Στην ερημιά των κόκκινων βράχων, 1

——— 100 χρόνια από τη γέννηση της Milein Cosman———

Πριν από μερικούς μήνες, μεταξύ άλλων, έπρεπε να κοιτάξω εκατοντάδες άγνωστα σκίτσα του Χ. Μπούρα, που βρέθηκαν διάσπαρτα ανάμεσα σε χιλιάδες σελίδες αποθηκευμένων εγγράφων, σκαρωμένα προσεκτικά κατά τη διάρκεια συνεδριάσεων στα περιθώρια των σελίδων με την Ημερήσια Διάταξη, ή στην τυχόν κενή πίσω όψη, ή απλώς σε λευκές σελίδες. Κάποια βρέθηκαν χωριστά σε φάκελο, στον οποίο ο Χ. Μπούρας είχε δώσει ένα όνομα, χαρακτηριστικό της μετριοφροσύνης του: σκίτσα σχόλης.
Η εμπλοκή μου σε αυτή την συναρπαστική εξερεύνηση δεν ήταν τυχαία. Οι διαχειριστές των καταλοίπων Μπούρα (επί το πλείστον στο ειδικό αρχείο του Μουσείου Μπενάκη) και οι Εκδόσεις Μέλισσα προχωρούσαν στην ετοιμασία ενός βιβλίου με τα άγνωστα σκίτσα του, στο οποίο θα έπρεπε και εγώ να συμπράξω, αρχίζοντας από τα αντίγραφα που τέθηκαν στη διάθεσή μου.
Αν και γνώριζα το σπάνιο σχεδιαστικό ταλέντο του Χ. Μπούρα και μαζί την συνήθειά του να αυτοσχεδιάζει στα περιθώρια της έντυπης ημερήσιας διάταξης κάποιων συνεδριάσεων —χωρίς ωστόσο να χάνει λέξη από τα λεγόμενα—, η ενασχόλησή μου με αυτά επεφύλασσε εκπλήξεις και ουκ ολίγες στιγμές αμηχανίας, όταν αδυνατούσα να αναγνωρίσω το περιεχόμενο ή να καταλήξω στην ορθότερη θεματική κατάταξη.
Η ταξινόμηση κατά είδος, θέμα και χρονολόγηση σε σχεδιαστικά πάρεργα, έργα ελεύθερου καλλιτεχνικού αυτοσχεδιασμού, ή σπανιότερα, σε προϊόντα αυτόματης γραφής, δεν ήταν πάντοτε εύλογη. Ωστόσο οι προθεσμίες έπρεπε να τηρηθούν. Έτσι, το βιβλίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες ημέρες και τότε εύχομαι άλλοι αρμοδιότεροι επί των θεμάτων κάποιων σκίτσων να διορθώσουν τις αβλεψίες μου.
Ένα από τα σκίτσα, που εύκολα ταξινομείται στην θεματική ομάδα «Βραχώδες ύψωμα» (η δέκατη πέμπτη από συνολικά είκοσι ομάδες), είναι άξιο ιδιαίτερης προσοχής, επειδή στο κάτω μέρος του υπάρχει ένα επίγραμμα, χωρίς να δηλώνεται η προέλευσή του.
Στα σκίτσα (συνολικά οκτώ με το βράχο ως μόνο θέμα και άλλα τέσσερα όπου ο βράχος εμφανίζεται κάπου στο βάθος) ο γνώριμος στη βυζαντινή τέχνη τρόπος αφαιρετικής-σχηματικής παράστασης βράχων και ορέων, αξιοποιείται από τον Χ. Μπούρα με προσθήκη ανθρωπογενών στοιχείων που συνήθως απαντούν σε αρχαία λατομεία και πρανή μαλακών πετρωμάτων: ταφικές θήκες, υπόσκαφοι ταφικοί θάλαμοι προσπελάσιμοι μέσω κλίμακας, αρκοσόλια και άλλα παρόμοια. Λιγότερο ίσως ταιριαστό στοιχείο είναι το φρεσκοσκαμμένο επίμηκες όρυγμα ταφής, ή ο άρτι σκεπασμένος με χώμα τάφος με πρόχειρα πακτωμένο ξύλινο σταυρό.
Το σκίτσο με το επίγραμμα, όπως προδίδει το είδος της διαγραμμισμένης σελίδας, έγινε από τον Μπούρα κατά την επιτήρηση μιας γραπτής εξέτασης στο Πολυτεχνείο. Εκεί όπου η διαγράμμιση ενοχλεί περισσότερο, ένα μέρος της καλύπτεται με blanco.
Χάρις στον άψογο γραφικό χαρακτήρα του Μπούρα το επίγραμμα διαβάζεται εύκολα :

