«1821 – 2021 – 2221» [ορόσημα, προσημειώσεις]

1. Λόγοι/λογισμοί, αφηγήσεις, ιστορίες, Ιστορία, θεατρικά έργα, ζωγραφικοί πίνακες, αφιερώματα, συνέδρια παραστάσεις του Καραγκιόζη, ακόμη και ο επίσημος κρατικός εορτασμός [ανάμεσα σε ιλαροτραγωδία και μπου-φονικό δρώμενο] προσεγγίζουν, αναλύουν και προσπαθούν να οριοθετήσουν εντέλει το «1821». Τι απομένει να λεχθεί; Γιατί να λεχθεί κάτι επιπλέον εν μέσω επιδημίας του Covid-19; Μια συνολική και γενική σιωπή ίσως θα ’χε πιο καθαρτική και θεραπευτική αποτελεσματικότητα; Η μιμητική προδιάθεση διαλύοντας αντιστάσεις και δισταγμούς, θα δικαιολογούσε τη μορφοποίηση πληθωριστικών κειμένων; Ποιας επιστημολογίας, ποιας νομιμότητας και ποιας ρητορικής υφής; Η διατύπωση ερωτημάτων της προαναφερόμενης κοπής μπορεί να συνεχιστεί, σχεδόν επ’ άπειρον. Ωστόσο, θα ήταν δυνατόν να μορφοποιηθεί ακόμη ένα κείμενο στο όνομα μιας ποιητικo-πολιτιστικής έμπνευσης και ευαισθησίας;

2. Κλειωμανία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί η υπερβολική προσήλωση ή πίστη στον ιστορικό λόγο/λογισμό (discourse). Βέβαια, υπάρχει και κλειωφοβία καθώς η Ιστορία αγνοείται ή παραγνωρίζεται από την κοινωνική σκηνή. Κλειωφιλία, επίσης καθώς η ενασχόληση με τον προσδιορισμό του πως τα γεγονότα διαρθρώνονται σε διαδοχές και συμπλέξεις, αποκτά δεσπόζουσα θέση στην αγορά των λόγων/λογισμών και ίσως οδηγεί σε μια προδιάθεση εξάρτησης. Υπάρχουν και οι περιπτώσεις κλειωτελειότητας, κλειωισσοροπίας και κλειωσοφίας; Και μάλιστα για ένα γεγονός πρωταρχικής σημασίας όπως το «1821»; Ποιος θα τ᾽αν τόσο ικανός να εκφέρει την κρίση σχετικά με το σε ποια επικράτεια της Κλειώς βρίσκονται οι Νέο -Έλληνες όταν επιχειρούν να προσεγγίσουν τα συμβεβηκότα στη δεύτερη και τρίτη δεκαετία του 19ου αιώνα; Εάν πρόκειται για «υπέρ» ή «υπό» κλειω-ενασχόληση, αυτό θα αποτιμηθεί μετά από πολλά χρόνια, ωστόσο η Ιστορία ως τρόπος γνώσης του παρελθόντος έχει εξαιρετικό δυναμικό ανάγνωσης αλλά και όρια καθοριζόμενα από τις πολιτιστικές συμβάσεις που την στηρίζουν – η πιο βασική: η γραμμικότητα του χρόνου και το συνακόλουθο σχήμα: παρελθόν – παρόν – μέλλον.

