Η τύχη της Ταχυδρομικής Τέχνης

Α. Εν μέσω πανδημίας της Covid-19, τον Οκτώβρη του 2020, στο Μουσείο Νεοτερικής Τέχνης της Αμβέρσας, έχοντας ως οδηγό τον Jan De Vree, ανιψιό του ποιητή Paul de Vree, πρωτοπόρου και πειραματιστή στο πεδίο της εικονοσχηματικής (οπτικής) ποίησης, βρεθήκαμε σε μια αίθουσα-διάδρομο όπου εκτίθεντο έργα της ταχυδρομικής τέχνης – «mail art». Ήταν πιο πολύ μια στιγμή έντονης συγκίνησης παρά αισθητικού ξαφνιάσματος. Η ιδέα των επιμελητών του Μουσείου ήταν πολύ απλή και ιστορικά σαφής: επιστράτευσαν το σχήμα της mail art για να επικοινωνήσουν με τα μέλη του σωματείου «Φίλοι του Μουσείου», καθώς η πανδημία είχε δημιουργήσει ένα τεράστιο κενό επαφής ανάμεσα στο Μουσείο και τον συγκεκριμένο κοινωνικό του εταίρο. Το Μουσείο ζήτησε από μερικούς καλλιτέχνες οι οποίοι δεν ανήκαν σε κάποιο κύκλο της ταχυδρομικής τέχνης, να φιλοτεχνήσουν ένα έργο στο πνεύμα της, δηλαδή κλήθηκαν να λειτουργήσουν μέσα στην παράδοσή της. Στην συνέχεια οι επιμελητές απέστειλαν αντίγραφα αυτών των έργων προς τα μέλη/υποστηρικτές τους. Απ’ ό,τι προέκυψε, οι παραλήπτες του κάθε «αντικειμένου» το υποδέχτηκαν με πολύ χαρά και ενθουσιασμό. Τα πρωτότυπα έργα αποτέλεσαν το περιεχόμενο της έκθεσης που επισκέφτηκα εκείνη την ημέρα.

Β. Τα τελευταία χρόνια κυκλοφορούν στο διαδίκτυο αρκετές προσκλήσεις για δημιουργία αρχείων ή για ανταλλαγή τεκμηριωτικών στοιχείων που αναφέρονται στις πρώιμες φάσεις της ταχυδρομικής τέχνης («Early Mail Art»). Μια σειρά από μελέτες και ιστορίες έχουν δημοσιευτεί και δημοσιεύονται. Το κείμενό μας [Δ. Αγραφιώτης, Νεοτερικότητα, αναπαράσταση, Ύψιλον 1989] είχε ως στόχο να δώσει μια συνθετική εικόνα της ταχυδρομικής τέχνης με ορίζοντα τη δεκαετία του 1980. Μετά από τριάντα χρόνια, το ενδιαφέρον επανέρχεται με τρόπο σχεδόν «του επείγοντος». Εξάλλου και στο τεύχος 32 του Χάρτη (8/2021) η Eλένα Κουτριάνου αναφέρεται στη mail art ως «επιστολική τέχνη» και επικεντρώνει το ενδιαφέρον της στις απαρχές της, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στη δράση του Ray Johnson, πρωτεργάτη αυτού του καλλιτεχνικού ρεύματος. Τα γραφόμενά της είναι πολύ χρήσιμα για τις απαρχές, δεν δίνονται όμως πληροφορίες για την ελληνική πορεία της ταχυδρομικής (επιστολικής) τέχνης. Όσο για την μεταμόρφωσή της σε σύγχρονη μορφή υπόστασης μέσω του διαδικτύου, οι αναφορές της είναι πολύ σύντομες. ( https://www.hartismag.gr/hartis-32/eikastika/h-epistolikh-texnh-mail-art ).

