Από τη Σαπφώ στον Μπάιρον και στον Σολωμό. Το έθνος, το ήθος: η διόρθωση.

The modern Greek, in tolerable verse
^{BYRON, Don Juan}

Με ανοι­χτό δια­κύ­βευ­μα την πρι­μο­δό­τη­ση της λαϊ­κό­τη­τας ή της λο­γιο­σύ­νης, ως απο­τέ­λε­σμα της σκλη­ρής δια­μά­χης ανά­με­σα σε δη­μο­τι­κι­στές και κα­θα­ρο­λό­γους, κα­τά τη διάρ­κεια του 19ου αιώ­να, η ελ­λη­νι­κή γλώσ­σα πε­ριε­βλή­θη –στον έσχα­το βαθ­μό– το εθνι­κό σχή­μα, δη­λα­δή το σχή­μα εκεί­νο που απο­κα­θι­στά το κύ­ρος της ιστο­ρι­κής συ­νεί­δη­σης, όταν η ποί­η­ση, με την πα­ρα­δειγ­μα­τι­κή συ­μπύ­κνω­ση του νο­ή­μα­τός της, την ακα­ριαία επί­δρα­ση της συ­ναι­σθη­μα­τι­κής της έντα­σης και τη ρυθ­μι­κή δυ­να­τό­τη­τα απο­μνη­μό­νευ­σης των εκ­φρά­σε­ών της, ταυ­τί­στη­κε ορ­γα­νι­κά με το αί­τη­μα της ελευ­θε­ρί­ας. Επει­δή μό­νον υπό τον όρο της απα­θα­νά­τι­σης, γρα­πτής ή προ­φο­ρι­κής, μπο­ρεί η ελευ­θε­ρία να ολο­κλη­ρώ­σει τον εθνι­κό και πα­ναν­θρώ­πι­νο σκο­πό της, να γί­νει δη­λα­δή, εντός του λό­γου, οδη­γός πο­ρεί­ας για το πα­ρόν και κτή­μα εσα­εί για το μέλ­λον. Από αυ­τή την άπο­ψη, αν το αί­τη­μα ενός υπο­δου­λω­μέ­νου έθνους απο­τυ­πώ­νε­ται με από­λυ­το τρό­πο, για τον ποι­η­τή του έθνους, στη φρά­ση «μή­γα­ρις έχω άλ­λο στο νου μου πά­ρεξ ελευ­θε­ρία και γλώσ­σα»,^[1] το όρα­μα της ελεύ­θε­ρης πο­λι­τεί­ας συ­νο­ψί­ζε­ται, για τον ιστο­ρι­κό του έθνους, στην υψη­λό­τε­ρη στιγ­μή της ποι­η­τι­κής δη­μιουρ­γί­ας: «Η με­γά­λη Ποί­η­σις απαρ­τί­ζει και συ­γκε­φα­λαιοί την πο­λι­τεί­αν, αντα­να­κλά το φως όλης ιστο­ρι­κής επο­χής».^[2]

Η από­στα­ση ανά­με­σα στον Πίν­δα­ρο και στον Ανα­κρέ­ο­ντα, για τους Έλ­λη­νες του 19ου αιώ­να, τό­σο πριν όσο και με­τά το ξέ­σπα­σμα της Επα­νά­στα­σης, οριο­θε­τεί το πε­δίο στο οποίο θα κι­νη­θεί, άλ­λο­τε προς τη μία και άλ­λο­τε προς την άλ­λη κα­τεύ­θυν­ση, η γραμ­μα­τεια­κή πα­ρά­δο­ση του έθνους. Βέ­βαια, η αρ­χαία κλη­ρο­νο­μιά, στην πε­ρί­πτω­ση των Ελ­λή­νων, δεν εί­ναι μό­νο η πα­γκό­σμια πα­ρα­κα­τα­θή­κη που θα εμπνεύ­σει απε­λευ­θε­ρω­τι­κά ιδε­ώ­δη και λυ­ρι­κά ορά­μα­τα, που θα δι­δά­ξει την αυ­τα­πάρ­νη­ση των ηρώ­ων και τη λα­τρεία της φύ­σης, που θα γί­νει πρό­τυ­πο για την εδραί­ω­ση του δη­μο­κρα­τι­κού πο­λι­τεύ­μα­τος αλ­λά και για τη μί­μη­ση με­τρι­κών τύ­πων –για­τί εδώ, στην Ελ­λά­δα του 19ου αιώ­να, η αρ­χαία κλη­ρο­νο­μιά απο­τε­λεί, πρω­τί­στως, φυ­σι­κό και ανα­φαί­ρε­το δι­καί­ω­μα. Τό­σο φυ­σι­κό που ο Ιω­άν­νης Ζα­μπέ­λιος, επο­πτεύ­ο­ντας –με τα μά­τια και το πνεύ­μα– το ελ­λη­νι­κό το­πίο, από την πα­ρα­με­θό­ριο των Επτα­νή­σων, προ­τε­κτο­ρά­το τό­τε του Ηνω­μέ­νου Βα­σι­λεί­ου (η Ιό­νιος Πο­λι­τεία), προ­βαί­νει, τέσ­σε­ρα χρό­νια πριν από το 1821, στις εξής κα­νο­νι­στι­κές διευ­θε­τή­σεις:

Ο Πίν­δα­ρος πε­τά εις τας κο­ρυ­φάς του Ολύ­μπου, του Παρ­νασ­σού και του Ελι­κώ­νος, ίνα εξυ­μνή­ση τον Παιά­να της νί­κης και του θριάμ­βου.

Ο Ανα­κρέ­ων πλα­νά­ται εις τα δά­ση και εις τους Λει­μώ­νας, άδων με τους Έρω­τας, μα τας Χά­ρι­τας, με τας Νύμ­φας και με τον Βάκ­χον.

Ένα ακό­μα όνο­μα θα προ­στε­θεί, για πρώ­τη ίσως φο­ρά σε αμι­γώς φι­λο­λο­γι­κό κεί­με­νο της νε­ο­ελ­λη­νι­κής γραμ­μα­τεί­ας, για να εγκα­τα­στα­θεί το απαι­τού­με­νο σχή­μα του τρι­γώ­νου: αυ­τού που ρυθ­μί­ζει δια­λε­κτι­κές σχέ­σεις, που ανα­σκευά­ζει και επα­νει­σά­γει βε­βαιό­τη­τες, που απο­δο­μεί και ορ­γα­νώ­νει εκ νέ­ου το χά­ος της αν­θρώ­πι­νης ιστο­ρί­ας.

Η Σαπ­φώ πε­ρι­φέ­ρε­ται σκυ­θρω­πή εις τους να­ούς και εις τα ερεί­πια, ίνα κλαύ­ση πα­ρά­πο­να έρω­τος και δό­ξης.^[3]

Η ανα­πό­φευ­κτη σύ­γκρι­ση ανά­με­σα στη δύ­να­μη του άντρα και στην ευαι­σθη­σία της γυ­ναί­κας, αν πά­ρου­με ως πα­ρά­δειγ­μα σύ­γκρι­σης τον Πίν­δα­ρο και τη Σαπ­φώ, η διελ­κυ­στίν­δα με­τα­ξύ του πο­λε­μο­χα­ρούς και του ει­ρη­νο­ποιού φύ­λου, με­τα­φέ­ρε­ται και στο ανα­πε­πτα­μέ­νο πε­δίο της ποι­η­τι­κής τέ­χνης. Το απο­τέ­λε­σμα εί­ναι σα­ρω­τι­κό. Εκεί­νος: αγέ­ρω­χος, τολ­μη­ρός, υψι­πέ­της. Εκεί­νη: κα­χε­κτι­κή, μεμ­ψί­μοι­ρη, γή­ι­νη. Ο Πίν­δα­ρος, πε­τώ­ντας στις κο­ρυ­φές των βου­νών, συν­θέ­τει ηρω­ι­κούς ύμνους. Η Σαπ­φώ, πε­ρι­πλα­νώ­με­νη στα αρ­χαία ερεί­πια, πεν­θεί χα­μέ­νους έρω­τες. Όμως, αν η ει­κό­να που πα­ρα­δί­δει ο Ζα­μπέ­λιος για τον Πίν­δα­ρο, με τις χτυ­πη­τές με­τα­φο­ρές που ανα­δει­κνύ­ουν τον ποι­η­τή των δι­θυ­ραμ­βι­κών ωδών, εί­ναι ακρι­βής, η πε­ρι­γρα­φή των γνω­ρι­σμά­των της σαπ­φι­κής ποί­η­σης, πα­ρά τον ρε­α­λι­στι­κό τους χα­ρα­κτή­ρα, προ­κα­λεί αμη­χα­νία. Να­οί και ερεί­πια δεν απα­ντώ­νται στα απο­σπά­σμα­τα· η ανα­φο­ρά σε θρή­νους και πα­ρά­πο­να στοι­χειο­θε­τεί ορια­κή, αν όχι κα­τα­χρη­στι­κή, ερ­μη­νευ­τι­κή δυ­να­τό­τη­τα. Αλ­λά όλα αυ­τά –γκρί­νιες και κα­πρί­τσια– απο­τε­λούν, στη συ­νεί­δη­ση ενός άντρα του 19ου αιώ­να, δια­χρο­νι­κά στοι­χεία του γυ­ναι­κεί­ου κό­σμου. Πα­ρε­μπι­πτό­ντως, όταν ο Σπυ­ρί­δων Ζα­μπέ­λιος, ο γιος του Ιω­άν­νη, δια­τρα­νώ­νει ότι οι Έλ­λη­νες, εγκαι­νιά­ζο­ντας το Δρά­μα, ανα­κα­λύ­πτουν πρώ­τοι «εν τη ευ­σπλα­χνία της γυ­ναι­κός […] το έτε­ρον και έως τό­τε άγνω­στον της αν­θρω­πί­νου ψυ­χής ημι­σφαί­ριον», η πα­τρο­πα­ρά­δο­τη σύ­γκρι­ση υψη­λού-χα­μη­λού επα­να­λαμ­βά­νε­ται:

Ο ήτ­των τό­νος του αδυ­νά­του φύ­λου ποι­κίλ­λει τον μεί­ζο­να τό­νον του αν­δρός!^[4]

Υπό αυ­τούς τους όρους, η αντι­βο­λή των δια­ζευ­κτι­κών προ­τά­σε­ων του Ι. Ζα­μπέ­λιου οδη­γεί στο συ­μπέ­ρα­σμα ότι η χρή­ση της κυ­ριο­λε­ξί­ας απέ­χει από την απο­τύ­πω­ση των φι­λο­λο­γι­κών του κρί­σε­ων πε­ρισ­σό­τε­ρο από όσο η χρή­ση της με­τα­φο­ράς. Εκτός κι αν το σχή­μα της κυ­ριο­λε­ξί­ας ταυ­τί­ζε­ται εδώ με το νό­η­μα μιας λαν­θά­νου­σας με­τα­φο­ράς, η οποία σχε­τί­ζε­ται με την πα­ρά­δο­ση και την έκ­δο­ση των ίδιων αυ­τών των αρ­χαί­ων ποι­η­μά­των. Για­τί το ξε­δί­πλω­μα της δια­λε­κτι­κής σκέ­ψης του Ζα­μπέ­λιου –συ­νει­δη­τά ή ασύ­νει­δα, μάλ­λον ασύ­νει­δα– τεκ­μη­ριώ­νει την ανα­λο­γία ανά­με­σα στην πε­ρή­φα­νη ανά­βα­ση σε τρία ιε­ρά βου­νά της Ελ­λά­δας, τα οποία αντι­προ­σω­πεύ­ουν, κα­τά σει­ρά, την κα­τοι­κία των θε­ών, τη γέν­νη­ση του αν­θρώ­πι­νου εί­δους και τον τό­πο των Μου­σών, δη­λα­δή την κα­τα­στα­τι­κή τρι­λο­γία των αξιών που συ­νι­στούν κο­ρυ­φαί­ες εκ­φάν­σεις της θρη­σκεί­ας, της λο­γι­κής και της τέ­χνης, και στην ευ­θεία ανα­γνώ­ρι­ση ενός έρ­γου πε­ρα­τω­μέ­νου, από τη μία· από την άλ­λη, την ανα­λο­γία ανά­με­σα στην αβά­στα­χτη πε­ρι­πλά­νη­ση στα αρ­χαία ερεί­πια και στην πι­κρή πα­ρα­δο­χή ενός έρ­γου απο­σπα­σμα­τι­κού. Εντού­τοις, το αί­σθη­μα απο­καρ­δί­ω­σης δεν βα­ραί­νει την ίδια τη Σαπ­φώ –η Σαπ­φώ δεν συ­νέ­θε­σε απο­σπά­σμα­τα–, αλ­λά λει­τουρ­γεί ως απο­τέ­λε­σμα μιας κί­νη­σης αντα­να­κλα­στι­κής, η οποία διορ­θώ­νει τους δεί­κτες της πα­ρά­στα­σης: η Σαπ­φώ πε­ρι­φέ­ρε­ται σκυ­θρω­πή στα ερεί­πια των ποι­η­μά­των της επει­δή, στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, σκυ­θρω­πός πε­ρι­φέ­ρε­ται ο Ζα­μπέ­λιος στα ερεί­πια των ποι­η­μά­των της Σαπ­φώς.