The red rock wilderness
Should be my dwelling place

Πρόκειται για τους δύο πρώτους στίχους του ποιήματος «Τhe Wilderness» του Βρετανού ποιητή Sidney Keyes (27/5/1922 – 29/4/1943).
Ολόκληρο το ποίημα, με μια πρώτη απόπειρα ελληνικής μετάφρασης, έχει ως εξής:

— Ο όρος «Red rock wilderness», ερημιά των κόκκινων βράχων (πληθυντικός κατά συνεκδοχή), έχει ως γνωστότερο αντικείμενό του μια περιοχή χιλίων εννιακοσίων τετρ. χιλιομέτρων στην Αριζόνα, όπου βροχή και άνεμος μετατρέπουν τα κόκκινα πετρώματα σε γιγάντια βαθιά σκαμμένα τοπία. Όταν ο Keyes συνέτασσε το έξοχο αυτό ποίημα, το μέρος ήταν ήδη αρκετά γνωστό με αυτή την ονομασία.
— Η έκφραση my dwelling-place όπως απαντά στη Βίβλο, Ψαλμός 91, εννοεί μεταφορικά την πνευματική εγκατοίκηση στον Θεό. Στην παρούσα περίπτωση εννοείται μάλλον η μετά θάνατον κατοικία.
— Το 1957 o πρώτος στίχος έγινε τίτλος ενός βιβλίου της πολυγραφότατης Elspeth Huxley (εξ αγχιστείας συγγενής του Aldous Huxley)

Η επιλογή των δύο στίχων από τον Χ. Μπούρα δεν ήταν τυχαία: συνδυάζει κατά τον καλύτερο και πλέον συγκινητικό τρόπο τα θέματα των σκίτσων του (βράχος και τάφος) με εκείνα του ποιήματος και του βίου του ποιητή.

Tον Απρίλιο του 1942 o μόλις δεκαεννέα ετών Sidney Keyes, έχοντας βιώσει μια έντονη ερωτική απογοήτευση, άφησε τις σπουδές του στην Οξφόρδη για να καταταγεί στον μαχόμενο κατά του Χίτλερ βρετανικό στρατό, με αποτέλεσμα να φονευθεί την 29η Απριλίου του 1943, μετά από σκληρή στρατιωτική εκπαίδευση και μια σύντομη αλλά πολύ έντονη πολεμική δοκιμασία.
Μη γνωρίζοντας αν το περιεχόμενο των επόμενων γραμμών είναι ήδη γνωστό, ^[1] νομίζω ότι κλειδί για την κατανόηση του ποιήματος είναι ο 7ος και ο 8ος στίχος :

Ο κάκτος συμβολίζει εκείνη που δεν ανταποκρίθηκε στα αισθήματα του ποιητή. Ό,τι όμως την προσδιορίζει είναι το «επτάκλωνος», χαρακτηρισμός που ενώ παραπέμπει στον γνώριμό μας κιονοειδή ή δενδροειδή saguaro cactus (carnegia gigantia), στην πραγματικότητα είναι καθαρά μεταφορικός: δεδομένου ότι εκείνη που τόσο δυνατά συγκίνησε τον Keyes, η Milein Cosman, είχε εβραϊκές ρίζες, το σύμβολό της έπρεπε να μοιάζει με την επτάφωτο λυχνία. Επομένως, το αφετηριακό αίτιο του ποιήματος, δηλαδή εκείνη που δεν ανταποκρίνεται ερωτικά, εικονίζεται ως κάκτος που δεν σταλάζει οίνον (για να ευφράνει εκείνον που την επιθυμεί). Τούτο μεταφέρει ψυχικά τον ποιητή στον τόπο του κάκτου, την έρημο, όπου ως συνήθως κόκκινοι βράχοι μαστιγώνονται ανελέητα από τον άνεμο και κομματιάζονται από τον καυτό ήλιο (το γνωστό φυσικό φαινόμενο). Με αυτά μόνο συγκρίνει ο ποιητής την ψυχική του κατάσταση και σε αυτά βλέπει το τέλος του.

Κάπως μεγαλύτερή του Sidney Keyes (κατά σχεδόν δεκατρείς μήνες),^[2] μικρόσωμη, πολύ χαριτωμένη και χαρισματική, η Milein Cosman, Γερμανίδα με εβραϊκές ρίζες, μετά από δυο χρόνια Μέσης Εκπαίδευσης στη Γενεύη, είχε φθάσει στην Αγγλία το 1939, όπου σπούδαζε Σχέδιο και Χαρακτική στη Σχολή Slade (του UCL), που εκείνο τον καιρό ήταν στην Οξφόρδη.
Την επόμενη χρονιά έφθασε στην Οξφόρδη και ο Keyes με υποτροφία για σπουδές Ιστορίας στο διάσημο πανεπιστήμιο. Εκεί εξακολούθησε παράλληλα εκείνο που τον ξεχώριζε ήδη από τα γυμνασιακά του χρόνια, μια σπάνιας ποιότητας ποίηση. Ό,τι ακολούθησε είναι καλά γνωστό: o Sidney εντάχθηκε γοργά στους λογοτεχνικούς κύκλους, προχώρησε στην έκδοση περιοδικού, επιμελήθηκε μια έκδοση με έργα οκτώ νέων ποιητών (ο ίδιος ήταν ο όγδοος), συνέβαλε στην πραγματοποίηση θεατρικών παραστάσεων και φιλολογικών - καλλιτεχνικών συνάξεων.

