Μπολιβάρ, είσαι ωραίος σαν Έλληνας

Με τον πασίγνωστο στίχο του Νίκου Εγγονόπουλου, καλωσορίζουμε στις σελίδες αυτές ποιητές της Λατινικής Αμερικής, οι οποίοι χρησιμοποιούν στην ποίησή τους ελληνικά θέματα και τους παρουσιάζουμε μέσω ενός ή και περισσότερων χαρακτηριστικών ποιημάτων τους, ενός σύντομου βιογραφικού και ενός κειμένου που μας στέλνουν για τη σχέση τους με την Ελλάδα.
Γιατί σκεφτήκαμε αυτή την ιδέα; Γιατί οι χώρες της Λατινικής Αμερικής, αποικίες της Ισπανίας, εμψυχώθηκαν από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 και αγωνίστηκαν για την Ανεξαρτησία τους με πρωτεργάτη τον Ελευθερωτή Σιμόν Μπολίβαρ. Επιπλέον, ήταν από τις πρώτες χώρες που αναγνώρισαν την Ελλάδα ως ανεξάρτητο κράτος.
Έτσι, με καριοφύλλι την πένα του ο καθένας και με λάβαρο την ποίηση, συναντιόμαστε εδώ για να γιορτάσουμε τα διακόσια χρόνια από τη φλόγα που μας ένωσε.
Ξεκινήσαμε με έναν ποιητή κάθε μήνα αλλ’ αμέσως συνεχίσαμε με δύο, και τώρα, λόγω της τεράστιας ανταπόκρισης που συναντήσαμε και η οποία θα οδηγήσει στην έκδοση μιας πολυσέλιδης ανθολογίας εν ευθέτω χρόνω, προχωράμε παρουσιάζοντας τρεις ποιητές κάθε φορά.
Επίσης, πληροφορούμε τους αναγνώστες που θα ήθελαν να διαβάσουν τα πρωτότυπα κείμενα στα ισπανικά, ότι θα τα βρουν στο ηλεκτρονικό περιοδικό http://arcagulharevistadecultura.blogspot.com/  όπου, με τον τίτλο Bolívar, eres bello como un griego, δημοσιεύονται έπειτα από δεκαπέντε μέρες.

ΦΡΑΝΣΙΣΚΟ ΜΟΡΑΛΕΣ ΣΑΝΤΟΣ
Ο Francisco Morales Santos (Γουατεμάλα 1940) είναι ο πρώτος ποιητής που προέρχεται από φυλή των Μάγια, την Κακτσικέλ. Ως ποιητής και πεζογράφος έχει εκδώσει πολλά βιβλία, μεταξύ αυτών και πέντε παιδικά. Το Ajonjolí [Σουσάμι], ποιητική συλλογή για παιδιά, έχει ενταχθεί στην εκπαίδευση ως υποχρεωτικό ανάγνωσμα. Ποιήματά του έχουν μεταφραστεί σε προκολομβιανές γλώσσες όπως η κιτσέ, καθώς και στα αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά, πορτογαλικά και ρωσικά. Έχει τιμηθεί με το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας και με τη διάκριση του Επίτιμου Διδάκτορα του Πανεπιστημίου Σαν Κάρλος της χώρας του. Είναι τακτικό μέλος της Ακαδημίας της Γουατεμάλας.

Με τον ερχομό ενός ανδρός

Ξαναβρίσκοντας την ανάσα του
όχι μέσα σε λεπτά μα σε κενά χρόνου
σαν εκείνα που διήρκησε
ο έρωτας χωρίς ελπίδα,
μια ανάσα που τείνει να γίνει σπαθί
μα για το στήθος είν’ ένας κορμός
με θαλερές ρίζες,
ο Θησέας σηκώνεται
από το αίμα μιας ύπαρξης που δεν είν’ η δική του,
σ’ έναν αιώνα που τον απομακρύνει
από σπίτι και κίνητρα,
του αιμοβόρου εκείνου μινώταυρου
μεταμφιεσμένου σε μινιατούρα.
Σήμερα ο Θησέας δε λάμπει ως ήρωας.
Ο ρόλος του θνητού του εικοστού αιώνα
με παλιές εμπειρίες
επιβάλλεται στον φόβο
κι αυτό που μοιάζει αήττητο
αποσύρεται σαν άχρηστη σκιά.