Αν για τον πα­τέ­ρα Ζα­μπέ­λιο η απόρ­ρι­ψη της απο­σπα­σμα­τι­κό­τη­τας σκια­γρα­φεί τη δια­δρο­μή της αι­σθη­τι­κής του παι­δεί­ας, αλ­λά και τη δια­δρο­μή μιας πιο ψη­λα­φη­τής, πιο βιω­μα­τι­κής σχέ­σης με την ιστο­ρία της ποί­η­σης, για τον γιο, τον φι­λό­σο­φο της ιστο­ρί­ας, τον συ­στη­μα­τι­κό­τε­ρο ιστο­ριο­νό­μο της επο­χής και βα­σι­κό ει­ση­γη­τή της ιδέ­ας για την ελ­λη­νι­κή δια­χρο­νία,^[5] η ποί­η­ση εντάσ­σε­ται, προ­γραμ­μα­τι­κά και αδια­πραγ­μά­τευ­τα, στις ίδιες τού­τες δια­κη­ρυγ­μέ­νες ιδε­ο­λο­γι­κές επι­τα­γές που αφο­ρούν την ιδιο­συ­στα­σία της εθνι­κής συ­νεί­δη­σης. Θε­μέ­λιο της ιστο­ριο­νο­μί­ας, όπως –επί το ελ­λη­νι­κό­τε­ρον– με­τα­φρά­ζει ο Σ. Ζα­μπέ­λιος τον όρο φι­λο­σο­φία της ιστο­ρί­ας, η πε­ποί­θη­ση ότι τα μέ­ρη που απο­τε­λούν την ολό­τη­τα του κό­σμου «εξαρ­τώ­νται το εν εκ του άλ­λου και […] συν­δυά­ζο­νται». Σκο­πός της ιστο­ριο­νο­μί­ας να διευ­ρύ­νει «εν πα­ντί χώ­ρω και χρό­νω, τας απορ­ρή­τους αι­τί­ας, αί­τι­νες εγέν­νη­σαν τας με­τα­βο­λάς, και τας σπου­δαί­ας πε­ρι­πτώ­σεις, όσαι συ­νέ­τρε­ξαν εις την γέ­νε­σιν των συμ­βε­βη­κό­των».^[6]

Υπό αυ­τό το πρί­σμα, η ενό­τη­τα της ελ­λη­νι­κής ιστο­ρί­ας δεν μπο­ρεί πα­ρά να απο­τε­λεί αντα­νά­κλα­ση της ενό­τη­τας της πα­γκό­σμιας ιστο­ρί­ας, κα­θώς ο Ζα­μπέ­λιος, στην προ­σπά­θειά του να υπο­στη­ρί­ξει την πρό­τα­ση της «εθνι­κής σύμ­πτυ­ξης»^[7] των τριών με­γά­λων πε­ριό­δων της ελ­λη­νι­κής ιστο­ρί­ας, προ­σαρ­μό­ζει στο ιστο­ριο­νο­μι­κό του σύ­στη­μα βα­σι­κές αρ­χές από τη φι­λο­σο­φία της ιστο­ρί­ας του Hegel: τη βε­βαιό­τη­τα ότι η πα­γκό­σμια ιστο­ρία, ακό­μα και στις πλέ­ον πα­ρά­λο­γες εκ­φάν­σεις της, κυ­βερ­νά­ται από τον Λό­γο, οπό­τε η ιστο­ρία του Λό­γου συ­νί­στα­ται στη σύν­θε­ση των επι­μέ­ρους στοι­χεί­ων που απαρ­τί­ζουν την ιστο­ρία της αν­θρώ­πι­νης ύπαρ­ξης, κα­θώς και τη δια­βε­βαί­ω­ση ότι η πα­γκό­σμια ιστο­ρία απο­τε­λεί πε­δίο υλο­ποί­η­σης της Ιδέ­ας «μέ­σω του “λαϊ­κού πνεύ­μα­τος” (Volksgeist), ήτοι μέ­σω της συλ­λο­γι­κής έκ­φρα­σης της εκά­στο­τε συ­γκε­κρι­μέ­νης ιστο­ρι­κής κοι­νω­νί­ας, και όπως αυ­τή απο­τυ­πώ­νε­ται στα ήθη, τη γλώσ­σα, τη θρη­σκεία, τις πο­λι­τι­κές και πο­λι­τι­σμι­κές συμ­βά­σεις της».^[8]

Αφού το Από­λυ­το Πνεύ­μα του Hegel, η ύψι­στη έκ­φρα­ση της αυ­το­συ­νει­δη­σί­ας του Πνεύ­μα­τος, πραγ­μα­το­ποιεί­ται σε τρία πε­δία της αν­θρώ­πι­νης δη­μιουρ­γι­κό­τη­τας, τα οποία συ­νά­πτο­νται αντι­στοί­χως με τρεις με­γά­λες ιστο­ρι­κές πε­ριό­δους –η τέ­χνη με την αρ­χαιό­τη­τα, η θρη­σκεία με τον Με­σαί­ω­να και η φι­λο­σο­φία με τη νε­ό­τε­ρη επο­χή–ο Ζα­μπέ­λιος θε­με­λιώ­νει την αρ­χή της τρι­συ­πό­στα­της ιστο­ρί­ας της Ελ­λά­δας πά­νω στη συμ­φι­λί­ω­ση του πραγ­μα­τι­κού με το ιδα­νι­κό ει­σά­γο­ντας την έν­νοια του «μέ­σου όρου», που εκ­προ­σω­πεί ο χρι­στια­νι­κός κό­σμος του Με­σαί­ω­να, η ανώ­τε­ρη ποιο­τι­κά επο­χή της ελ­λη­νι­κής ιστο­ρί­ας, κα­τά την κρί­ση του Ζα­μπέ­λιου, και συν­δε­τι­κός κρί­κος της αρ­χαιό­τη­τας με τους νε­ό­τε­ρους χρό­νους,^[9] οι οποί­οι, με αφε­τη­ρία το 1821, οφεί­λουν να απο­τε­λέ­σουν τον συ­γκε­ρα­σμό των προη­γου­μέ­νων επο­χών. Βέ­βαια, ο Ζα­μπέ­λιος πα­ρα­χα­ρά­ζει το φι­λο­σο­φι­κό σύ­στη­μα του Hegel: στη θέ­ση του Πνεύ­μα­τος το­πο­θε­τεί τον Θεό (ο Θε­ός, «ο χαλ­κεύ­σας του Πα­ντός την άλυ­σον», με­ρι­μνά ώστε τα μέ­ρη της ολό­τη­τας να εξαρ­τώ­νται το ένα από το άλ­λο και να συν­δυά­ζο­νται) και προσ­δί­δει ει­δι­κή αξία στη συμ­βο­λή του χρι­στια­νι­κού κό­σμου, αξία που αντι­τί­θε­ται στις αρ­χές του Hegel. Γι’ αυ­τό, ο Σο­λω­μός, όταν δια­βά­ζει τα Άσμα­τα δη­μο­τι­κά, απο­φαί­νε­ται: «Κα­λέ, τι έπα­θε ο Σπύ­ρος; Έντυ­σε τον Έγελ με το φε­λό­νι του πα­πά μας;».^[10]

Υπό τους όρους ενός τό­σο κλει­στού αν­θρω­πο­λο­γι­κού συ­στή­μα­τος, όπου όλες οι λε­πτο­μέ­ρειες συ­νυ­φαί­νο­νται με σκο­πό την τεκ­μη­ρί­ω­ση της αδιαί­ρε­της ολό­τη­τας στην ιστο­ρία του ελ­λη­νι­κού έθνους, ο εθνι­κός ποι­η­τής οφεί­λει να κα­τα­λεί­ψει έρ­γο αρ­ρα­γές και ολο­κλη­ρω­μέ­νο, με δο­μή σα­φή και συ­νε­κτι­κή, με μορ­φι­κά στοι­χεία απο­κρυ­σταλ­λω­μέ­να και διαυ­γή, με πί­στη σε ένα όρα­μα που θα κα­τορ­θω­θεί μέ­σα από την ενό­τη­τα της γλωσ­σι­κής κα­λαι­σθη­σί­ας, της ηθι­κής στα­θε­ρό­τη­τας και της αι­σθη­τι­κής επάρ­κειας· δη­λα­δή έρ­γο που να απο­τε­λεί πι­στή αντα­νά­κλα­ση του ίδιου αυ­τού του αν­θρω­πο­λο­γι­κού συ­στή­μα­τος. Εντού­τοις, ένα τό­σο απαρ­τι­σμέ­νο φι­λο­σο­φι­κό μο­ντέ­λο δεν συμ­βι­βά­ζε­ται με ένα τό­σο απο­σπα­σμα­τι­κό ποι­η­τι­κό έρ­γο. Αλ­λιώς, η ολό­τη­τα της Ιδέ­ας, δη­λα­δή τα ίδια τα θε­μέ­λια του έθνους κα­ταρ­ρέ­ουν.^[11]

Η από­φα­ση του Ζα­μπέ­λιου εί­ναι στα­θε­ρή· σε (ακό­μα μία) λυ­ρι­κή του επί­νοια, η οποία ανα­κα­λεί τον πε­ρί­φη­μο στο­χα­σμό του Σο­λω­μού, «εφάρ­μο­σε εις την πνευ­μα­τι­κή μορ­φή την ιστο­ρία του φυ­τού, το οποί­ον αρ­χι­νά­ει από το σπό­ρο, και γυ­ρί­ζει εις αυ­τόν»,^[12] αλ­λά δεν ολο­κλη­ρώ­νε­ται με τον δια­λε­κτι­κό τρό­πο του Hegel, όπως στον Σο­λω­μό, ο Ζα­μπέ­λιος λέ­ει: «Ό,τι το άν­θος προς το φυ­τόν, ό,τι το άρω­μα προς το άν­θος, τού­το δη και προς την πο­λι­τεί­αν ο ποι­η­τής. Η με­γά­λη Ποί­η­σις απαρ­τί­ζει και συ­γκε­φα­λαιοί την πο­λι­τεί­αν, αντα­να­κλά το φως όλης ιστο­ρι­κής επο­χής».^[13] Γι’ αυ­τό, ό,τι ανα­γνω­ρί­ζε­ται με θαυ­μα­σμό ως «πο­λύ­τι­μα συ­ντρίμ­μα­τα» από τον Ιά­κω­βο Πο­λυ­λά,^[14] θε­ω­ρεί­ται, για τον Ζα­μπέ­λιο, τε­μά­χια «ασυ­ναρ­τή­των […] σχε­δια­σμά­των […] ασυρ­ρά­πτων σκια­γρα­φη­μά­των», απο­τέ­λε­σμα της «ολι­γο­δρα­νί­ας» και του «ποι­η­τι­κού μα­ρα­σμού», της «ιδιο­τρο­πί­ας», της «κα­κο­θυ­μί­ας» και της «φυ­γαν­θρω­πί­ας», που προ­κά­λε­σε η στρο­φή του Σο­λω­μού στον «μυ­στι­κι­σμό» και στη «με­τα­φυ­σι­κο­μα­νία» με την «αυ­το­μό­λη­σή» του στον «γερ­μα­νι­σμό», στη με­λέ­τη δη­λα­δή της γερ­μα­νι­κής φι­λο­σο­φί­ας.^[15] Έξο­χο δείγ­μα μυ­στι­κι­σμού, για τον Ζα­μπέ­λιο, η «Σαπ­φώ», όψι­μο ιτα­λι­κό ποί­η­μα του Σο­λω­μού, από όπου πα­ρα­θέ­τει τους εξής στί­χους:

Όμως η «Σαπ­φώ» έρ­χε­ται σε ευ­θεία ρή­ξη με τις υπο­σχέ­σεις μιας οιο­νεί θε­ο­λο­γι­κής αντί­λη­ψης, εφό­σον η με­τα­φυ­σι­κή δι­δα­χή απο­βαί­νει αρ­νη­τι­κή: η ανεύ­ρε­ση της αλή­θειας έξω από τον πραγ­μα­τι­κό κό­σμο κα­θί­στα­ται αδύ­να­τη. Οπό­τε, ο Ζα­μπέ­λιος, στην προ­σπά­θειά του να ψέ­ξει τον Σο­λω­μό, πα­ρα­γνω­ρί­ζει το νό­η­μα του ποι­ή­μα­τος, και ο τε­λευ­ταί­ος, για άλ­λη μια φο­ρά, απο­δει­κνύ­ε­ται δια­λε­κτι­κό­τε­ρος από τον πρώ­το. Για­τί, όπως ο Hegel ανα­γνω­ρί­ζει, στο πλαί­σιο του από­λυ­του ιδε­α­λι­σμού του, ότι ο Λό­γος, ως εκ­πλή­ρω­ση της αλή­θειας μέ­σα στο ξε­δί­πλω­μα της ιστο­ρί­ας, ενυ­πάρ­χει σπερ­μα­τι­κά ακό­μα και στην πιο στοι­χειώ­δη μορ­φή της πραγ­μα­τι­κό­τη­τας, έτσι και ο Σο­λω­μός δεν δια­χω­ρί­ζει την ποι­η­τι­κή του ενό­ρα­ση από τη στα­θε­ρή πα­ρου­σία του υλι­κού κό­σμου. Ο Πο­λυ­λάς, σχο­λιά­ζο­ντας τα ποι­ή­μα­τα «Σαπ­φώ» και «Ορ­φέ­ας», το­νί­ζει ότι

Ανά­με­σα στον γερ­μα­νι­κό ιδε­α­λι­σμό και τον αγ­γλι­κό εμπει­ρι­σμό, ανά­με­σα στον Hegel και τον Locke, ανά­με­σα στον Schiller και τον Byron ή, για να επι­στρέ­ψου­με στη φι­λο­λο­γι­κή ανα­λο­γία, ανά­με­σα στον Πίν­δα­ρο και τον Ανα­κρέ­ο­ντα, αμ­φι­τα­λα­ντεύ­τη­κε από νω­ρίς η δια­μόρ­φω­ση του ποι­η­τι­κού ορά­μα­τος του Σο­λω­μού, με στα­θε­ρό και εγνω­σμέ­νο σκο­πό τη δη­μιουρ­γία ενός τρί­του εί­δους· «εί­δος μι­χτό, αλ­λά νό­μι­μο».^[18] Από αυ­τή την άπο­ψη, η ανα­γνώ­ρι­ση, στην 86η στρο­φή από τον «Ύμνον εις την Ελευ­θε­ρί­αν», του δι­πό­λου ανά­με­σα στη σιω­πη­ρή ανά­κλη­ση των ποι­η­τι­κών αρ­χών του Θε­ό­κρι­του και του Ανα­κρέ­ο­ντα –ει­δυλ­λια­σμός, τρυ­φη­λό­τη­τα, ηδο­νο­θη­ρία– και στη ρη­τή ταύ­τι­ση του Πιν­δά­ρου με το φι­λε­λεύ­θε­ρο πνεύ­μα της Ευ­ρώ­πης, κα­θώς και η σα­φής θέ­ση του Σο­λω­μού, στη χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό­τε­ρη στιγ­μή με­τα­στρο­φής του έρ­γου του, υπέρ του τε­λευ­ταί­ου,^[19] προ­ϋ­πο­θέ­τει τη στο­χα­στι­κή επι­σκό­πη­ση, στις αμέ­σως προη­γού­με­νες στρο­φές, της συ­νει­δη­τής πα­ρου­σί­ας, σύμ­φω­να και με τις «Ση­μειώ­σεις» του ποι­η­τή, της βυ­ρω­νι­κής ιδέ­ας, όπως πα­ρου­σιά­ζε­ται στο τρί­το Canto του Don Juan, για τη χα­ρά αλ­λά και για τη δυ­σθυ­μία που προ­κα­λεί, εν μέ­σω σκλα­βιάς, ο σαρ­κι­κός έρω­τας.