Γ. Κατ’ αρχάς, στη δεκαετία του ᾽70, όταν άρχισαν οι Έλληνες καλλιτέχνες και ποιητές να συμμετέχουν ενεργώς στα διάφορα προτάγματα (projects), η έμφαση δόθηκε στο «ταχυδρομείο» ως μηχανισμό και ως υλικό δίκτυο για τη διασπορά των καλλιτεχνικών έργων και όχι στα διακινούμενα αντικείμενα (π.χ. επιστολές). Σ’ αυτό το πνεύμα η ελληνική μετάφραση της mail art ως ταχυδρομικής τέχνης έθετε τον τόνο στο δίκτυο – βλ. πιο κάτω για την σημασία αυτής της επιλογής. Όσο για την ελληνική παραγωγή, καλλιτέχνες από το 1970 και μετά έχουν δείξει μια συνεχή και συνεπή παρουσία (ΜΙΤ- Μητρόπουλος, Σοφία Μαρτίνου, Μιχαήλ Μήτρας κ.ά.), επίσης υπάρχουν αρχεία καλλιτεχνών (π.χ. Κωστής Τριανταφύλλου/ Costis, δα/δα www.dagrafiotis.com , Ομάδα Οπτικής Ποίησης, Αλεξάνδρα Κατσιάνη, Θανάσης Χονδρός, κ.ά.), όπως και αρχεία πόλεων (Λάρισα, Ελασσόνα κ.ά.). Τέλος έχουν γίνει εκθέσεις και δράσεις ως συνδυασμοί ταχυδρομικής τέχνης και «οπτικής ποίησης» με την επιμέλεια των Giuliano Serafini, Δρ. Λένας Κοκκήνη κ.ά. Οι αναφορές αυτές έχουν ενδεικτικό χαρακτήρα και δεν εξαντλούν την καταγραφή των πολλαπλών πρωτοβουλιών στο χώρο της ταχυδρομικής τέχνης. Εναπομένει ωστόσο να γίνει και για την ελληνική περίπτωση μια συστηματική ιστορική έρευνα για την υπόθεση ταχυδρομική τέχνη και τις πολλαπλές διασυνδέσεις της με πρωτοβουλίες στον διεθνή ορίζοντα.

Δ. Τούρκοι επιμελητές από την Κωνσταντινούπολη προσκαλούν καλλιτέχνες και ποιητές απ’ όλο τον κόσμο να συμμετάσχουν στη «2^η Διεθνή Έκθεση Ταχυδρομικής Τέχνης» που θα γίνει το φθινόπωρο του 2021. Το θέμα της φετινής διοργάνωσης είναι η «Διαδικτυακή Κοινωνία» (Network Society). Ζητούν δηλαδή από τους πιθανούς συμμετέχοντες να ετοιμάσουν τα έργα τους και να τα αποστείλουν με το ταχυδρομείο και μόνο. Τα υλικά και οι τεχνικές βρίσκονται στην κρίση και την επιλογή των συμμετεχόντων, όπως επίσης και η μορφή της αποστολής : φάκελος, κουτί, ειδική συσκευασία κ ά. Πάντοτε όμως με το ταχυδρομείο. Όλα τα έργα θα γίνονται δεκτά.