Εξομολόγηση στην Πηνελόπη

Το τύλιγμα της αναμονής
με φρονιμάδα σε μασούρια
διαστάσεων κρυφών
έκανε να κερδίσετε τη συμπάθειά μου,
κυρία που το πρόσωπό σας ως εχθές
το αγνοούσα
μα σήμερα μου αποκαλύπτεται
εις την ανώνυμη γειτόνισσα,
μία μεταξύ χιλιάδων,
η οποία στο ύφασμα του φεγγαριού
κεντάει την εικόνα του αγαπημένου της.
Λυπάμαι Οδυσσέα,
δάσκαλε του σθένους,
αλλά εσείς, κυρία,
κερδίσατε τη συμπάθειά μου.

Δώρο απ’ τον Βαγγέλη [Παπαθανασίου]

^{Στη Λούρδες Τσάβες}

Ίσως σύνθεση λεπτής γυναίκας,
ίσως λέξη της
σύντομης διαδρομής
στο αυτί του εραστή,
ή τα μαλλιά της ή τα δάχτυλά της
μέσα σε κινούμενο νερό,
η μελωδία εύθραυστη ανέρχεται
μεταβάλλοντας
τον περίκλειστο χώρο
σε
        έναν
αυλό.
Έχει όλο τον τόνο
ενός αμφορέα
που αδειάζει σιγά σιγά
και παιγμένος από τον αέρα
στα περιθώρια του μύθου
τραγουδάει διά μέσου των αιώνων.

Συνάντηση

Δεν μπορώ πια να σκέφτομαι σαν τον Οδυσσέα
ότι γυρνώντας στο σπίτι
θα βρίσκω τη γυναίκα μου
να με προσμένει με λαχτάρα
και με φιλιά και με χαμόγελα
ωστόσο βλέπω μια φανταστική γραμμή
που με οδηγεί στις γραμμές του χεριού της
κι από αυτές σε κάθε δικό της έργο…

Κανόνες για να σ’ ερωτευτεί βαθμιαία μια κοπέλα

Πρώτα πρέπει να την απομακρύνεις απ’ τα κεντήματά της της σιωπής
καθότι μία ήταν η Πηνελόπη,
έπειτα να την αφήσεις να σου οργανώσει τις σκέψεις, η συστολή και η
διαστολή
να μη χωράνε πουθενά.
Φώναζέ την μ’ ένα όνομα
το οποίο εκτός από τρυφερό
να μην το έχεις πει σε καμία
ούτε ποτέ σε άλλη να το επαναλάβεις∙
βάφτισε με τ’ όνομά της κάποιο λουλούδι ή ένα άρωμα∙
πέρνα ένα ποίημα στ’ αφτιά της χωρίς εκείνη να το καταλάβει.
Από καιρό σε καιρό πρόσφερέ της μια μερίδα γράμματα.
Μα προσοχή, ε; Οι πολλές μεταφορές
προκαλούν δυσπεψία σ’ όποιον δεν τις καταναλώνει με μέτρο.
Δώσ’ της να ξεφυλλίσει ένα ερωτικό βιβλίο του μεγάλου Νερούδα
ώστε να γίνει εύκολη η ερωτική εξομολόγηση
κι ώστε να καταλάβει ως ποιο βαθμό τρέλας
μπορεί να φτάσει το χέρι που γυρεύει να τη φυλακίσει.
Στείλ’ της λουλούδια, ακόμα κι αν χρειαστεί να τα κόψεις
από το πάρκο κοντά στο σπίτι σου.
Έπειτα, θα χρειαστεί να περιμένεις κάτι να την ταράξει∙
για παράδειγμα: ένας τρόμος από έντεκα χιλιάδες διαβόλους.