Πρό­κει­ται για ανοι­χτή επι­κοι­νω­νία –που δια­τρα­νώ­νει η από­λυ­τη αντί­θε­ση ανά­με­σα στον πρώ­το αγ­γλι­κό και στον τε­λευ­ταίο ελ­λη­νι­κό στί­χο– με τη 15η στρο­φή από το «The isles of Greece», ένα εγκι­βω­τι­σμέ­νο στο τρί­το Canto ποί­η­μα, το οποίο ση­μα­το­δο­τεί μιαν από­το­μη, πα­ρεν­θε­τι­κή με­τα­στρο­φή από τις βα­σι­κές ιδέ­ες και την πά­για αι­σθη­τι­κή που χα­ρα­κτη­ρί­ζουν το υπό­λοι­πο έρ­γο του Don Juan: από το σαρ­κα­στι­κό πνεύ­μα στην ανα­στο­χα­στι­κή σο­βα­ρό­τη­τα, από τις προ­σω­πι­κές αιχ­μές στην ιστο­ρι­κό­τη­τα της εθνι­κής υπό­θε­σης, από την οκτά­βα ρί­μα στους εξα­σύλ­λα­βους ομοιο­κα­τά­λη­κτους. Οπό­τε, υπό τους όρους μιας επο­χής που δια­τη­ρεί ακ­μαία τη ζω­ντα­νή από­δο­ση των ποι­η­μά­των, μπο­ρού­με να φα­ντα­στού­με και έναν δια­φο­ρε­τι­κό τό­νο εκ­φο­ράς του «The isles of Greece» σε πε­ρί­πτω­ση απαγ­γε­λί­ας.

Ο Σο­λω­μός απο­δί­δει σε πε­ζή μορ­φή τους στί­χους –από τις ελά­χι­στες φο­ρές (πβ. τη «Μί­μη­ση του τρα­γου­διού της Δεσ­δε­μό­νας» από τον Οθέλ­λο του Shakespeare) που κα­τα­πιά­νε­ται με τη με­τά­φρα­ση αγ­γλι­κής ποί­η­σης. Μά­λι­στα, αφού προη­γου­μέ­νως πα­ρα­φρά­σει τον πρώ­το στί­χο, απα­λεί­φει τη με­τά­φρα­ση του τέ­ταρ­του στί­χου, στην προ­σπά­θεια του να διορ­θώ­σει ένα φλύ­α­ρο πα­ρα­στρά­τη­μα του αγ­γλι­κού ποι­ή­μα­τος. Εδώ, ο φι­λό­δο­ξος μα­θη­τής υπο­σκε­λί­ζει τον φτα­σμέ­νο δά­σκα­λο:

Πέ­ρα από πραγ­μα­το­λο­γι­κά στοι­χεία τα οποία συν­θέ­τουν τον φι­λο­λο­γι­κό καμ­βά του δια­λό­γου που ανοί­γει ο Σο­λω­μός με το έρ­γο του Byron,^[22] τον μο­να­δι­κό συ­γκαι­ρι­νό ξέ­νο ομό­τε­χνό του που επι­κα­λεί­ται στις «Ση­μειώ­σεις» (οι υπό­λοι­πες ανα­φο­ρές επι­κε­ντρώ­νο­νται σε ονό­μα­τα της έν­δο­ξης ιτα­λι­κής πα­ρά­δο­σης τα οποία ανή­κουν στην πρώ­ι­μη (Δά­ντης, Πε­τράρ­χης) και στη με­τα­γε­νέ­στε­ρη πε­ρί­ο­δο της Ανα­γέν­νη­σης (Αριό­στο, Τάσ­σος), η σθε­να­ρή πα­ρου­σία του λόρ­δου στον «Ύμνον εις την Ελευ­θε­ρί­αν» ση­μα­το­δο­τεί τα όρια μιας υπαρ­ξια­κής ανά­γκης, η οποία, στο πλαί­σιο της κο­ρυ­φαί­ας στιγ­μής σύ­γκλι­σης και από­κλι­σης των λυ­ρι­κών και των επι­κών στοι­χεί­ων που απαρ­τί­ζουν την ιδε­ο­λο­γι­κή ταυ­τό­τη­τα του ποι­ή­μα­τος, συ­σχε­τί­ζε­ται με τα όρια μιας ανά­γκης εθνι­κής: την αντί­θε­ση ανά­με­σα στην προσ­δο­κώ­με­νη ευ­δαι­μο­νία που υπό­σχε­ται η λα­χτά­ρα της κα­θη­με­ρι­νής ζω­ής και στο υψη­λό χρέ­ος που επι­βάλ­λει ο οί­στρος της εθνι­κής εξέ­γερ­σης.

Για­τί ο Byron, στο τρί­το Canto του Don Juan, «πα­ρα­σταί­νει ένα ποι­η­τήν Έλ­λη­να, όπου, απελ­πι­σμέ­νος και πα­ρα­πο­νε­μέ­νος δια την σκλα­βιάν της πα­τρί­δος του, έχει εμπρός του ένα κρα­σο­πό­τη­ρον»,^[23] η ει­κό­να του οποί­ου επα­νέρ­χε­ται, ως σύμ­βο­λο της ανα­κρε­ό­ντειας πα­ρά­δο­σης, σε τέσ­σε­ρις πε­ρι­πτώ­σεις πει­ρα­σμού (στρ. 9, 11, 13, 15) που δο­κι­μά­ζουν τις αντι­στά­σεις του ποι­η­τή μπρο­στά στο απελ­πι­στι­κό εν­δε­χό­με­νο της από­συρ­σης –μια αδια­με­σο­λά­βη­τη νί­κη της ζω­ής ισού­ται με μια τα­πει­νω­τι­κή ήτ­τα του ήρωα–, όταν, την ίδια στιγ­μή, ο ίδιος ο ποι­η­τής, σε ένα έξο­χο αμάλ­γα­μα λυ­ρι­κής αι­σθα­ντι­κό­τη­τας και επι­κής έξαρ­σης, απα­ριθ­μεί έν­δο­ξες στιγ­μές, ιε­ρές και ιστο­ρι­κές το­πο­θε­σί­ες, θε­ούς και επι­φα­νείς προ­σω­πι­κό­τη­τες της αρ­χαί­ας Ελ­λά­δας (Σαπ­φώ, Δή­λος, Απόλ­λω­νας, Νή­σοι των Μα­κά­ρων, Μα­ρα­θώ­νας, Σα­λα­μί­να, Σπαρ­τιά­τες, Θερ­μο­πύ­λες, στρα­τιω­τι­κή φά­λαγ­γα, Μιλ­τιά­δης, Κά­δμος, Σού­νιο, στρ. 1, 2, 3, 4, 7, 10, 12, 16) και ανα­κα­λεί πρό­σφα­τα πα­ρα­δείγ­μα­τα ηρω­ι­σμού (Σού­λι, Πάρ­γα, στρ. 13), στην προ­σπά­θειά του να δια­τρα­νώ­σει τον ιε­ρό σκο­πό της επα­νά­στα­σης στους υπο­ταγ­μέ­νους, σύγ­χρο­νούς του Έλ­λη­νες, ενώ, λί­γο πριν από το τέ­λος του ποι­ή­μα­τος, σε μια τολ­μη­ρή για την πο­λι­τι­κή επι­βί­ω­ση του ίδιου του Byron ομο­λο­γία –για­τί ο Byron γρά­φει το ποί­η­μα και εδώ παίρ­νει επι­κίν­δυ­νες απο­στά­σεις από τα συμ­φέ­ρο­ντα της χώ­ρας του για να εν­σαρ­κώ­σει σε πλή­ρη ομο­θυ­μία τον ρό­λο του Έλ­λη­να ποι­η­τή–, δεν λη­σμο­νεί να τους προει­δο­ποι­ή­σει για τη φαυ­λό­τη­τα και τους δό­λιους σκο­πούς των με­γά­λων δυ­τι­κών δυ­νά­με­ων (στρ. 14), εμπνε­ό­με­νος, κα­τά πά­σα πι­θα­νό­τη­τα, από την πρό­σφα­τη από­φα­ση της κυ­βέρ­νη­σης του Ηνω­μέ­νου Βα­σι­λεί­ου να εκ­χω­ρή­σει την Πάρ­γα στον Αλή Πα­σά, για να ολο­κλη­ρώ­σει το ποί­η­μα συ­ντρί­βο­ντας τα πο­τή­ρια με το σα­μιώ­τι­κο κρα­σί (στρ. 16), ώστε να προ­σχω­ρή­σει ατα­λά­ντευ­τος στις στρα­τιω­τι­κές και πνευ­μα­τι­κές δυ­νά­μεις που θα πα­ρα­τα­χθούν στο πλευ­ρό των Ελ­λή­νων, αφού πρώ­τα υπο­γρά­ψει το ποί­η­μα με την ανα­φο­ρά στα μάρ­μα­ρα του Σου­νί­ου, όπου σε έναν κί­ο­να του να­ού χά­ρα­ξε ο ίδιος, στο πρώ­το του τα­ξί­δι στην Ελ­λά­δα, το όνο­μά του και ορ­κι­στεί –ακο­λου­θώ­ντας το τυ­πι­κό μιας ισχυ­ρής πα­ρά­δο­σης της αγ­γλι­κής αρι­στο­κρα­τί­ας: ιδού πώς εμ­φα­νί­ζο­νται ξα­νά η δυ­να­τή κρά­ση και τα προ­σω­πι­κά βιώ­μα­τα του Byron–, με τον πιο ιε­ρό και δε­σμευ­τι­κό τρό­πο, στο όνο­μα του κύ­κνου, του από­λυ­του συμ­βό­λου αγνό­τη­τας.

Place me on Sunium’s marbled steep,
Where nothing, save the waves and I,
May hear our mutual murmurs sweep:
                        There, swan-like, let me sing and die!
                        A land of slaves shall ne’er be mine—
                        Dash down yon cup of Samian wine!

Η γρα­φή του τρί­του Canto από το Don Juan ολο­κλη­ρώ­νε­ται το 1819, στα τέ­λη του Νο­έμ­βρη, δε­κα­έ­ξι μή­νες πριν από την έναρ­ξη του εθνι­κού ξε­ση­κω­μού, και το ποί­η­μα, μα­ζί με τα Cantos 4 και 5, εκ­δί­δε­ται για πρώ­τη φο­ρά τον Αύ­γου­στο του 1821, πέ­ντε μή­νες με­τά τον μνη­μειώ­δη Μάρ­τη του ίδιου έτους. Υπό το φως αυ­τής της ιστο­ρι­κής συ­νάρ­θρω­σης, γί­νε­ται φα­νε­ρό ότι η σύλ­λη­ψη και η εκτέ­λε­ση του «The isles of Greece» προ­α­ναγ­γέλ­λει τα επα­να­στα­τι­κά γε­γο­νό­τα, σχε­δόν τα εκ­βιά­ζει, ενώ η επί­ση­μη in scriptum πα­ρου­σί­α­σή του σφρα­γί­ζει το με­γά­λο εθνι­κό συμ­βάν. Ο Byron, αντι­θέ­τως από τον Σο­λω­μό, δεν εξυ­μνεί εν βρα­σμώ ψυ­χής –για­τί μό­νον εν βρα­σμώ ψυ­χής και σε με­γά­λες τα­χύ­τη­τες διά­νοιας γρά­φο­νται, από ει­κο­σι­πε­ντά­χρο­νο ποι­η­τή, μέ­σα σε έναν μό­λις μή­να, τον Μάιο του 1823, 158 στρο­φές που δια­κρί­νο­νται, πα­ρά τα κα­τά τό­πους άνι­σα μέ­ρη, για την απα­ρά­μιλ­λη λυ­ρι­κή τους έντα­ση και την πρω­το­τυ­πία της ει­κο­νο­ποι­η­τι­κής του δει­νό­τη­τας– την επα­νά­στα­ση που συ­ντε­λεί­ται, αλ­λά προ­ο­ρά­ται, με βά­ση το εύ­λο­γο συ­μπέ­ρα­σμα που κο­μί­ζει η δια­λε­κτι­κή της ιστο­ρί­ας, την επα­νά­στα­ση που επί­κει­ται. Οπό­τε, η ανα­γνώ­ρι­ση της επιρ­ρο­ής του «The isles of Greece» στη σύν­θε­ση του «Ύμνου εις την Ελευ­θε­ρί­αν» ολο­κλη­ρώ­νει, χά­ρη στη συ­ναρ­μο­γή ανά­με­σα στην εμ­με­σό­τη­τα της φα­ντα­σια­κής πα­ρά­στα­σης και στην αμε­σό­τη­τα της ιστο­ρι­κής ανα­πα­ρά­στα­σης, την ει­κό­να ενός ιδε­ώ­δους στα μά­τια του ανα­γνώ­στη: ότι η ζωή μι­μεί­ται την τέ­χνη, ότι ακό­μα και η επα­νά­στα­ση μι­μεί­ται την τέ­χνη, εφό­σον η τέ­χνη απο­τε­λεί εί­δω­λο αιω­νιό­τη­τας για όποιον υψη­λό σκο­πό θέ­τουν ως προ­τε­ραιό­τη­τα οι ηθι­κές και οι με­τα­φυ­σι­κές επι­τα­γές της αν­θρώ­πι­νης συ­νεί­δη­σης.