Από τα προηγούμενα γεγονότα αναδύονται τα ερωτήματα: Για ποιο λόγο αξίζει να ασχοληθούμε σήμερα με την mail art; Υπήρξε ένα καλλιτεχνικό ρεύμα που έκλεισε τον κύκλο του; Μήπως το διαδίκτυο αποτελεί μια ευκαιρία για μια δεύτερη ζωή της ταχυδρομικής τέχνης, παρόμοια με αυτή του προηγούμενου αιώνα αλλά σε πλήρη μεταμόρφωση ή ανανέωση;
Για το πρώτο ερώτημα η απάντηση είναι εύκολη και άμεση: η ταχυδρομική τέχνη στηρίχτηκε στην έννοια του δικτύου, το διεθνές δίκτυο των εθνικών ταχυδρομείων, το δίκτυο των καλλιτεχνών σε παγκόσμια κλίμακα και τη διασύνδεσή τους με κοινωνικά δίκτυα (π.χ. σχολεία, πολιτιστικές οργανώσεις, κοινωνικά κινήματα κ.ά.) πέρα από την αγορά της τέχνης και τους λοιπούς καλλιτεχνικούς θεσμούς. Στην ουσία, η ταχυδρομική τέχνη προέβλεψε και προετοίμασε το τεχνολογικό επίτευγμα του διαδικτύου, πέρα από τις θετικές και αρνητικές επιπτώσεις του στην ατομική και συλλογική ζωή, είδε μακριά και προετοίμασε το μέλλον. Της αξίζει λοιπόν ένα παράσημο για την καλλιτεχνική της διορατικότητα!
Ως προς τις άλλες ερωτήσεις, ο ακόλουθος προβληματισμός τις ανακεφαλαιώνει. Ανήκει η ταχυδρομική τέχνη στο παρελθόν και το μόνο που απομένει είναι η επιστημονική καταγραφή της πολιτιστικής ιδιοτυπίας της; Με μια άλλη έκφραση, δεν στέλνονται συχνά πιά επιστολές-προσκλήσεις σε καλλιτέχνες και ποιητές για να ετοιμάσουν τα έργα τους και να τα στείλουν ταχυδρομικώς στον «καλλιτέχνη» ή την καλλιτεχνική ομάδα που στη συνέχεια θα τα εκθέσει σε ειδικούς χώρους για μια ποικιλία θεατών – θαυμαστών /τριών. Κατά κάποιο τρόπο, το «e-mail» έχει σχεδόν «σκοτώσει» τη mail art. Βέβαια, η επιστημονική έρευνα που έχει ήδη αρχίσει να γίνεται με σοβαρότητα και συνέπεια σίγουρα θα αναδείξει τη θεματολογία, τα υλικά, τις τεχνικές κατασκευής των έργων, τη σημασία της γραφής, της ζωγραφικής, των συνεικόνων (collages), τις μορφές της σύμπλεξης λέξεων και εικόνων ή λόγου και εικάσματος (discours, figure).
Ίσως τώρα που η αγορά τέχνης διακρίνεται από απότομες μεταλλάξεις (έλεγχος της αγοράς τέχνης σε παγκόσμιο επίπεδο, τιμές έργων του παρελθόντος με αποχρώσεις «financial bubbles» , ενσωμάτωση της τέχνης σε οικονομικά παίγνια και χρηματοπιστωτικές πιρουέτες κ.ά.), η ταχυδρομική τέχνη μοιάζει με ένα αθώο παιχνίδι μεταξύ καλλιτεχνών στο όνομα της αγνότητας της τέχνης και της δύναμης του ευτελούς και του στοιχειώδους ως αισθητικών επιλογών.

Ποιος θα πίστευε στο τέλος της δεκαετίας του 60 ΄και στις αρχές του 70 ότι η ταχυδρομική τέχνη θα καλλιεργούσε (αυτόνομα από τους επιστήμονες και τους στρατιωτικούς) το σπόρο που θα έδινε στην πράξη το διαδίκτυο και τις συναφείς με αυτό τεχνολογίες; Σε αυτό το πνεύμα είναι δύσκολο να προβλέψει κανείς αν εν τέλει το διαδίκτυο θα δώσει την ευκαιρία να αναδυθεί μια «υπερ-ταχυ-δρομική» τέχνη. Είναι σαφές ότι είναι απαραίτητο αυτή η νέα τέχνη να μη χρησιμοποιήσει το διαδίκτυο απλά ως μέσο διοχέτευσης μηνυμάτων (λόγου/εικόνας/ήχου) αλλά να θέσει εύρωστα και έγκυρα ερωτήματα για την ιστορικο-πολιτιστική αυθαιρεσία των κατά τα άλλα πανίσχυρων μέσων τηλεπικοινωνίας. Η ευκολία στη χρήση κρύβει την πολυπλοκότητα και τη συνθετότητα των εμπλεκόμενων τεχνολογικών συστημάτων. Αν είναι να υπάρξει μια νέα μορφή τέχνης σύμφωνα με την προαναφερόμενη παραδοχή, οι καλλιτέχνες και οι ποιητές θα πρέπει να αναταράξουν έντονα τα θεμέλια αυτού του μεγα-συστήματος. Βέβαια, παραμένει και η επιλογή να προτρέξουν στις τεχνολογικές λύσεις μιας άλλης εποχής, χωρίς διακινδύνευση και με το απέριττο της οικείας λύσης.

_{Ευχαριστίες στον Γιάννη Ρηγάδη και στην Michèle Valley για το σχολιασμό τους στο κείμενο.}