——— ≈ ———

Η σχέση μου με την Ελλάδα

Ο θαυμασμός μου για την Ελλάδα έρχεται από την πολύ πρώιμη ηλικία μέσα από τα έργα του Ομήρου και, αργότερα, όταν ήρθαν στα χέρια μου κάποιες ποιητικές συλλογές των Γιώργου Σεφέρη, Κωνσταντίνου Καβάφη, Γιάννη Ρίτσου και Οδυσσέα Ελύτη. Δε θα μπορούσε να λείπει ο Νίκος Καζαντζάκης. Επίσης, ο ελληνικός πολιτισμός μού έρχεται με τους συνθέτες Βαγγέλη [Παπαθανασίου] και Μίκη Θεοδωράκη.

ΑÏNTA TOΛΕΔO

Η Aida Toledo (Γουατεμάλα 1952) είναι ποιήτρια, πεζογράφος και δοκιμιογράφος· έχει εκδώσει δώδεκα ποιητικές συλλογές, τρία πεζά και περισσότερα από δέκα βιβλία ακαδημαϊκού ενδιαφέροντος. Ποιήματά της έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, ιταλικά, κακτσικέλ, κεκτσί, λιθουανικά και πορτογαλικά κι έχει τιμηθεί με κρατικά, κεντροαμερικανικά και ισπανοαμερικανικά βραβεία. Εργάζεται ως καθηγήτρια και ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο Ραφαέλ Λαντίβαρ της Γουατεμάλας.

^{[ Όλα τα ποιήματα είναι από τη συλλογή Realidad más extraña que el sueño (Πραγματικότητα πιο παράξενη κι απ’ όνειρο) 1994 ]}

——— ≈ ———

Οι ποιήτριες γνωρίζουμε τη σιωπή: σχετικά με μια λογοτεχνική σχέση

Μεγαλώναμε πιστεύοντας σε μύθους και θρύλους που ολοφάνερα δεν ήταν δικοί μας. Η θάλασσα στη νότια ακτή απ’ όπου καταγόταν η γιαγιά μου, είχε το αίνιγμα του κρυπτικού και του κενωτικού που με περιβάλλει. Ήμασταν κορίτσια που μεγάλωναν στις λατινοαμερικανικές περιφέρειες. Πιστεύαμε σε γαλάζιους πρίγκιπες, σε πριγκίπισσες που ξεχνούσαν το γοβάκι τους σ’ ένα μέρος το οποίο είχε σβηστεί απ’ το μυαλό μας.
Η δευτεροβάθμια εκπαίδευση μάς πρόσφερε κι άλλους μύθους, κάποιοι σχετίζονταν περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον με τη δική μας ζωή. Επρόκειτο για τα διαβάσματα εκείνα που χρειάστηκε να τα κάνουμε μ’ έναν τρόπο αναγκαστικό και ταυτόχρονα εμμονικό και καθοριστικό. Η Ιλιάδα, η Οδύσσεια, η Αινειάδα, κορεσμοί από εξωτικά και αξιομνημόνευτα πρόσωπα, με τα οποία αρχίσαμε να συνδιαλεγόμαστε στα όνειρα, στους εφιάλτες μας, στη φαντασία της προσωπικής μας γραφής. Οι θεοί τόσο διαφορετικοί από τους χριστιανικούς θεούς, τόσο ανθρώπινοι και γεμάτοι ελαττώματα, έλεγαν πολύ περισσότερα σ’ εμάς οι οποίες μεγαλώναμε υβριδικά και παράκεντρα.
Οι μυθικοί κόσμοι των συγκεκριμένων επών, ή οι υποχρεωτικές αναγνώσεις των ελληνικών τραγωδιών αποτελούσαν την άλλη πλευρά. Κάλυπταν άλλα νοήματα, αποσαφήνιζαν τα σύνδρομα των αστικών και εκβιομηχανισμένων νέων κοινωνιών. Αποκωδικοποιούσαν και βοηθούσαν να αποδομηθούν οι παραμορφώσεις που έχουν όλες οι γυναίκες σε χώρους πατριαρχικούς.