Πέ­ρα από την αντα­πό­κρι­ση ανά­με­σα στην εν­στι­κτώ­δη επί­νοια της καλ­λι­τε­χνι­κής απο­τύ­πω­σης και στον αδυ­σώ­πη­το ρε­α­λι­σμό της ιστο­ρι­κής πραγ­μα­τι­κό­τη­τας, και ανε­ξάρ­τη­τα από τη σφρα­γί­δα πα­τρό­τη­τας, η ταύ­τι­ση ποι­η­τή και ποί­η­σης –για να ανα­δεί­ξου­με την πε­ρί­πτω­ση μιας ακό­μα στε­νό­τε­ρης ανα­λο­γί­ας– υπο­γραμ­μί­ζει τους όρους μιας ιδιό­τυ­πης οντο­λο­γι­κής εξάρ­τι­σης. Για­τί ο ποι­η­τής, μέ­σα από την υπαρ­ξια­κή σχέ­ση με το αντι­κεί­με­νο του έρ­γου του, σχέ­ση που κα­θι­στά αυ­το­μά­τως απα­γο­ρευ­τι­κή την πα­ρα­μι­κρή με­τα­τό­πι­ση ή αντι­κα­τά­στα­ση οποιου­δή­πο­τε εκ­φρα­στι­κού ση­μεί­ου που πε­ρι­λαμ­βά­νε­ται σε ένα κα­τορ­θω­μέ­νο ποί­η­μα, ανα­γνω­ρί­ζε­ται όχι μό­νον ως εγ­γυ­η­τής και φο­ρέ­ας του λό­γου, αλ­λά ως αναμ­φι­σβή­τη­τος ιδρυ­τής και νο­μο­θέ­της του, συ­γκρο­τώ­ντας έτσι μιαν οιο­νεί συν­θή­κη ταυ­το­λο­γί­ας ανά­με­σα στον εαυ­τό και στον λό­γο, η οποία ανά­γε­ται, εφό­σον ο όρος «ταυ­το­λο­γία» απο­τε­λεί σύν­θε­ση των δύο επί­μα­χων εν­νοιών, στη σφαί­ρα του από­λυ­του.

Όταν η οντο­λο­γι­κή αυ­τή ανα­γω­γή δεν συ­ναρ­τά­ται με το έρ­γο του ίδιου ποι­η­τή, αλ­λά θε­με­λιώ­νε­ται στο έρ­γο ενός προ­σφι­λούς ομο­τέ­χνου, η αρ­χή της ταυ­το­λο­γί­ας δια­τα­ράσ­σε­ται, εφό­σον ο εαυ­τός αντα­να­κλά­ται στον άλ­λο και η ταυ­τό­τη­τα αντι­κα­θί­στα­ται από τη δια­φο­ρά, εντού­τοις, στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, η δια­φο­ρά όχι μό­νον δεν κα­τα­στρα­τη­γεί τη σύν­θε­ση της ταυ­τό­τη­τας αλ­λά, αντι­θέ­τως, εξα­σφα­λί­ζει τις προ­ϋ­πο­θέ­σεις για την ου­σια­στι­κή απο­κά­λυ­ψή της. Για­τί η ταυ­τό­τη­τα απο­τε­λεί ταυ­τό­τη­τα σε σχέ­ση με τη δια­φο­ρά της από μιαν άλ­λη ταυ­τό­τη­τα, και η δια­φο­ρά απο­τε­λεί δια­φο­ρά όταν συ­γκρι­θεί με την ταυ­τό­τη­τα μιας άλ­λης δια­φο­ράς. Οπό­τε, με άλ­λα λό­για, «στην ου­σία της, η δια­φο­ρά εί­ναι αντι­κεί­με­νο κα­τά­φα­σης, εί­ναι η ίδια η κα­τά­φα­ση. Στην ου­σία της, η κα­τά­φα­ση εί­ναι από μό­νη της δια­φο­ρά».^[24] Υπό αυ­τούς του όρους, η φω­νή του ενός ποι­η­τή συ­μπλη­ρώ­νει και ανα­βαθ­μί­ζει, ακό­μα και μπρο­στά στο εν­δε­χό­με­νο της ανα­πό­φευ­κτης, της πιο ακραί­ας ρή­ξης, τη φω­νή του άλ­λου.

Η σύ­γκρου­ση ανά­με­σα στο οι­κείο και στο επεί­σα­κτο, την ταυ­τό­τη­τα και τη δια­φο­ρά, τη γνη­σιό­τη­τα και την πλα­στό­τη­τα απο­τε­λεί, στην πε­ρί­πτω­ση του Σο­λω­μού, ση­μείο αμ­φι­τα­λά­ντευ­σης που σφρα­γί­ζει τη δια­μόρ­φω­ση τό­σο του κοι­νω­νι­κού του απο­τυ­πώ­μα­τος όσο και της γλωσ­σι­κής του συ­μπε­ρι­φο­ράς. Ο πρώ­τος όρος απορ­ρέ­ει από το στίγ­μα της βιο­λο­γι­κής κα­τα­γω­γής: ο νό­θος γιος, ο γό­νος του κό­ντε και της υπη­ρέ­τριας. Ο δεύ­τε­ρος όρος αφο­ρά τον τρό­πο με τον οποίο ξε­δι­πλώ­νε­ται το λο­γο­τε­χνι­κό του όρα­μα, εφό­σον στο πλαί­σιο αυ­τής της εσω­τε­ρι­κής σύ­γκρου­σης ανά­με­σα στην απε­λευ­θε­ρω­τι­κή δέ­σμευ­ση της απώ­θη­σης και στην κα­τα­να­γκα­στι­κή απο­λύ­τρω­ση της αφο­μοί­ω­σης, το στοι­χείο της νο­θεί­ας, πέ­ρα από εκ­φάν­σεις του βί­ου, δια­περ­νά, από άκρη σε άκρη, τον ορί­ζο­ντα της γλωσ­σι­κής του κα­τα­γω­γής και εξέ­λι­ξης. Για­τί κα­μία γλώσ­σα, στη συ­νεί­δη­ση του Σο­λω­μού, δεν στέ­κε­ται αυ­τε­ξού­σια και απο­κα­θαρ­μέ­νη, εξού και η επί­μο­νη επα­νά­λη­ψη πο­λε­μι­κού λε­ξι­λο­γί­ου στην προ­σπά­θεια να σκια­γρα­φή­σει κα­νείς τη διά­πλα­ση αυ­τής της συ­νεί­δη­σης: Τα ελ­λη­νι­κά· η μη­τρι­κή και εθνι­κή γλώσ­σα που ο Σο­λω­μός δεν κα­τα­κτά πο­τέ επαρ­κώς. Η γνώ­ση κα­νό­νων ορ­θο­γρα­φί­ας εί­ναι υπο­τυ­πώ­δης. Λες και τα ποι­ή­μα­τα έχουν γρα­φτεί από το χέ­ρι της αγράμ­μα­της μά­νας του. Τα ιτα­λι­κά· η κα­τα­κτη­μέ­νη γλώσ­σα που πα­ρα­μέ­νει ως το τέ­λος, υπό το πρί­σμα της υπαρ­ξια­κής και εθνι­κής του αγω­νί­ας, ξέ­νη. Τα αγ­γλι­κά· η γλώσ­σα του τε­λευ­ταί­ου κα­τα­κτη­τή των Επτα­νή­σων, που με βία κα­τα­κτά ο Σο­λω­μός, διορ­θώ­νο­ντας το έρ­γο του Άγ­γλου ποι­η­τή, ο οποί­ος εν­θάρ­ρυ­νε το όρα­μα του εθνι­κού του ποι­ή­μα­τος.^[25]

Βέ­βαια, η σχέ­ση ανά­με­σα στον Byron και στον Σο­λω­μό δια­με­σο­λα­βεί­ται από την πα­ρου­σία ενός ακό­μα ποι­η­τή, την persona του ανώ­νυ­μου Έλ­λη­να ποι­η­τή που επι­νο­εί η χει­μαρ­ρώ­δης έμπνευ­ση του Byron με σκο­πό την αφύ­πνι­ση του επα­να­στα­τι­κού πνεύ­μα­τος σε Έλ­λη­νες και σε φι­λέλ­λη­νες. Εδώ το όχη­μα της εμ­με­σό­τη­τας με­τα­φέ­ρει την κε­ντρι­κή ιδέα του ποι­ή­μα­τος με τον αμε­σό­τε­ρο τρό­πο, εφό­σον η persona του Έλ­λη­να ποι­η­τή, χά­ρη ακρι­βώς στην αμ­φί­ση­μη ιδιό­τη­τα της ανω­νυ­μί­ας, από τη μία, απο­κρύ­πτει τε­χνηέ­ντως τη δυ­να­μι­κή πα­ρου­σία του ίδιου του λόρ­δου και το συ­γκι­νη­τι­κό του εν­δια­φέ­ρον για το μέλ­λον των Ελ­λή­νων και, από την άλ­λη, υπο­γραμ­μί­ζει σιω­πη­ρά την επεί­γου­σα ανά­γκη να αντι­κα­τα­στα­θεί ο ανώ­νυ­μος Έλ­λη­νας ποι­η­τής από τον επώ­νυ­μο Έλ­λη­να ποι­η­τή, ο οποί­ος θα ανα­λά­βει την ευ­θύ­νη να απα­θα­να­τί­σει, στην ελ­λη­νι­κή πλέ­ον γλώσ­σα, τον αγώ­να του έθνους.

Ο Σο­λω­μός απο­δέ­χε­ται απρο­κά­λυ­πτα, με το ξέ­σπα­σμα της επα­νά­στα­σης, το βά­ρος αυ­τής της ευ­θύ­νης και αντι­λαμ­βά­νε­ται αμέ­σως ως μο­να­δι­κή πρό­κλη­ση τον επεί­γο­ντα ρό­λο που προ­τεί­νει ο Byron, εφό­σον όποιος Έλ­λη­νας ποι­η­τής εν­σαρ­κώ­σει τον ανώ­νυ­μο ποι­η­τή του «The isles of Greece» θα ανυ­ψω­θεί αυ­το­μά­τως, με βά­ση και το διε­θνές εκτό­πι­σμα της απεύ­θυν­σης, στα μά­τια όχι μό­νο των καρ­τε­ρι­κών συ­μπα­τριω­τών του αλ­λά και σε αυ­τά των εν­θου­σιω­δών Ευ­ρω­παί­ων, στο επί­πε­δο του ιδα­νι­κού καλ­λι­τέ­χνη, με την προ­ϋ­πό­θε­ση να απο­τι­νά­ξει γρή­γο­ρα κά­θε υπο­ψία δι­σταγ­μού, κά­θε ψήγ­μα αμ­φι­σβή­τη­σης που αφή­νουν πί­σω τους οι αιφ­νι­δια­στι­κές υπα­να­χω­ρή­σεις του Byron αμέ­σως με­τά το «ελ­λη­νι­κό» του ποί­η­μα (στρ. 87), όταν ο λόρ­δος απο­μειώ­νει εκ των προ­τέ­ρων (ή εκ των υστέ­ρων;) τη δυ­να­τό­τη­τα να υπάρ­ξει ένας τέ­τοιος Έλ­λη­νας ποι­η­τής ή, στην κα­λύ­τε­ρη πε­ρί­πτω­ση, υπο­τι­μά τη δη­μιουρ­γι­κή επάρ­κεια ενός τέ­τοιου Έλ­λη­να ποι­η­τή:

Thus sung, or would, or could, or should have sung,
The modern Greek, in tolerable verse.