3. Το τρίπτυχο «παρελθόν – παρόν – μέλλον» βρίσκεται σε συνεχή ροή, καθώς σε κάθε στιγμή τα τρία στοιχεία του μετατοπίζονται, καθώς τα δύο πρώτα τροφοδοτούν συνεχώς το τρίτο. Το δε πρώτο να διαμορφώνεται κάτω από τις απαιτήσεις του δεύτερου και του τρίτου. Διατυπώθηκε ότι το μέλλον δεν υπάρχει, καθώς, δεν είναι παρά μια νοητική μορφοποίηση στο παρόν. Ως προς το πρώτο στοιχείο, γι’ αυτό υπάρχουν πολλές εκδοχές καθώς αλλάζει η κλίμακα του χρόνου, η προβληματική του παρόντος και οι αναζητήσεις του μέλλοντος. Το «1821» δεν μπορεί να ξεφύγει από την περιδίνηση του τριπτύχου και τις συνεχείς μεταμορφώσεις του. Σ’ αυτή την ρευστή μετατόπιση των ορίων, ο λόγος/λογισμός έχει την τάση να παγώσει το τρίπτυχο ώστε να μπορέσει να αναδυθεί καθαυτός. Είναι προφανές, αν το τρίπτυχο ακινητοποιηθεί, αν επιλεγεί ως αναφορά το παρελθόν και, δεδομένης της σχετικής βεβαιότητας του τετελεσμένου, ότι είναι πιο εύκολο να κτιστούν ένας λόγος, ένα αφήγημα, ένα παραμύθι, ένας θρύλος.

4. Αν επιλεγεί το μέλλον όμως ως σημείο αναφοράς; Τότε ανοίγονται ορισμένες άλλες δυνατότητες: «αποκάλυψη», μαντεία, χρησμοί, σαμανικές περιηγήσεις, Ελευσίνια μυστήρια, Αχερόντεια τελετή, θόρυβοι από τα δέντρα της Δωδώνης, οιωνοσκόποι διαφορετικής έμπνευσης, Σίβυλλες, Κασσάνδρες, Πυθίες… τέλος και η επιστήμη διεκδικεί να μιλήσει για το μέλλον και πρακτικές όπως οι “Future Studies” (Σπουδές Μέλλοντος), το Foresight / Analyse Prospective (Προοπτική διερεύνηση) ισχυρίζονται ότι μπορούν να αναφερθούν στο μέλλον με ορίζοντα 10, 50,100,1000 και 2000 χρόνια.^[1] Τι είναι όμως αυτή η αναφορά; Πρόβλεψη; Ένδειξη; Άσκηση πρόγνωσης; Στην απαρχή αυτών των επιστημονικών διαδικασιών υπήρξε η εντύπωση ότι η πρόβλεψη θα ᾽ταν δυνατή και σκόπιμη. Σήμερα όμως, η πραγμάτωση των διαδικασιών αυτών αποσκοπεί στην προετοιμασία των κοινωνιών να αντιμετωπίσουν τις «προκλήσεις», τα «προβλήματα», τις «καταστροφές ανθρωπογενείς και μη». Δηλαδή να λειτουργούν με πολλαπλά σενάρια, με μεγάλες δόσεις αβεβαιότητας και σε πολλαπλούς βαθμούς ευελιξίας και προσαρμοστικότητας. Και το «1821» πώς εμπλέκεται μ’ αυτά τα αιτήματα και τα ζητήματα;^[1]

5. Εδώ και 12 χρόνια περίπου η Ελλάδα ζει στο ρυθμό της κρίσης και η «Κρισιολογία» (Crisiology) έχει αποκτήσει μέγεθος και ταχύτητα αύξησης (www.crisiology.org).^[6] Διατυπώνονται εύλογα τα ερώτηματα αν υπήρξαν κείμενα και μελέτες που είχαν προβλέψει τον ερχομό της κρίσης; Και αν ναι, γιατί οι έρευνες αυτές δεν απέτρεψαν μια ακόμη πολιτιστική τυφλότητα; Ή εάν και σήμερα εξακολουθούμε να ζούμε στο ίδιο σκοτάδι;