Η συνάντησή του με τη Milein ήταν σχεδόν αναπόφευκτη και σύντομα, από το Μάιο 1941, η γοητευτική νέα που ακόμη μάθαινε τη γλώσσα, ήταν η μούσα του. Η ίδια θαύμαζε την πολύ σπάνια σκέψη του και την αναντίρρητη ειδικότητά του στο ρομαντισμό, ιδίως των μεγάλων Γερμανών ποιητών. Σε αυτά δεν ήταν η μόνη. Περίπου όλοι εκείνης της γενιάς στην Οξφόρδη έτσι έβλεπαν τον Keyes. Ωστόσο ο έρωτας του ποιητή για τη μούσα του δεν είχε ανταπόκριση και αυτό του προκαλούσε έντονα αισθήματα δυστυχίας, για τα οποία ατυχώς υπήρχε μέσα του πολύ έδαφος. Ο γνωστός σε όλους πεσιμισμός του δεν ήταν μόνον απόρροια της καλλιτεχνικής θητείας του στον ρομαντισμό και τα πεισιθανάτια θέματα του Rilke. Πολύ περισσότερο πρέπει να ευθύνονταν κάποια ψυχικά τραύματα και βάσανα, αρχίζοντας από το θάνατο της μητέρας του, δύο μήνες μετά τη γέννησή του και συνεχίζοντας με κάποια δύσκολα παιδικά χρόνια και την κακή υγεία του πατέρα του.

Μπροστά σε αυτά τα όντως τραγικά δεδομένα ο Keyes δεν κρατούσε απαραιτήτως παθητική στάση. Ενδείξεις για το αντίθετο υπάρχουν επίσης στις διάφορες εκδηλώσεις του αγάπης για τη ζωή, το φυσικό τοπίο, τον περίπατο, τις συναναστροφές. Αλλά ακόμη και έτσι, ό,τι τελικά επικρατούσε ήταν μια εγγενής αδυναμία του ιδίου για σύναψη όντως βαθύτερων σχέσεων. Σε αυτό, εκτός των προφανών ψυχικών τραυμάτων, έφταιγε και η αυστηρότητα του πνεύματός του. Λόγω της συστηματικότητας τής σκέψης του, της γλωσσικής ιδιοφυίας του και της ευαισθησίας του, ήταν καταδικασμένος να αισθάνεται εντονότερα τις συνήθως δυσδιάκριτες ή κρυπτόμενες ατέλειες των χαρακτήρων. Ατέλειες (συμπεριλαμβανομένων και εκείνων της Milein) στην εσωτερική συνοχή των πεποιθήσεων, στην εξ αυτών ανακολουθία λόγων και πράξεων, ατέλειες στην κατανόηση των φαινομένων και άλλες παρόμοιες με αναπόφευκτο αποτέλεσμα την ύπαρξη της παρερμηνείας, της αυταπάτης και της ασυνέπειας, έστω και της πιο άδολης.

Όμως, όπως δείχνουν οι Χαρακτήρες του Θεόφραστου, αυτά υπήρχαν ανέκαθεν και επομένως η συνύπαρξη περιείχε πάντοτε όχι μόνο όρους σύγκρουσης αλλά και αποδοχής. Η αμοιβαία ενόχληση αλλήλων, εντείνεται με την αύξουσα ικανότητα παρατήρησης και ξεσκεπάσματος των ατελειών, αμβλύνεται όμως με την αύξουσα ικανότητα παραγωγής αισθημάτων αγάπης.
Αλλά, όπως βαθύτερα συμβαίνει με ίσως τους περισσότερους, ο Keyes είχε ανεπαρκώς ανεπτυγμένη την ικανότητα για αγάπη. Ωστόσο προσπαθούσε, όσο καλύτερα μπορούσε. Όμως, ό,τι τελικά επικρατούσε, όπως σαφώς φαίνεται στις προσωπικές σημειώσεις του, ήταν ένα αίσθημα πικρίας, όχι τόσο από τη Milein, αλλά περισσότερο από τον εαυτό του. Σε αυτή την φάση ανήκει ένα ποίημα, που ακόμη και μόνος ο τίτλος λέει πολλά: "Not Chosen" (όπου μεταξύ άλλων δηλώνει ότι η αγάπη του θα της φέρει μόνο βάσανα).