Mε τη δι­πλή απο­στο­λή του νο­ή­μα­τός της, τό­σο προς τον μο­ντέρ­νο Έλ­λη­να όσο και προς τον Άγ­γλο δη­μιουρ­γό της, εφό­σον ο ίδιος ο Byron ανέ­χε­ται να γρά­ψει –και να δη­λώ­σει ότι γρά­φει– ανε­κτούς στί­χους, η ει­ρω­νι­κή τού­τη απο­στρο­φή, που υπεν­θυ­μί­ζει τον σα­τι­ρι­κό χα­ρα­κτή­ρα ολό­κλη­ρης της ποι­η­τι­κής σύν­θε­σης, ξε­κι­νά με τη βε­βαιό­τη­τα του ιστο­ρι­κού ντο­κου­μέ­ντου (Thus sung), συ­νε­χί­ζει με τη με­λαγ­χο­λι­κή ανα­πό­λη­ση της φα­ντα­σια­κής προ­βο­λής (would have sung), δια­περ­νά το φά­σμα μιας αμυ­δρής προσ­δο­κί­ας (could have sung), για να κα­τα­λή­ξει στην αυ­στη­ρό­τη­τα της ευ­θύ­βο­λης προ­στα­γής (should have sung), η οποία, στο πλαί­σιο της υπο­θε­τι­κής σύ­γκρι­σης (σύμ­φω­να με τους κα­νό­νες του conditional perfect) με το έν­δο­ξο πα­ρελ­θόν (If not like Orpheus quite, when Greece was young, | Yet in these times he might have done much worse), επι­κυ­ρώ­νει ορι­στι­κά την κα­τα­δι­κα­στι­κή από­φα­ση του Byron ενα­ντί­ον του μο­ντέρ­νου Έλ­λη­να. Για­τί αυ­τός, ο μο­ντέρ­νος Έλ­λη­νας, ο ποι­η­τής της νε­ό­τε­ρης Ελ­λά­δας, εί­τε αν­δρω­θεί ανά­με­σα στα ερεί­πια μιας άγο­νης, από τις κα­κου­χί­ες και τη σκλα­βιά, γης εί­τε θη­τεύ­σει στα έν­δο­ξα φι­λο­λο­γι­κά σα­λό­νια και στα λα­μπρά πα­νε­πι­στη­μια­κά ιδρύ­μα­τα των πα­ρα­δου­νά­βιων ηγε­μο­νιών και της εσπε­ρί­ας, πά­ντα θα υστε­ρεί μπρο­στά τό­σο στον αρ­χαίο πρό­γο­νο όσο και στον Άγ­γλο ομό­τε­χνο, ακό­μα και όταν ο τε­λευ­ταί­ος πα­ρα­δί­δει εν γνώ­σει του ένα ποί­η­μα ενε­νή­ντα έξι ανε­κτών στί­χων.

Γι’ αυ­τό, βα­θύ­τε­ρα στο πε­δίο της ερ­μη­νευ­τι­κής σπου­δής, η ίδια ει­ρω­νι­κή δια­τύ­πω­ση, με την τολ­μη­ρό­τη­τα της από­λυ­της κρί­σης, δια­νοί­γει τον ορί­ζο­ντα του εμ­βό­λι­μου αγ­γλι­κού ποι­ή­μα­τος στην πο­λυ­σή­μα­ντη πα­ρέμ­βα­ση του Έλ­λη­να ποι­η­τή, που οφεί­λει να ανα­συ­στή­σει το «The isles of Greece» –το οποίο χα­ρα­κτη­ρί­στη­κε πα­ρα­πά­νω, προ­κα­τα­λαμ­βά­νο­ντας δια­σκε­δα­στι­κά τον ανα­γνώ­στη τό­σο του αγ­γλι­κού ποι­ή­μα­τος όσο και αυ­τού εδώ του κει­μέ­νου, ως «έξο­χο αμάλ­γα­μα λυ­ρι­κής αι­σθα­ντι­κό­τη­τας και επι­κής έξαρ­σης»– και να το ανα­βι­βά­σει στο επί­πε­δο μιας πρω­τό­γνω­ρης έως τό­τε ελ­λη­νι­κής γλώσ­σας, που θα υπε­ρα­κο­ντί­σει το όριο των ανε­κτών στί­χων του αγ­γλι­κού ποι­ή­μα­τος αλ­λά και τη με­τριό­τη­τα των σύγ­χρο­νων ελ­λη­νι­κών ποι­η­μά­των, δι­καιώ­νο­ντας έτσι, με όρους φι­λο­λο­γι­κούς, υπαρ­ξια­κούς και εθνι­κούς, τη διορ­θω­τι­κή πρω­το­βου­λία του Σο­λω­μού και λαμ­βά­νο­ντας δι­καί­ως, εν­νοώ αυ­τό το αυ­θε­ντι­κό ελ­λη­νι­κό ποί­η­μα, τον γεν­ναιό­δω­ρο χα­ρα­κτη­ρι­σμό, όπως του αρ­μό­ζει.

Βέ­βαια, ο Byron, μα­θη­μέ­νος στα ανα­τρε­πτι­κά σχή­μα­τα, θα γί­νει, στην ίδια στρο­φή, αντι­κεί­με­νο αυ­το­σαρ­κα­σμού, (And feeling, in a poet, is the source | Of others’ feelings; but they are such liars, | And take all colors – like the hands of dyers) με δά­νειο μια πε­ριώ­νυ­μη επι­κρι­τι­κή απο­στρο­φή του Shakespeare, όπου το χέ­ρι του θε­α­τρι­κού συγ­γρα­φέα, όπως το χέ­ρι του βα­φέα, δεν κα­θα­ρί­ζει πο­τέ (Sonnet 111), για να ανα­δεί­ξει στις δύο επό­με­νες στρο­φές, αρ­χι­κά με μια μο­νο­κον­δυ­λιά σαιξ­πη­ρι­κής πνο­ής, την ταύ­τι­ση λό­γου και έρ­γου, ποί­η­σης και επα­νά­στα­σης (But words are things) και, αμέ­σως με­τά, να κα­τα­κυ­ρώ­σει στο όνο­μα του ποι­η­τή γεν­ναίο με­ρί­διο από τα δώ­ρα της αθα­να­σί­ας: ’T is strange, the shortest letter which man uses | Instead of speech, may form a lasting link | Of ages. Δύο αρ­νή­σεις (αμ­φι­σβή­τη­ση του Έλ­λη­να ποι­η­τή + αυ­το­σαρ­κα­σμός του Byron) ισού­νται πά­ντα, σύμ­φω­να και με τους κα­νό­νες της αγ­γλι­κής γραμ­μα­τι­κής, με μια κα­τά­φα­ση.

Η χρή­ση της ελ­λη­νι­κής γραμ­μα­τι­κής, από την άλ­λη, επι­τρέ­πει στον Σο­λω­μό να κι­νη­θεί με τη δια­κρι­τι­κή λε­πτό­τη­τα που επι­βάλ­λει η στα­δια­κή αφο­μοί­ω­ση του ρό­λου, η λαν­θά­νου­σα πα­ρα­δο­χή του πε­ρά­σμα­τος από αυ­τό που ο ποι­η­τής ακό­μα δεν έχει γί­νει σε αυ­τό που ο ποι­η­τής οφεί­λει να γί­νει. Γι’ αυ­τό κυ­ριαρ­χεί, στην έκτη «Ση­μεί­ω­ση» από τον «Ύμνον εις την Ελευ­θε­ρί­αν», το τρί­το ενι­κό πρό­σω­πο, εί­τε ο Σο­λω­μός μι­λά για τον άλ­λον, «ένα ποι­η­τήν Έλ­λη­να» που ανα­πα­ρι­στά ο Byron, εί­τε για τον εαυ­τό του: «Επέ­ρα­σε ένας χρό­νος αφού εγρά­φθη­κε τού­τος ο ύμνος [εν­νο­εί ο «Ύμνος εις την Ελευ­θε­ρί­αν», άρα εί­μα­στε στα 1824]· ολο­έ­να ο ποι­η­τής ετοι­μά­ζει ένα ποί­η­μα για τον θά­να­τον του Λορδ Μπάι­ρον», ενώ θα έπρε­πε να πει –για να κά­νου­με τώ­ρα κά­τι το ανή­κου­στο: να διορ­θώ­σου­με τον Σο­λω­μό!– «επέ­ρα­σε ένας χρό­νος αφού έγρα­ψα τού­το τον ύμνον· ολο­έ­να ετοι­μά­ζω ένα ποί­η­μα για τον θά­να­τον του Λορδ Μπάι­ρον».

Εντού­τοις, θα υπο­νο­μευό­ταν, με τη χρή­ση του πρώ­του ενι­κού προ­σώ­που, η με­τά­βα­ση από τον «Έλ­λη­να ποι­η­τή» του Byron, στο πρό­σω­πο του οποί­ου ο Σο­λω­μός αμέ­σως ανα­γνω­ρί­ζει την ιδρυ­τι­κή πρά­ξη του μελ­λο­ντι­κού του εαυ­τού, στον Σο­λω­μό που αυ­το­νο­μεί­ται από τον «Έλ­λη­να ποι­η­τή» του Byron, για να γί­νει ο ποι­η­τής που «ολο­έ­να ετοι­μά­ζει ένα ποί­η­μα για τον θά­να­τον του Λορδ Μπάι­ρον», το οποίο δεν ολο­κλη­ρώ­νει πο­τέ, για­τί το ποί­η­μα πι­στώ­νε­ται, με­τά από κά­θε απο­τυ­χη­μέ­νη από­πει­ρα γρα­φής, στον μελ­λο­ντι­κό εαυ­τό του Σο­λω­μού, ο οποί­ος, ενώ πε­ριέ­χε­ται στον «Έλ­λη­να ποι­η­τή» του Byron, απο­κλεί­ει στη συ­γκρό­τη­ση της ποι­η­τι­κής του ταυ­τό­τη­τας τον κα­θο­λι­κό προσ­διο­ρι­σμό από τον τε­λευ­ταίο, εφό­σον ο ίδιος ο Σο­λω­μός διορ­θώ­νει εγκαί­ρως το ποί­η­μα του «Έλ­λη­να ποι­η­τή» του Byron, ωσάν αυ­τό, απο­δι­δό­με­νο στην πη­γαία έμπνευ­ση ενός ανώ­νυ­μου δη­μιουρ­γού, να απο­τε­λού­σε γνή­σιο δείγ­μα από την αστεί­ρευ­τη δε­ξα­με­νή της δη­μώ­δους πα­ρά­δο­σης, για την οποία ο Σο­λω­μός, ανα­γνω­ρί­ζο­ντας κα­ταρ­χήν τη θε­με­λιώ­δη συμ­βο­λή της στην ιστο­ρία των ελ­λη­νι­κών γραμ­μά­των, αξιώ­νει απε­ρί­φρα­στα το αί­τη­μα της κα­τα­κό­ρυ­φης ανύ­ψω­σης.^[26]

Φαί­νε­ται ότι ο Σο­λω­μός, ακό­μα και στο πρώ­ι­μο στά­διο της καλ­λι­τε­χνι­κής του αφύ­πνι­σης, τον και­ρό που δεν έχει ακό­μα κα­τα­πια­στεί με τη με­λέ­τη της γερ­μα­νι­κής φι­λο­σο­φί­ας και ποί­η­σης, κα­τα­φέρ­νει να συν­δε­θεί με τη στα­θε­ρή μέ­θο­δο αυ­το­συ­νει­δη­σί­ας των πιο βα­θυ­στό­χα­στων ρο­μα­ντι­κών ποι­η­τών της Ευ­ρώ­πης, εφό­σον τό­σο το σχή­μα των πο­λύ­πλο­κων ανα­γω­γών και ταυ­τί­σε­ων, από τον «Έλ­λη­να ποι­η­τή» του Byron στον Σο­λω­μό και αντί­στρο­φα, όσο και η γραμ­μα­τι­κή δο­μή της υπο­ση­μεί­ω­σης του Σο­λω­μού δια­μορ­φώ­νουν ένα πε­ρι­βάλ­λον γό­νι­μο για την καλ­λιέρ­γεια της ανα­στο­χα­στι­κής δρα­στη­ριό­τη­τας: εδώ το υπο­κεί­με­νο απο­στα­σιο­ποιεί­ται από τον εαυ­τό του για να κα­τα­στή­σει τον εαυ­τό του αντι­κεί­με­νο επο­πτεί­ας του ίδιου του εαυ­τού του. Μά­λι­στα, η δια­δο­χι­κή στρω­μα­το­γρα­φία των δια­λε­κτι­κών ανα­βαθ­μών του ανα­στο­χα­σμού, του «πιο συ­χν[ού] τύ­πο[υ] στη σκέ­ψη των πρώ­ι­μων ρο­μα­ντι­κών», η διαρ­κής επα­να­λη­πτι­κό­τη­τα της ανέ­λι­ξής του από τον ανα­στο­χα­σμό στον ανα­στο­χα­σμό του ανα­στο­χα­σμού και ού­τω κα­θε­ξής, λαν­θά­νει στη ση­μεί­ω­ση του Σο­λω­μού με τη χρή­ση της χρυ­σής λέ­ξης «ολο­έ­να».