5.1 Στις αρχές του 2000 και σε συνέχεια των εργασιών του FAST (Forecasting & Assessment for Science and Technology, Πρόβλεψη, Στάθμιση για την Επιστήμη και την Τεχνολογία, στην 12η τότε Δ/νση της Ε.Ε.^[2]) αποφασίστηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να εκπονηθούν ερευνητικά έργα σ’ όλες τις ευρωπαϊκές χώρες με τη βοήθεια προσεγγίσεων της Προοπτικής Διερεύνησης [Foresight (ΗΠΑ) / Analyse Prospective (Γαλλία)] και με ορίζοντα το 2020, υιοθετώντας την υπόθεση ότι η επιστήμη και η τεχνολογία θα ήταν οι κινητήριες δυνάμεις για τις μεταβολές και τις ανακατατάξεις σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο των Ευρωπαίων. Στην περίπτωση της Ελλάδας, η χρηματοδότηση του έργου έγινε κατά κύριο λόγο από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (Ε.Ε.) και το 2021 επιλέχθηκε ως ορόσημο σε σχέση με την επανάσταση του 1821, υπήρξε δε μια προσδοκία ότι η ενασχόληση των Ελλήνων με την επιστήμη, τεχνολογία και καινοτομία θα οδηγούσε σε μια αναγέννηση – επανάσταση παρόμοια μ’ αυτή του ηρωικού «21». ^[1]

        5.2 Στην τελική έκθεση^[3] καθώς και στο βιβλίο που εκδόθηκε στη συνέχεια^[1] δίνονται όλες οι πληροφορίες σχετικά με το οργανωτικό σχήμα, τις υποθέσεις, τις μεθοδολογικές επιλογές και τα αποτελέσματα του σχεδιασμού. Υπενθυμίζεται ότι εφαρμόστηκε η προσέγγιση της Προοπτικής Διερεύνησης της «τελευταίας (τότε) γενιάς» και που προέβλεπε συλλογικές διαδικασίες, κοινωνική συμμετοχή, και τη διαμόρφωση σεναρίων σε πολλαπλά επίπεδα, έχοντας ως αξιώματα: πρώτο, ότι δεν προβλέπουμε το μέλλον αλλά ετοιμάζουμε (και ετοιμαζόμαστε για) το μέλλον, και δεύτερο, οι κοινωνικοί πρωταγωνιστές θα μπορούν να αντλούν ιδέες και λύσεις για τα ζητήματα-προβλήματα που θα αντιμετωπίσουν στο μέλλον σύμφωνα με τα σενάρια. Από τις εργασίες προέκυψαν τέσσερα σενάρια: «Ο κήπος», «Δύο ταχύτητες ή θύλακες διαφοροποίησης», «Ανταγωνιστικό-φιλελεύθερο», «Καταστροφή - Κρίση/Αστάθεια - μείζων κίνδυνος». Κάθε σενάριο έδινε την περιγραφή της χώρας σε πολλά επίπεδα της: Θεσμοί - Διοίκηση - Πολιτική, Οικονομία - Επιχειρήσεις, Κοινωνία (αξίες - πρότυπα - συμπεριφορές), Έρευνα - Τεχνολογία - Καινοτομία. Στο τέταρτο σενάριο δίνονταν οι κίνδυνοι (γεωπολιτικοί, τεχνολογικοί και φυσικοί) και σημειώνονταν η «κατάρρευση της ελληνικής οικονομίας (^[1], σσ. 60-1). Οι διατυπώσεις – διαπιστώσεις της έρευνας παρουσιάστηκαν και σε δημόσιες συναντήσεις το 2004-5.

        5.3 Είναι σαφές ότι πρόκειται για, μια ακόμη, πολιτιστική τυφλότητα αν ληφθεί υπόψη η πορεία των πραγμάτων που συνιστά την ελληνική εκδοχή της κρίσης. Τίθεται αμέσως το ερώτημα: ποιοι είναι οι παράγοντες, οι αιτίες που συνέβαλαν σ’ αυτήν την ηθελημένη, ή ασυνείδητη, ή, και ακόμη εθελότυφλη στάση των Νεο-Ελλήνων;^[4]