Το να ζω τις πλασματικές ζωές άλλων χρόνων και σε άλλους τόπους μακρινούς και μυθικούς, συνέβαλε ζωηρότατα στη λογοτεχνική μόρφωσή μου. Εκείνα τα διαβάσματα σημάδεψαν και όρισαν ένα πάθος. Μετατράπηκαν σε ταξιδιωτικούς χώρους. Σε τόπους για αναγνώστριες μετανάστριες που έψαχναν να ξεψαχνίσουν την πραγματικότητα της δικής τους ζωής μέσα στις αναλύσεις της ζωής των ηρώων, τις αναλύσεις των συλλογισμών και της κριτικής των επιγραμμάτων και της συνθετικής τους ικανότητας.
Οι ιδέες του ταξιδιού, της απουσίας, της εξουσίας και της πτώσης μετατράπηκαν σ’ έναν άλλο τρόπο για να κατανοήσουμε τη δική μας συγκυρία. Δεν αμφιβάλλω ότι η Πηνελόπη ήταν και είναι κεντρική μορφή στον κόσμο των γυναικών όλων των χώρων της υφηλίου, και χτες και σήμερα. Ή ότι οι ιστορίες φυγής, απόδρασης, επανασυνάντησης και απώλειας είναι διαφορετικές επειδή είναι ελληνικές. Αυτό που έχουν κοινό με τους αναγνώστες διαφόρων τόπων είναι το ότι μοιράζονται ανθρώπινες εμπειρίες. Ακόμα και στη ζωή των ίδιων των θεών υπάρχουν ομοιότητες. Ίσως γιατί οι αξίες της ελληνικής κοινωνίας, ενυπάρχουσες στα έργα, είναι περισσότερο διαχειρίσιμες από τις σύγχρονες, όπως κι εγώ, υπηκόους άλλων τόπων του κόσμου.
Ίσως είναι η κατάπληξη το βασικό στοιχείο διαβάζοντας Έλληνες ποιητές. Το γεγονός ότι βρήκα και αντιλήφθηκα πως υπάρχει κάτι τέτοιο στον χώρο αυτής της ποίησης, ήταν καταλυτικό και ιδιαίτερο για την προσωπική μου γραφή. Επρόκειτο για αξίες που ο κόσμος αποκαλεί οικουμενικές και που εγώ τις αντιλαμβάνομαι ως σύγχρονες. Η ελληνική κοινωνία, που ο πολιτισμός της περιλαμβάνει διάφορα έργα για διάβασμα, είχε κάτι το παράξενα σύγχρονο, το οποίο μέχρι σήμερα συναντώ. Επρόκειτο για εμπειρίες οριακές κάποιες φορές, στις οποίες ο άνθρωπος της σύγχρονης εποχής είναι πολύ περισσότερο εκτεθειμένος.

Δεν έχω πάει ποτέ μου στην Ελλάδα, παρά μόνο στα βιβλία που έχω διαβάσει. Στα ποιήματα που σημάδεψαν την προσωπική μου γραφή, στα θέματα για τον κόσμο των γυναικών και των αξιών τους που έχω συλλέξει κατά τη δική μου ερμηνεία.
Δεν ταξίδεψα ποτέ μου στην Ελλάδα μόνη, παρά συνοδευόμενη από αμέτρητα και διαφορετικά πρόσωπα, χωμένα στα όνειρα και τους εφιάλτες μου. Ερμήνευσα την Ελλάδα μέσα απ’ αυτά τα βιβλία, απ’ αυτό το επαναλαμβανόμενο διάβασμα ποιημάτων και αφηγημάτων γεμάτων από αξίες.
Η ελληνική τραγωδία στην παράστασή της δεν είναι μακριά από τη λατινοαμερικάνικη ζωή. Γιατί δε σημαδεύει γεωγραφικούς χώρους, αλλά καταστάσεις στις οποίες οι άνθρωποι βρισκόμαστε δέσμιοι, μαστιγωμένοι και μαστιγωμένες από τη μοίρα μας, είτε το θέλουμε είτε όχι.
Ναι, ήμουν στην Ελλάδα κάθε φορά που ένιωθα την ανάγκη να ξαναγυρίσω και να ξαναπιάσω μια ιστορία, ένα ποίημα, ένα επίγραμμα.
Αν αυτό σημαίνει τρόπο για να γνωρίσει κανείς έναν τόπο, εγώ έχω βρεθεί εκεί πολλές φορές και δεν το μετανιώνω.