Αφού ακο­λου­θή­σου­με πρώ­τα τον στο­χα­σμό του Schiller, στην προ­σπά­θεια να δια­φω­τί­σου­με ένα ορια­κό ση­μείο στο έρ­γο του Σο­λω­μού, το φαι­νό­με­νο του ανα­στο­χα­σμού δια­τρα­νώ­νε­ται, εφό­σον συν­δέ­ε­ται στε­νά με την ίδια τη λει­τουρ­γι­κή ση­μα­σία του κει­μέ­νου στο οποίο εμ­φα­νί­ζε­ται, δη­λα­δή με τον τρό­πο που εξ ορι­σμού ο ανα­στο­χα­σμός δι­πλώ­νε­ται και ξε­δι­πλώ­νε­ται, ταυ­τό­χρο­να και αστα­μά­τη­τα. «Τού­τος [ο συ­ναι­σθη­μα­τι­κός ποι­η­τής] στο­χά­ζε­ται πά­νω στην εντύ­πω­ση που του κά­νουν τα πράγ­μα­τα, και στο στο­χα­σμό αυ­τόν εδρά­ζε­ται η συ­γκί­νη­ση, την οποία νιώ­θει ο ίδιος και με­τα­δί­δει και σε μας».^[28] Για­τί τι άλ­λο εί­ναι οι «Ση­μειώ­σεις του ποι­η­τή», όπου η σιλ­λε­ρι­κή έν­νοια της «συ­γκί­νη­σης» αντι­στοι­χεί στο σο­λω­μι­κό «ξε­χεί­λι­σμα της ψυ­χής» (σημ. 14) σφρα­γί­ζο­ντας έτσι την εγ­γρα­φή του Σο­λω­μού στην κα­τη­γο­ρία των συ­ναι­σθη­μα­τι­κών ποι­η­τών, δη­λα­δή των ρο­μα­ντι­κών βα­σι­κά ποι­η­τών, πα­ρά μια χει­ρο­νο­μία προς εμάς, τους φι­λό­τι­μους ανα­γνώ­στες του (και αφε­λείς όταν τολ­μού­με να τον διορ­θώ­σου­με), αλ­λά –κυ­ρί­ως τού­το– μια χει­ρο­νο­μία του Σο­λω­μού προς τον εαυ­τό του, εφό­σον ο δια­με­σο­λα­βη­τι­κός χα­ρα­κτή­ρας των σχο­λί­ων πά­νω στο ίδιο του το έρ­γο εξα­σφα­λί­ζει την εξι­σορ­ρό­πη­ση του ποι­η­τή Σο­λω­μού ανά­με­σα στον μά­χι­μο κρι­τι­κό και, την ίδια στιγ­μή, τον ανα­στο­χα­στι­κό ανα­γνώ­στη αυ­τού του ίδιου του έρ­γου.

Θα μπο­ρού­σα­με να πού­με, υιο­θε­τώ­ντας μια διευ­ρυ­μέ­νη ερ­μη­νεία των όρων αφε­λής και συ­ναι­σθη­μα­τι­κός ποι­η­τής που ει­ση­γεί­ται ο Schiller, ότι ο Σο­λω­μός, στη διάρ­κεια της ποι­η­τι­κής του δια­μόρ­φω­σης, οι­κειο­ποιεί­ται και τις δύο ιδιό­τη­τες, οι οποί­ες πα­ρα­κο­λου­θούν δύο, λι­γό­τε­ρο ή πε­ρισ­σό­τε­ρο, δια­κρι­τές πε­ριό­δους του έρ­γου του: η πρώ­τη, τα χρό­νια πριν πε­ρί­που το 1821, όπου γρά­φει ποί­η­ση απο­κλει­στι­κά στα ιτα­λι­κά, με τα οποία ανα­πτύσ­σει, από τα μι­κρά­τα του, μιαν αδια­με­σο­λά­βη­τη, φυ­σι­κή σχέ­ση, πραγ­μα­τώ­νο­ντας, κα­τ’ ανα­λο­γί­αν και –προς το πα­ρόν– ασύ­νει­δα, τον πε­ρί­φη­μο ορι­σμό του Schiller: «ο αφε­λής ποι­η­τής ακο­λου­θεί μο­νά­χα την απλή φύ­ση και το απλό αί­σθη­μα, πε­ριο­ρι­ζό­με­νος στη μί­μη­ση της πραγ­μα­τι­κό­τη­τας»,^[29] ορι­σμός που συν­δέ­ει τα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά του αφε­λούς ποι­η­τή με βα­σι­κές αρ­χές του νε­ο­κλα­σι­κι­σμού, στον οποίο ο Σο­λω­μός στα­θε­ρά επεν­δύ­ει, εκεί­νη την επο­χή, το ποι­η­τι­κό του μέ­ρι­σμα· και η δεύ­τε­ρη πε­ρί­ο­δος, στα χρό­νια με­τά το 1821, όταν επι­δί­δε­ται, υπό το βά­ρος και της ιστο­ρι­κής συ­γκυ­ρί­ας, στη συγ­γρα­φή ποι­η­μά­των κυ­ρί­ως στα ελ­λη­νι­κά. Ορι­στι­κό ση­μείο κα­μπής και γε­νε­σιουρ­γός αι­τία αυ­τής της με­τα­στρο­φής, η σύλ­λη­ψη, η αφο­μοί­ω­ση και η ανα­πα­ρά­στα­ση μιας ιδέ­ας, εφό­σον στον συ­ναι­σθη­μα­τι­κό ποι­η­τή, σύμ­φω­να και με τη δια­τύ­πω­ση του Schiller, «το αντι­κεί­με­νο συ­σχε­τί­ζε­ται με μιαν ιδέα, και η ποι­η­τι­κή του δύ­να­μη στη­ρί­ζε­ται σε τού­τον τον συ­σχε­τι­σμό».

Η με­τα­στρο­φή από τον αφε­λή στον συ­ναι­σθη­μα­τι­κό ποι­η­τή, στην πε­ρί­πτω­ση του Σο­λω­μού, απο­τε­λεί βί­αιη δο­κι­μα­σία, επει­δή η ιδέα της ελευ­θε­ρί­ας –αυ­τό εί­ναι το επί­δι­κο– συ­ναρ­τά­ται εδώ με τη σύ­γκρου­ση αντίρ­ρο­πων δυ­νά­με­ων που φι­λο­νι­κούν, με τη δια­δι­κα­σία του κα­τε­πεί­γο­ντος, για την υπό­στα­ση του έθνους. Πέ­ρα από προ­φα­νείς αντί­πα­λες πλευ­ρές της διελ­κυ­στίν­δας –Έλ­λη­νες ενα­ντί­ον Τούρ­κων· το λα­μπρό πα­ρελ­θόν σε αντι­δια­στο­λή προς την προ­βο­λή του σε ένα αβέ­βαιο μέλ­λον–, «ο συ­ναι­σθη­μα­τι­κός ποι­η­τής έχει […] αδιά­κο­πα να κά­μει με δύο αντί­μα­χες πα­ρα­στά­σεις κι αι­σθή­μα­τα, δη­λα­δή με την πραγ­μα­τι­κό­τη­τα ως όριο και με την ιδέα του ως το άπει­ρο»,^[30] εφό­σον η συ­νεί­δη­ση της ελευ­θε­ρί­ας απο­τε­λεί, στον ορί­ζο­ντα ενός τέ­τοιου ποι­η­τή, τη συ­νεί­δη­ση της απει­ρί­ας της ελευ­θε­ρί­ας, η οποία μο­νί­μως αντι­μά­χε­ται όχι τό­σο εκ­φάν­σεις της ελευ­θε­ρί­ας που πε­ριο­ρί­ζο­νται από ένα πλέγ­μα θε­σμι­κών λει­τουρ­γιών όσο την ίδια την πε­πε­ρα­σμέ­νη αί­σθη­ση του πραγ­μα­τι­κού.

Υπό αυ­τούς τους όρους, ο Ύμνος του Σο­λω­μού, στον οποίο η ελευ­θε­ρία υπερ­βαί­νει τα όρια του αντι­κει­με­νι­κού σκο­πού για να ανα­χθεί στο κα­τε­ξο­χήν δρων υπο­κεί­με­νο του ποι­ή­μα­τος –αυ­τή απο­νέ­μει δι­καιο­σύ­νη, αυ­τή εκ­δι­κεί­ται στο όνο­μα ιε­ρών προ­γό­νων, αυ­τή πε­τσο­κό­βει αιώ­νιους εχθρούς–, ο Ύμνος του Σο­λω­μού, λοι­πόν, στη δι­συ­πό­στα­τη νοη­μα­τι­κή του συ­νο­χή, η οποία πε­ρι­λαμ­βά­νει, όπως υπο­δει­κνύ­ει και ο εναρ­κτή­ριος στί­χος με την κο­φτε­ρή δή­λω­ση της γνω­στι­κής του βε­βαιό­τη­τας, τό­σο την εξύ­μνη­ση της άπει­ρης ιδέ­ας της ελευ­θε­ρί­ας όσο και την προ­βο­λή της ελευ­θε­ρί­ας στο πε­δίο της ιστο­ρι­κής μέ­ρι­μνας –η ιδέα της αιώ­νιας ελευ­θε­ρί­ας ανα­λά­μπει στην αιχ­μή του σπα­θιού ώστε η γνώ­ση της έν­νοιας να εν­σαρ­κω­θεί, για μια στιγ­μή, από την αι­σθη­τή­ρια εμπει­ρία–, πα­ρά το μο­να­δι­κό του πλε­ο­νέ­κτη­μα (που προ­σκτή­θη­κε εκ των υστέ­ρων, στα 1864) να απο­τε­λεί, ακό­μα και σή­με­ρα, τον μο­να­δι­κό εθνι­κό ύμνο που εξυ­μνεί την Ελευ­θε­ρία, δεν απο­φεύ­γει τις αγκυ­λώ­σεις των κοι­νω­νι­κών συμ­βά­σε­ων, εφό­σον, με­τά τον προ­σε­χτι­κό έλεγ­χο μιας τρί­της μα­τιάς, ο Ύμνος του Σο­λω­μού, ο οποί­ος πα­ρα­δί­δε­ται, πριν ακό­μα εκ­δο­θεί, στα χέ­ρια έγκρι­των ανα­γνω­στών και πι­στών φί­λων του ποι­η­τή, γί­νε­ται, για πρώ­τη ίσως φο­ρά σε έρ­γο της νε­ο­ελ­λη­νι­κής γραμ­μα­τεί­ας, αντι­κεί­με­νο λο­γο­κρι­σί­ας, η οποία συν­δέ­ε­ται, όπως απαι­τεί εξ ορι­σμού ο όρος, με αμι­γώς πο­λι­τι­κά ελα­τή­ρια.

Για­τί την πε­ρί­ο­δο των με­γά­λων επα­να­στά­σε­ων η πα­ρέμ­βα­ση σε κεί­με­να που κα­τα­κρί­νουν άτεγ­κτες δο­μές εξου­σί­ας, ακό­μα και η απα­γό­ρευ­σή τους, απο­τε­λεί δια­δε­δο­μέ­νη πρα­κτι­κή: ο Byron εμ­φα­νί­ζε­ται αρ­κε­τές φο­ρές, όσο ζει και συγ­γρά­φει στην Ιτα­λία, στις λί­στες του Μέτ­τερ­νιχ με τα απα­γο­ρευ­μέ­να έρ­γα· ο Don Juan απο­τε­λεί ένα από αυ­τά.^[31] Βέ­βαια, η λο­γο­κρι­σία στα μά­τια του ασυμ­βί­βα­στου καλ­λι­τέ­χνη ανα­βι­βά­ζε­ται εν­δε­χο­μέ­νως σε ύψι­στη τι­μή, σί­γου­ρα πά­ντως επι­βε­βαιώ­νει την αυ­θε­ντι­κό­τη­τα των ιε­ρών προ­θέ­σε­ων: ένα ρί­σκο, με­γα­λύ­τε­ρο ή μι­κρό­τε­ρο, το οποίο, στην κα­λύ­τε­ρη των πε­ρι­πτώ­σε­ων, στε­ρεί από τον δη­μιουρ­γό μέ­ρος της πνευ­μα­τι­κής του ελευ­θε­ρί­ας, στη χει­ρό­τε­ρη, μπο­ρεί να του στε­ρή­σει την ίδια του τη ζωή. Ο Σο­λω­μός δεν διέ­τρε­ξε πο­τέ τέ­τοιον κίν­δυ­νο. Μό­νον ο Κάλ­βος, από τους δύο με­γά­λους Έλ­λη­νες ποι­η­τές του 19ου αιώ­να, και αυ­τός, όπως ο Byron, κυ­ρί­ως όσο ζού­σε στην Ιτα­λία.^[32]

Όσον αφο­ρά τον «Ύμνον εις την Ελευ­θε­ρί­αν», το μο­να­δι­κό ολο­κλη­ρω­μέ­νο ελ­λη­νι­κό ποί­η­μα του Σο­λω­μού που εκ­δί­δε­ται αυ­το­τε­λώς, ζώ­ντος του ποι­η­τή, η δυ­να­μι­κή πα­ρέμ­βα­ση ανή­κει στον Guilford, τον επι­στή­θιο φί­λο του Σο­λω­μού, τον αγα­πη­τό και γεν­ναιό­δω­ρο φι­λέλ­λη­να με τη βα­θιά κλα­σι­κή παι­δεία. Οπό­τε, αν η διόρ­θω­ση του «The isles of Greece» απαι­τεί πε­ρίσ­σευ­μα ευ­φυί­ας, ανα­τρε­πτι­κή πνοή και γρή­γο­ρα αντα­να­κλα­στι­κά, η διόρ­θω­ση του «Ύμνου εις την Ελευ­θε­ρί­αν», που ήδη από τον τί­τλο προ­κα­τα­λαμ­βά­νει τον ανα­γνώ­στη για το φι­λε­λεύ­θε­ρο πνεύ­μα του δη­μιουρ­γού του, όταν επι­βάλ­λε­ται από ξέ­νο, κυ­ριο­λε­κτι­κά ξέ­νο δά­χτυ­λο, προ­βλη­μα­τί­ζει τό­σο για τα όρια της ελευ­θε­ρί­ας του ίδιου του ποι­η­τή όσο και για το εί­δος της πα­ρέμ­βα­σης – τα ποιο­τι­κά της χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά, τη θε­σμι­κή της τυ­πο­λο­γία, τη συμ­βο­λι­κή της δύ­να­μη. Για­τί αν η αι­σθη­τι­κή απο­τε­λεί τον άλ­λο πό­λο της ηθι­κής, κά­θε ξαφ­νι­κή με­τα­κί­νη­ση του ενός ή του άλ­λου πό­λου απο­στα­θε­ρο­ποιεί τον άξο­να του ποι­ή­μα­τος, που ση­μαί­νει: το ποί­η­μα επι­στρέ­φει σε ορ­θή τρο­χιά, η ηθι­κή και η αι­σθη­τι­κή του πρό­τα­ση απο­κα­θί­στα­νται, όταν οι λο­γο­κρι­μέ­νοι στί­χοι το­πο­θε­τη­θούν ξα­νά στην αρ­χι­κή τους θέ­ση.