6. Η αναφορά στο «1821» και το «2021» ωθεί στη διατύπωση της ακόλουθης πρότασης: αντί να γίνουν οι εορτασμοί στο όνομα των 200 χρόνων με αναφορά στους προγόνους μας, ας επιχειρηθούν πολλαπλές δράσεις διευκρίνισης και προετοιμασίας με ορίζοντα το 2221. Στη διαδικασία αυτή αναγκαστικά να ληφθεί υπόψη το δίπτυχο «παρελθόν – παρόν/1821-2021» ως αφετηρία και ως αναφορά, μόνο που δεν θα γίνει για εορταστικούς σκοπούς αλλά ενόψει των τεράστιων δυσκολιών και των εμποδίων που περιμένουν τους Νεο-Έλληνες (π.χ. η εξασφάλιση τής γεωγραφικής ακεραιότητας, η επιβίωση της ελληνικής γλώσσας, οι δομές της ελληνικής οικογένειας, οι μορφές του κοινωνικού ελέγχου, κ.ά.). Η διαδικασία αυτή δεν θα αποτελέσει και τη λύση, αλλά θα συμβάλλει σίγουρα στη θεμελιωμένη επιλογή μέσων και σκοπών. («Όταν φυσάει αέρας άλλοι χτίζουν τοίχους και άλλοι μύλους» –«αν δεν έχεις στο μυαλό σου ένα λιμάνι, δεν θα υπάρξει ευνοϊκός άνεμος»– κινέζικες παροιμίες σε σχέση με την αντιμετώπιση των μελλοντικών προοπτικών). Για παράδειγμα, σ’ αυτήν τη διαδικασία, το ζητούμενο δεν είναι να επαναληφθούν τα συνθήματα «ελευθερία ή θάνατος», «Ελευθερία και Δημοκρατία», «Καλύτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή παρά σαράντα χρόνια σκλαβιάς» αλλά να μεταπλαστούν σε σχέση με τις προκλήσεις του μέλλοντος (π.χ. «έρευνα ή θάνατος», «γνώση και κοινωνική κινητοποίηση»^[5]). Είναι ο ορίζοντας του 2221 υποχρεωτικός; Και βέβαια όχι. Θα μπορούσε να κρατηθεί ως ορίζοντας το 2031 ή το 2051 ή το 2101. Το ουσιαστικό σ’ αυτή την (α-πιθανή) κατάσταση είναι η κυριαρχία του πολιτιστικού πρότυπου που προβλέπει πριμοδότηση των απογόνων, νηφάλια αποδοχή του παρελθόντος, εντατική εργασία στο παρόν και δημιουργική ενατένιση του μέλλοντος, και τέλος τη συνεχή ρευστοποίηση του τρίπτυχου: παρελθόν – παρόν – μέλλον πέρα από πραγματικές ή φαντασιακές αναφορές στην κρίση.^[6]

1.Μ. Χλέτσος και Δ. Αγραφιώτης (επιμέλεια – συγγραφή). Επιστημονική και Τεχνολογική Προοπτική Διερεύνηση. Ελλάδα 2021, εκδ. Πεδίο 2014.
2. Biennial Report: “Economic and Social Implications of New Technologies”. Group ASSES/FAST/MONITOR/DG –XII– 11 –3/CEC and European Parliament, 1990, 2008, Collective Work, T. Agersnap, D. Agrafiotis, J. Berleur, H.J. Bullinger, J. Cogan, N. Delai, E. Fontenela (συντονισμός), F. Gonclaves, Ph. De la Saussay, J. Northcott, J. Van Boxsel.
3. D. Agrafiotis et al, “Technology Foresight in Greece”, Synthesis Report GSRT – GR/DR – Research EC, Mάρτιος 2005, σ. 162.
4. «Η μνήμη του μέλλοντος. Η εμπειρία της προοπτικής διερεύνησης. Ελλάδα 2021», στο βιβλίο του Δ. Αγραφιώτη, Πολιτιστική ποιητική, Ερατώ 2012, σσ. 246-267.{Το κείμενο στην αγγλική του εκδοχή παρουσιάστηκε στο Διεθνές Συνέδριο, «Πολιτισμός και μνήμη στον Ελληνικό Κόσμο», University of Sydney, Aυστραλία 12/2004}.
5. Δ. Αγραφιώτης, Επιστήμη, Τεχνολογία, Κοινωνία, Ελληνικά Γράμματα 2000.
6. Δ. Αγραφιώτης, Η τεθλασμένη ισορροπία. Για την κρισιολογία, εκδ. Bibliothèque, Aθήνα 2018.