ΧΑΚΟΜΠΟ ΡΑΟΥΣΚΙΝ

Ο Jacobo Rauskin (Βιγγιαρίκα Παραγουάης, 1941), έχει εκδώσει περισσότερες από σαράντα ποιητικές συλλογές με πρώτη το Oda [Ωδή] το 1964 και πιο πρόσφατο το Montaje de un minué [Αρμολογώντας ένα μενουέτο] το 2021. Τα Άπαντά του, Obra poética, εκδόθηκαν σε δύο τόμους στην Ασουνσιόν το 2018. Του έχουν απονεμηθεί πολλά βραβεία, μεταξύ αυτών το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας της χώρας του (2007) και, το 2014, το Βραβείο Ρόσα δε Κόμπρε της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Αργεντινής για το σύνολο του έργου του. Εργάστηκε ως καθηγητής στο Καθολικό Πανεπιστήμιο της Ασουνσιόν. Από το 2005, είναι τακτικό μέλος της Ακαδημίας της Παραγουάης και αντεπιστέλλον μέλος της Ισπανικής Βασιλικής Ακαδημίας.  

Αριάδνη

1

Αυτός που χτες σε άφησε,
Αριάδνη, σήμερα σ’ αφήνει,
ξαφνικά, στην αγκαλιά μου,
λυπημένη ακόμη, μα τρυφερή.

    2

Αγαπητή γειτνίαση με αμέτρητες νυχτερίδες
που σ’ έναν σιωπηλό χορό είναι αστέρια μικροσκοπικά.
Γλυκό τραγούδι γρύλλων, αργοπορημένων τζιτζικιών,
που εδώ πρέπει να μείνει για πιο ύστερα ή για ποτέ.
Ή για σένα, Αριάδνη, αν θέλεις να ξεγυμνωθείς
με τον ανθό μιας πεθυμιάς και σε σεντόνια χλόης.

        3

Αριάδνη, συγχώρα το λευκό της σελίδας μου.
Μάταια ψάχνω μια λέξη τώρα
αντάξια ενός ερωτευμένου άντρα.

            4

Χτυπάει ένας άγνωστος την πόρτα μου
κι από εκεί μου λέει:
«Δώσ’ μου αλάτι, δώσ’ μου ζάχαρη, δώσ’ μου, μη γίνεσαι κακός».
Ζω με διακονιάρισσες ψυχές τριγύρω μου,
ελάχιστα μπορώ να κάνω για να τις ανακουφίσω.
Δεν έχω προμήθειες, ούτ’ ένα κιλό ρύζι δεν έχω.
Έχω βιβλία και τσάι, βελόνες για να μη ράβω
και μια μακριά κλωστή για να σκέφτομαι εσένα, Αριάδνη,
και τον λαβύρινθο της καθημερινότητάς μας.

        5

Άκουσέ με, είμαι γέρος πια για να λέω ψέματα.
Προσαρμόζομαι για ένα διάστημα στις σπηλιές,
έπειτα τις εγκαταλείπω: είναι παγερές.
Κι εκεί που μένω τώρα, η κουζίνα
είναι πολύ μικρή, το ασανσέρ μια εικασία,
η θέα προς τη γειτονιά είν’ ανύπαρκτη.
Εδώ εγώ περνώ συγχρόνως δυο χειμώνες:
αυτόν που μου φέρνει ο παγωμένος άνεμος
και την παγωνιά που μ’ αφήνει το να μη σ’ έχω μαζί μου.
Έτσι που αύριο, Πέμπτη, θα επιστρέψω τα κλειδιά
του μάλλον πρωτόγονου αυτού σπιτιού.
Θα ψάξω να βρω μια κατοικία με παράθυρο
σαν αυτό σε κάποιο σχέδιο του Ματίς.
Ένα παράθυρο φιλικό στα λουλούδια
που ζουν σε επικοινωνία με τον άνεμο.
Ένα παράθυρο φιλικό στον άνεμο
και στο χέρι σου όταν το πλησιάζεις
με θέληση να το ανοίξεις, με όρεξη να δεις
να μπαίνει απ’ αυτό ο ουρανός μ’ ένα λουλούδι.
Ένα παράθυρο χάρμα οφθαλμών για τα μάτια σου.