Ο Πο­λυ­λάς πα­ρα­δί­δει, στις δι­κές του «Ση­μειώ­σεις» στον Ύμνο του Σο­λω­μού, το ιστο­ρι­κό της δια­φω­νί­ας, αντι­γρά­φο­ντας από τα Αυ­τό­γρα­φα του ποι­η­τή –εδώ πρό­κει­ται για ανά­συρ­ση κα­τα­γε­γραμ­μέ­νης σύγ­χρο­νης μαρ­τυ­ρί­ας–, και πα­ρα­θέ­τει από μνή­μης την πρώ­τη εκ­δο­χή της στρο­φής 25, όπως του τη με­τέ­φε­ρε προ­φο­ρι­κά ο ποι­η­τής ελά­χι­στες ημέ­ρες πριν από την εκ­δη­μία του –εδώ πρό­κει­ται για ανά­κλη­ση προ­φο­ρι­κής όψι­μης ανά­μνη­σης–, στην οποία ο Σο­λω­μός κα­ταγ­γέλ­λει ανοι­χτά την πο­λι­τι­κή γραμ­μή που ακο­λου­θεί η Αγ­γλία στα Επτά­νη­σα:

Το αιχ­μη­ρό τε­τρά­στι­χο, με­τά τις υπο­δεί­ξεις του Guilford, απο­σύ­ρε­ται για να αντι­κα­τα­στα­θεί από ηπιό­τε­ρη δια­τύ­πω­ση, την οποία ο Σο­λω­μός, σύμ­φω­να με τις ση­μειώ­σεις του, δι­καιο­λο­γεί, απευ­θυ­νό­με­νος σκω­πτι­κά προς πα­νι­κό­βλη­τους ανα­γνώ­στες του Ύμνου, με τη χρή­ση ευ­φυούς και μάλ­λον πα­ρα­πλα­νη­τι­κού ελιγ­μού: «Για να μη με ξα­να­σκο­τί­σουν οι φλύ­α­ροι, {…} φα­νε­ρώ­νω ότι όχι μό­νον η Με­γά­λη Βρε­τα­νία δεν εί­ναι χτυ­πη­μέ­νη από τού­τη τη στρο­φή, αλ­λά πα­ρα­σταί­νε­ται δυ­να­τή, και άγρυ­πνη εις τα με­γά­λα συμ­βε­βη­κά του κό­σμου. {…} Η Με­γά­λη Βρε­τα­νία αλα­φιά­ζε­ται εκεί­νη τη στιγ­μή μή­πως τα κι­νή­μα­τά μας επρο­έρ­χο­νταν (!) από τη Ρω­σία».^[34] Το διορ­θω­μέ­νο τε­τρά­στι­χο:

Πέ­ρα από την πο­λι­τι­κή διά­στα­ση των στί­χων, η οποία πε­ρι­λαμ­βά­νει και την απο­τί­μη­ση του Σο­λω­μού για την εξέ­λι­ξη των ιστο­ρι­κών γε­γο­νό­των –ο ποι­η­τής, αφού βά­λει τη Με­γά­λη Βρε­τα­νία να πει στη Ρω­σία «θέ­λεις να πά­ρεις εσύ στη στε­ριά, δύ­νου­μαι να πά­ρω κι εγώ στο πέ­λα­γο, κι ετοι­μά­ζου­μαι», ανα­γαλ­λιά­ζει κα­τα­λή­γο­ντας στο εξής συ­μπέ­ρα­σμα: «η αλή­θεια εί­ναι που επή­ρε λά­θος, και χαί­ρο­μαι»–,^[35] η σύ­γκρι­ση των δύο τε­τρά­στι­χων, του λο­γο­κρι­μέ­νου και του αντι­κα­τα­στά­τη του, ει­σά­γει τον ανα­γνώ­στη του Ύμνου απευ­θεί­ας στο ερ­γα­στή­ρι του ποι­η­τή για να απο­κα­λυ­φθεί, με τον πιο ει­ρω­νι­κό άρα και με τον πιο εκ­κω­φα­ντι­κό τρό­πο, μια πτυ­χή εκεί­νου που ο ίδιος ο ποι­η­τής απο­κα­λεί «το από­κρυ­φο της τέ­χνης μου».^[36]

Για­τί αν ο στί­χος Ψεύ­τρα Ελευ­θε­ριά (στρ. 21), ένα από τα ση­μεία του Ύμνου (μα­ζί με τους στί­χους: Σύ­ρε ναύ­ρης τα παι­διά σου, στρ. 12· Αλ­λά / Φω­τιά, στρ. 68, 69· Άλ­φα, Ωμέ­γα, στρ. 98· Εάν μι­σού­νται ανα­με­σό τους, | Δεν τους πρέ­πει ελευ­θε­ριά, στρ. 147) όπου χρη­σι­μο­ποιού­νται –στην έκ­δο­ση Πο­λυ­λά– αραιά γράμ­μα­τα, περ­νά­ει αλώ­βη­τος από τον εν­δε­λε­χή έλεγ­χο του Guilford, εί­ναι η ίδια ψεύ­τρα ελευ­θε­ριά η οποία, εκ­κι­νώ­ντας από την πο­λι­τι­κή συ­νεί­δη­ση των Ελ­λή­νων της Επτα­νή­σου, με­τα­τί­θε­ται τώ­ρα στην ποι­η­τι­κή συ­νεί­δη­ση του Σο­λω­μού για να εξα­ντλή­σει, χά­ρη στο μνη­μειώ­δες εκτό­πι­σμα τό­σο του νοη­μα­τι­κού της υπο­στρώ­μα­τος όσο και της ει­κο­νο­ποι­η­τι­κής της δυ­να­τό­τη­τας, τη συμ­βο­λι­κή επάρ­κεια του αρ­νη­τι­κού της απο­τυ­πώ­μα­τος, στο οποίο εγ­γρά­φε­ται όχι μό­νον ο πε­ριο­ρι­σμός της καλ­λι­τε­χνι­κής αυ­το­νο­μί­ας του ποι­η­τή, αλ­λά κυ­ρί­ως ο ίδιος ο φο­ρέ­ας που ει­ση­γεί­ται ασμέ­νως αυ­τόν τον πε­ριο­ρι­σμό.

Πα­ρε­μπι­πτό­ντως, στην έκ­δο­ση του Ύμνου που γί­νε­ται στο Με­σο­λόγ­γι, εν μέ­σω της φρι­κτής πο­λιορ­κί­ας, στα 1825, η στρο­φή 21 πα­ρα­λεί­πε­ται επει­δή θα κυ­κλο­φο­ρού­σε στα Επτά­νη­σα. Στη θέ­ση της το­πο­θε­τού­νται απο­σιω­πη­τι­κά: εδώ την ευ­θύ­νη ανα­λαμ­βά­νουν πλέ­ον τα σκο­τει­νά νή­μα­τα της λο­γο­κρι­σί­ας εσω­τε­ρι­κής κο­πής ή ακό­μα και οι πνι­γη­ροί εν­δοια­σμοί της αυ­το­λο­γο­κρι­σί­ας. Στην πρώ­τη πε­ρί­πτω­ση, οι επι­τα­γές των θε­σμών επι­βάλ­λο­νται αό­ρα­τα· ο μα­κρύς δά­κτυ­λος της επί­ση­μης εκ­προ­σώ­πη­σης πε­ριτ­τεύ­ει. Στη δεύ­τε­ρη πε­ρί­πτω­ση, η συ­νεί­δη­ση του τό­που και των αν­θρώ­πων του –το γλωσ­σι­κό αί­μα που θρέ­φει τον ποι­η­τή– υπο­σκε­λί­ζει κά­θε πι­θα­νό­τη­τα εξά­σκη­σης της καλ­λι­τε­χνι­κής αυ­το­νο­μί­ας· η αγά­πη απο­δει­κνύ­ε­ται δυ­να­τό­τε­ρη από την ελευ­θε­ρία.

Εντού­τοις, η ει­ρω­νι­κή αυ­τή διά­στα­ση, που εξα­να­γκά­ζει τον Σο­λω­μό να εν­σω­μα­τώ­σει την αγ­γε­λία της απα­γό­ρευ­σης της ελευ­θε­ρί­ας στον «Ύμνον εις την Ελευ­θε­ρί­αν», ή και να την απο­σύ­ρει κα­τά το δο­κούν, εγκαι­νιά­ζει, με μιαν ακό­μα ει­ρω­νι­κή –ανορ­θό­δο­ξη θα έλε­γε κα­νείς– τρο­πή, την πο­ρεία δια­μόρ­φω­σης ενός μο­ντερ­νι­στι­κού καλ­λι­τε­χνι­κού πνεύ­μα­τος, το οποίο, χω­ρίς να απο­ποιεί­ται την πο­λύ­τι­μη πε­ριου­σία της πα­ρά­δο­σης, συ­γκρο­τεί τα ίδια χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά του πε­ρι­φρο­νώ­ντας αρε­τές και υιο­θε­τώ­ντας αδιέ­ξο­δα αυ­τού του μο­ντερ­νι­σμού: την αβά­στα­χτη εμ­μο­νή της διαρ­κούς ανα­θε­ώ­ρη­σης, την ψυ­χο­φθό­ρο τα­κτι­κή της συ­στη­μα­τι­κής ανα­βλη­τι­κό­τη­τας, την κα­θη­λω­τι­κή πα­ρα­δο­χή της ορι­στι­κής –πο­λύ συ­χνά– πα­ραί­τη­σης, αδιέ­ξο­δα, σχε­δόν ψυ­χο­λο­γι­κού τύ­που, που κα­τά κό­ρον ανα­φύ­ο­νται, από τον Ύμνο και πέ­ρα, στην ανα­μέ­τρη­ση του Σο­λω­μού με το ποι­η­τι­κό του όρα­μα. Πρό­κει­ται, στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, για τα επί­ση­μα εγκαί­νια της αθε­ρά­πευ­της τε­λειο­μα­νί­ας του.

Βέ­βαια, η επι­δί­ω­ξη της τε­λειό­τη­τας προ­ϋ­πο­θέ­τει την ανά­δυ­ση ενός άλ­λου εαυ­τού, ενός εαυ­τού που με­τα­μορ­φώ­νε­ται διαρ­κώς, που συ­στή­νε­ται εκ νέ­ου στον εαυ­τό του, που χα­ρά­ζει κα­θη­με­ρι­νά νέα όρια, τα οποία, στην πε­ρί­πτω­ση του ποι­η­τή, δεν εί­ναι πα­ρά τα όρια της γλώσ­σας του. Οπό­τε, το πα­ρά­δειγ­μα της δι­πλής εγ­γρα­φής των επί­μα­χων στί­χων από τον Ύμνο του Σο­λω­μού, χά­ρη ακρι­βώς στη γλωσ­σι­κή δια­φο­ρά, απο­κτά ση­μα­σία ποι­η­τι­κής ταυ­τό­τη­τας, γί­νε­ται δεί­κτης καλ­λι­τε­χνι­κής ανέ­λι­ξης, εφό­σον στο άνυ­σμα ανά­με­σα στην απο­μνη­μο­νευ­μέ­νη και στην τυ­πω­μέ­νη εκ­δο­χή της στρο­φής 25 κα­τα­γρά­φε­ται η από­στα­ση ανά­με­σα σε μια γνή­σια πα­ρά­στα­ση του το­πι­κού ζα­κυν­θι­νού ιδιώ­μα­τος και στην προ­γραμ­μα­τι­κή οι­κεί­ω­ση της δη­μο­τι­κής γλώσ­σας· στην ου­σία, η από­στα­ση ανά­με­σα στην πα­ρά­δο­ση και στον μο­ντερ­νι­σμό.