Αλλά ήδη, όπως συχνά συμβαίνει σε τέτοιες καταστάσεις, η παρατεινόμενη αντίσταση του κάκτου μετά την παρέλευση πολλών μηνών, συνέβαλε σε μια διπλή αλλαγή πλεύσης: πρώτον, ο ποιητής αφήνοντας πίσω του την Οξφόρδη, κατατάχθηκε στο στρατό με σκοπό να εκπαιδευτεί για τον ήδη μαινόμενο κατά του Άξονα πόλεμο, δεύτερον, μακριά από την Οξφόρδη, άρχισε εκτός από τη Milein, να σκέφτεται και μια άλλη, που άλλωστε του ήταν το ίδιο γνωστή: την Renée-Jane Scott, συνάδελφο της Milein στο ίδιο εργαστήριο. Σε αυτή τη φάση πρέπει να ανήκει το ποίημα "For M C Written in the Train". Στις σύντομες άδειες απουσίας από το κέντρο στρατιωτικής εκπαίδευσης, ο Keyes, επέστρεφε στην Οξφόρδη για να συναντάει τον μεγάλο του έρωτα, αλλά και τον νέο, ενώ τον περισσότερο καιρό, στο στρατόπεδο, εκμεταλλευόταν κάθε ελεύθερη στιγμή για να μεταφέρει στο χαρτί τους στίχους που συνεχώς δούλευε στο μυαλό του. Τα θέματά ήταν πλέον γενικότερα με υλικό από την φύση, την τέχνη, την ιστορία, την κοινωνία, τη στρατιωτική ζωή, τον πόλεμο και την αυτοθυσία. Τον Μάιο, όμως, έγραψε το ποίημα “The Promised Landscape”, με περιεχόμενο σαφώς απευθυνόμενο στην Renée-Jane.^[3] Μετά από δύο μήνες, έληξε και «επισήμως» η σχέση με τη Milein.

Εξήντα χρόνια αργότερα η πάντοτε αειθαλής ζωγράφος, συνέθεσε ένα κείμενο για τον αδικοχαμένο φίλο της, στο οποίο μεταξύ άλλων αναφέρεται και σε εκείνες τις στιγμές που ο Sidney θα περνούσε από την Οξφόρδη, με την τελευταία του στρατιωτική άδεια, πριν κινήσει για το μέτωπο. Αγχωμένη από όλα αυτά η Milein είχε ήδη χρειαστεί ιατρική σχεδόν φροντίδα και μόλις κατάφερε να φθάσει στο εργαστήριο της, όπου θα συναντούσε τον φίλο της. Εκεί ο Sidney της ανακοίνωσε, ότι πια ήταν ερωτευμένος με τη Renée. Ακούγοντας η Milein αυτά τα νέα τον αγκάλιασε —και αυτό συνέβαινε για πρώτη φορά—, αλλά μόνο από χαρά και ανακούφιση για την απελευθέρωσή του(ς) από τον άκαρπο για την ίδια έρωτά του. Αμέσως μετά, όμως (όπως και πολύ συχνά έκτοτε), η ίδια λυπόταν για την απερίσκεπτη επίδειξη αυτής της ανακούφισης. Μια μέρα αργότερα είχε βρει στις σκάλες ένα σημείωμα από τον Sidney: «Τα λέμε την Άνοιξη ή στη Βαλχάλα».^[4]

Έκτοτε, η δράση του Keyes είχε ως βάση της και ως πλαίσιό τον στρατό και τα αιώνια ερωτήματα της ύπαρξης σε έναν κόσμο σύγκρουσης και φθοράς.
Η έμφυτη και παλαιόθεν καλλιεργημένη φύση και ρομαντική τάση του προς κάθε τι γύρω από τον φυσικό θάνατο, βρήκε σε αυτό το νέο πλαίσιο ό,τι περισσότερο της ταίριαζε. Τα επί το πλείστον σύντομα ποιήματά του, πλέον των εκατό, εκτός από εκείνα των τελευταίων μηνών στο μέτωπο, βρήκαν το δρόμο τους: δύο έξοχες συλλογές, εκ των οποίων η δεύτερη δημοσιεύτηκε μετά θάνατον, εξασφαλίζοντας το λογοτεχνικό βραβείο Hawthornden, διάκριση πολύ σημαντική, αν σκεφθεί κανείς ότι έως τότε την είχαν απολαύσει τεχνίτες όπως o David Garnett, η Vita Sackville-West, o James Hilton, o Robert Graves ή o Graham Green.