        6

Ήρθε η νύχτα κι αρχίζει να βρέχει,
βρέχει πάνω στην ερωτική ζωή των δέντρων.
Κι εσύ, ωραία μ’ ενδυμασία και παπούτσια χορού,
που κάνεις σήμερα το σπίτι μια σκηνή,
συνεχίζεις με τις πρόβες σου στον χορό της τζαζ, χορό σκιάς,
χορό παλιό αλλά πιο σύγχρονο από ποτέ.
Ο κόπος είναι ο καβαλιέρος σου.
Του λες αντίο, βρίσκεις μαξιλάρι,
κλείνεις κιόλας απαλά τα μάτια.
Κάτι βήματα υπνοβάτισσας βροχής
χορός θα γίνουν όταν κοιμηθείς.

        7

Μέσα σου ξυπνάει η θάλασσα των ναυαγίων μου, Αριάδνη,
κλείνω τα μάτια μου για να σε δω με όλο μου το σώμα.

        8

Ήμουνα για έναν καιρό ο αόρατος πλάνης
μπροστά στα μάτια αυτών των ανθρώπων του νότου, αλλά πλούσιων,
απ’ τους οποίους τρέφονται τα θλιβερότερα κεφάλαια
τόσων μυθιστορημάτων που θα ξεχαστούν.
Ανέβαινα σε τρένα φορτηγά,
κάρφωνα στύλους για ένα πιάτο σούπα
κι άλλα επίσης έκανα
που δεν αξίζουν κάποιο μεγάλο σχόλιο.
Όταν μου ερχόταν μια ελπίδα,
σχεδόν πάντα την ώρα της στάχτης
στ’ ανοιχτά λιβάδια τ’ ουρανού και της κακοκαιρίας,
εγώ έμπαινα σ’ έναν καταπράσινο κι εύηχο λαβύρινθο
όπου άκουγα τα πουλιά δότες παρηγοριάς.
Τότε επαναλάμβανα τ’ όνομά σου
κι αισθανόμουν πως έτσι με συντρόφευες.
Ήταν το δικό μου ένα μεγάλο χτες χωρίς εσένα.
Γύρισα, δεν ξέρω πώς ούτ’ από πού περνώντας.
Γύρισα, νιώθοντας πως όταν ξεγυμνώνεσαι αφήνεις
τον ουρανό χωρίς ούτ’ ένα αστέρι απόψε.

        9

Αυτούς, που σήμερα αγαπιούνται υπό τον μανδύα της Αφροδίτης,
θα τους χωρίσει ένας θεός που δεν πιστεύουν.

        10

Αριάδνη, μπήκες στη ζωή μου
με πεσμένα τα χέρια σαν φτερά διπλωμένα.
Σ’ αυτήν παραμένεις από τότε.
Πότε ήταν; Ποιος μπορεί να το ξέρει!
Εκείνη η στιγμή δεν ήταν τμήμα του χρόνου,
ήταν θρίαμβος επί του θανάτου.
Ένας στιγμιαίος θρίαμβος, βεβαίως,
αλλά ποτέ δεν έπαψα να σ’ αγαπώ.

        11

Για να περνάνε τον καιρό τους στο Καφέ Άργος,
οι σύντροφοί μου διηγούνται
ιστορίες για γεροδεμένες βαλκυρίες,
για νύμφες γεματούτσικες,
για κάποια νεαρή παραδουλεύτρα καλόβολη,
εύθυμη, θεόχοντρη που της αρέσει η μπίρα.
Εγώ σκέφτομαι εσένα, Αριάδνη,
μικρό λουλούδι, και πουλάκι,
σχήματα και τα δύο της χαράς μου.

[ Από το βιβλίο Continuación del ayer [Συνέχεια του χτες], εκδ. Αραντουρά, Ασουνσιόν 2015 ]