Γι’ αυ­τό, ο Σο­λω­μός, ακο­λου­θώ­ντας αρ­χι­κά το γλωσ­σι­κό του έν­στι­κτο, κα­τα­γρά­φει αυ­το­μά­τως τη φυ­σι­κή του ομι­λία, όταν λέ­ει, με τρα­γου­δι­στή, ιτα­λιά­νι­κη προ­φο­ρά –πρέ­πει να το φα­ντα­στού­με αυ­τό–, μα­τία και, δυο αρά­δες πα­ρα­κά­τω, μα­κρύα, προ­φέ­ρο­ντας εμ­φα­ντι­κά τα το­νι­ζό­με­να φω­νή­ε­ντα για να πλέ­ξει, με σκα­μπρό­ζι­κο τρό­πο, την άκομ­ψη και βε­βια­σμέ­νη, στα δι­κά μας αυ­τιά, ομοιο­κα­τα­λη­ξία. Η πη­γαία προ­φο­ρι­κή έκ­φρα­ση βη­μα­τί­ζει στον τρο­χαίο και το με­τρι­κό κα­λού­πι του Ύμνου δια­τη­ρεί­ται ανέ­πα­φο. Οι κα­τα­γρα­φές στα Αυ­τό­γρα­φα (σ. 14 Α 25-31) απο­δει­κνύ­ουν ότι η επι­μο­νή στη χρή­ση της ντο­πιο­λα­λιάς δεν εί­ναι συμ­πτω­μα­τι­κή. Δο­κι­μά­ζει στί­χους, πα­ρα­μέ­νο­ντας πι­στός στον αρ­χι­κό το­νι­σμό μα­τία ακό­μα και όταν επε­ξερ­γά­ζε­ται την κα­θιε­ρω­μέ­νη πα­ραλ­λα­γή. Κά­θε φο­ρά τα ελ­λη­νι­κά του βελ­τιώ­νο­νται, όχι μό­νον ο το­νι­σμός αλ­λά ακό­μα και η ορ­θο­γρα­φία (στου Εγε­ου | στου Αι­γε­ου· μια σπ­θο­βο­λυ | μια σπυ­θο­βο­λη). Για­τί ο Σο­λω­μός πα­ρα­δί­δει μά­θη­μα νέ­ων ελ­λη­νι­κών στον εαυ­τό του. Στό­χος η κα­τά­κτη­ση της δη­μο­τι­κής, και απώ­τε­ρος σκο­πός η σύ­ζευ­ξη της γλώσ­σας του ποι­η­τή με τη γλώσ­σα του λα­ού. Εκεί απαι­τεί­ται, και από τις δυο πλευ­ρές, σκλη­ρός κά­μα­τος: άγρια κα­τα­βύ­θι­ση, από τη μία, και κα­τα­κό­ρυ­φη ανύ­ψω­ση, από την άλ­λη.
 

Αν η πρώ­τη εκ­δο­χή της στρο­φής 25, στα μά­τια του Guilford, εί­ναι intolerable, από άπο­ψη πο­λι­τι­κή, για τον ση­με­ρι­νό ανα­γνώ­στη, ακό­μα και αν ανα­γνω­ρί­ζει την εκ­φρα­στι­κή και με­τρι­κή της επάρ­κεια, δεν εί­ναι modern, από άπο­ψη αι­σθη­τι­κή. Οπό­τε, ο ηθι­κός υπο­βι­βα­σμός, η κα­τα­πά­τη­ση της ελευ­θε­ρί­ας της έκ­φρα­σης, οδη­γεί στον αι­σθη­τι­κό ανα­βι­βα­σμό: ο Σο­λω­μός γί­νε­ται modern Greek, όσον αφο­ρά του­λά­χι­στον τη στρο­φή 25 του Ύμνου, θε­με­λιώ­νο­ντας το αί­τη­μα για τη δια­μόρ­φω­ση της δη­μο­τι­κής, η οποία τον κα­θι­στά αυ­το­μά­τως εγ­γυ­η­τή μιας γλώσ­σας που ξε­περ­νά τα εκ­φρα­στι­κά όρια των Επτα­νή­σων, δη­λα­δή εν δυ­νά­μει εθνι­κό ποι­η­τή, όταν αλ­λά­ζει τη θέ­ση του τό­νου σε μια κοι­νό­χρη­στη λέ­ξη, με­τά τη λο­γο­κρι­σία σε βά­ρος μιας στρο­φής που καυ­τη­ριά­ζει την ψεύ­τρα ελευ­θε­ριά, η απο­τύ­πω­ση της οποί­ας επί­σης απα­λεί­φε­ται για να μην προ­σβά­λει την αξιο­πρέ­πεια όσων την υφί­στα­νται.

Ο Έλ­λη­νας ποι­η­τής διορ­θώ­νει τον Άγ­γλο ομό­τε­χνό του, ο Άγ­γλος πο­λι­τι­κός διορ­θώ­νει τον Έλ­λη­να ποι­η­τή, αλ­λά ο τε­λευ­ταί­ος, για λό­γους ευ­συ­νει­δη­σί­ας και δια­κρι­τι­κό­τη­τας, διορ­θώ­νει ακό­μα και τον εαυ­τό του. Εντού­τοις, η αφαί­ρε­ση της στρο­φής 21 δι­καιώ­νει το ιτα­λι­κό μό­το του Ύμνου. Πώς αλ­λιώς θα στα­θεί η πα­ρα­πο­μπή στον Δά­ντη, η οποία ξε­κι­νά με τη λέ­ξη Libertà, αν ο ποι­η­τής ανα­γκά­ζε­ται να τρα­γου­δή­σει και για την ψεύ­τρα ελευ­θε­ριά, πα­ρό­λο που το μό­το απο­τε­λεί δια­σκευή δύο στί­χων από το πρώ­το άσμα του Κα­θαρ­τη­ρί­ου, μια ακό­μα, ας την ονο­μά­σου­με έτσι, διόρ­θω­ση, που ο Σο­λω­μός τολ­μά να κά­νει στον με­γα­λύ­τε­ρο δά­σκα­λο της τέ­χνης του.^[37]

Από την άλ­λη, ο Byron δεν ξε­κι­νά το «The isles of Greece», την προ­σω­πι­κή του κα­τά­θε­ση στην ελ­λη­νι­κή επα­νά­στα­ση, με πο­λε­μι­κές ια­χές, δι­θυ­ράμ­βους αγω­νι­στών, αι­μα­το­βαμ­μέ­να σπα­θιά, αλ­λά με ανα­φο­ρά στη Σαπ­φώ: εδώ η επα­νά­στα­ση εί­ναι ολι­στι­κό γε­γο­νός. Για­τί η Σαπ­φώ, όπως ο πο­λυ­τα­ξι­δε­μέ­νος Byron με τη θυ­ελ­λώ­δη και χει­ρα­φε­τη­μέ­νη ερω­τι­κή του ζωή, άφη­σε το απο­τύ­πω­μά της στα νη­σιά της Ελ­λά­δας: στη Λέ­σβο, όπου γεν­νή­θη­κε, κα­τα­ξιώ­θη­κε και ερω­τεύ­τη­κε· και στη Λευ­κά­δα, όπου, σύμ­φω­να με τον μύ­θο, αυ­το­κτό­νη­σε εξαι­τί­ας της απόρ­ρι­ψής της από τον Φά­ω­να, τον όμορ­φο πορ­θμέα που με­τέ­φε­ρε κό­σμο από το νη­σί της Λέ­σβου στις ακτές της Μι­κράς Ασί­ας. Οπό­τε, στους πε­ριώ­νυ­μους στί­χους του, ο Byron, μέ­σα από την υπο­δή­λω­ση της φή­μης για την αμ­φί­φυ­λη ερω­τι­κή ζωή της Σαπ­φώς, ανα­γνω­ρί­ζει πρω­τί­στως αμ­φί­ση­μες εκ­φάν­σεις του εαυ­τού του, προ­σβλέ­πο­ντας στο όρα­μα ενός ελευ­θε­ρω­μέ­νου ερω­τι­κά κό­σμου, τον οποίο επι­θυ­μού­σε και ο ίδιος δια­κα­ώς και πα­ρα­δειγ­μα­τι­κά να εν­σαρ­κώ­σει.

The isles of Greece! the isles of Greece!
Where burning Sappho loved and sung.^[38]

Η πρώ­τη νε­ο­ελ­λη­νι­κή με­τά­φρα­ση των στί­χων ακο­λου­θεί την πε­πα­τη­μέ­νη ηθι­κή της με­τά­φρα­σης-ερ­μη­νεί­ας· όπου η «ηθι­κή» συ­ντο­νί­ζε­ται εδώ με τον κυ­ριο­λε­κτι­κό χα­ρα­κτή­ρα του όρου, εφό­σον η εθνι­κή παι­δεία, εί­τε ανα­σκά­πτει το αρ­χαίο υπέ­δα­φος εί­τε επε­ξερ­γά­ζε­ται το σύγ­χρο­νο ευ­ρω­παϊ­κό πε­δίο, οφεί­λει να υπη­ρε­τή­σει τις δι­δα­κτι­κές οδη­γί­ες του Αδα­μά­ντιου Κο­ραή και να εμπε­δώ­σει στους μα­θη­τές «ήθη χρη­στά και νουν, όστις μέ­λει να τους οδη­γή­ση εις όλας τας πρά­ξεις και πε­ρι­στά­σεις της μελ­λού­σης αυ­τών ζω­ής».^[39] Ο Νι­κό­λα­ος Πίκ­κο­λος, ακο­λου­θώ­ντας τις αρ­χές του ομοϊ­δε­ά­τη και οι­κεί­ου του στο Πα­ρί­σι Κο­ραή, με­τα­φρά­ζει σύμ­φω­να με τις τρέ­χου­σες αξί­ες της αρε­τής και της φι­λο­πα­τρί­ας. Γι’ αυ­τό η λέ­ξη «φλο­γε­ρά» δεν προσ­διο­ρί­ζει την αρ­χαία ποι­ή­τρια αλ­λά τον τρό­πο με τον οποίο η ίδια χτυ­πά τη λύ­ρα: αυ­τή φλο­γί­ζε­ται και όχι η Σαπ­φώ, η οποία, πε­ριο­ρι­σμέ­νη στον ρό­λο της Μού­σας, που υπερ­πλη­ρώ­νει η στι­χουρ­γι­κή πε­ρί­φρα­ση, απεκ­δύ­ε­ται τον ρό­λο της ερω­μέ­νης.

Πα­ρε­μπι­πτό­ντως, στο ίδιο έρ­γο ο Byron επι­κρί­νει τη Σαπ­φώ, σε σπά­νια για ρο­μα­ντι­κό ποι­η­τή πλά­για πα­ρα­δο­χή της ερω­τι­κής της πα­ρέκ­κλι­σης· πα­ρά το αιχ­μη­ρό σχό­λιο, ο Byron συν­δέ­ει το απ. 31 της Σαπ­φώς με τον Λογ­γί­νο και τη δια­πί­στω­ση του υψη­λού, ταυ­τί­ζο­ντας την αρ­χαία ποι­ή­τρια με το θε­με­λιώ­δες αι­σθη­τι­κό αί­τη­μα της επο­χής του.

Η συ­ζή­τη­ση για το ηθι­κό πα­ρά­δειγ­μα που προ­βάλ­λε­ται σε έρ­γα της κλα­σι­κής γραμ­μα­τεί­ας απα­σχό­λη­σε κυ­ρί­ως με­λε­τη­τές· όχι ποι­η­τές και καλ­λι­τέ­χνες. Με τον τρό­πο του ο Byron επε­κτεί­νε­ται στον χώ­ρο των λο­γί­ων, και το ποί­η­μά του ανα­κα­λεί επι­κρι­τι­κά σχό­λια που ανα­κα­λύ­πτει κα­νείς σε λε­ξι­κά και εγκυ­κλο­παί­δειες της επο­χής: εκεί δεν απο­δί­δε­ται η άπο­ψη του συγ­γρα­φέα, πα­ρα­δί­δε­ται η επι­στη­μο­νι­κή αλή­θεια. Όμως, η κρί­ση ενός ομο­τέ­χνου έχει άλ­λο βά­ρος: προ­δια­θέ­τει για έναν λο­γο­τε­χνι­κό κα­νό­να που ο νε­ό­τε­ρος ποι­η­τής ορ­γα­νώ­νει γύ­ρω από τα δια­βά­σμα­τά του –ο Byron προ­σθέ­τει στη μαύ­ρη λί­στα και άλ­λους σε­ση­μα­σμέ­νους: τον ασε­βή Λου­κρή­τιο και τον αη­δή Μαρ­τιά­λη–, δια­βά­σμα­τα τα οποία πε­ρι­λαμ­βά­νουν πρό­τυ­πα που δια­μόρ­φω­σαν την κλα­σι­κή του παι­δεία ή κα­θό­ρι­σαν απα­ρά­γρα­πτα την ποι­η­τι­κή του ταυ­τό­τη­τα. Η αντί­φα­ση εί­ναι πα­σι­φα­νής, αλ­λά η προ­τε­ραιό­τη­τα της ηθι­κής επι­λο­γής υπο­νο­μεύ­ει αυ­τό­χρη­μα το μέ­τρο της αι­σθη­τι­κής πλη­ρό­τη­τας, ανα­δει­κνύ­ο­ντας ταυ­τό­χρο­να μιαν άλ­λη αντί­φα­ση: όταν κα­ταγ­γέλ­λει το ηθι­κό πα­ρά­δειγ­μα ομο­τέ­χνων, ο Byron ανα­βι­βά­ζει το ηθι­κό πα­ρά­δειγ­μα του δι­κού του έρ­γου (ανε­ξάρ­τη­τα από το ηθι­κό πα­ρά­δειγ­μα που κο­μί­ζει η προ­σω­πι­κή του ζωή), απα­θα­να­τί­ζο­ντας συγ­χρό­νως, μέ­σω της ποί­η­σης, τους ποι­η­τές που κα­ταγ­γέλ­λει, τα πρό­τυ­πά του, αλ­λά τε­λι­κά και τον ίδιο του τον εαυ­τό. Με τη Σαπ­φώ, μια γυ­ναί­κα, εί­ναι πιο δια­κρι­τι­κός. Εξάλ­λου, το 1810, χα­ρι­το­λο­γεί με την επι­θυ­μία του να δο­κι­μά­σει το Άλ­μα του Λευ­κά­τα. Δεν το τόλ­μη­σε πο­τέ. Για­τί αν το επι­χει­ρού­σε, θα ήταν αδύ­να­τον, με­τά την ολέ­θρια πτώ­ση, να γρά­ψει για τη Σαπ­φώ και το κα­κό της πα­ρά­δειγ­μα.