Καράβι καραβάκι, πού πας με τέτοιο καιρό;

Ενώ σο­βα­ρές με­λέ­τες έχουν γρα­φεί για την αρ­χή του εμπο­ρί­ου και της ναυ­σι­πλο­ΐ­ας από την Αμε­ρι­κή προς την Ελ­λά­δα, για την ακρί­βεια προς τα οθω­μα­νι­κά λι­μά­νια, τον 18^ο και 19^ο αιώ­να, όπως, πχ., το βι­βλίο του Stephen Α. Larrabee, Hellas observed: the American Experience of Greece 1775-1865 (New York University Press 1957, και σε ελ­λη­νι­κή με­τά­φρα­ση της Νι­νί­λας Πα­πα­γιάν­νη, Ελ­λάς 1775-1865. Πώς την εί­δαν οι Αμε­ρι­κα­νοί, Φέ­ξης χ.χ.έ.) κα­θώς και του James A. Field, Jr. America and the Mediterranean World 1776-1882 (Princeton University Press 1969), αντί­στοι­χες σο­βα­ρές και τεκ­μη­ριω­μέ­νες ελ­λη­νι­κές με­λέ­τες δεν έχουν γί­νει. Έτσι, δεν εί­μα­στε σί­γου­ροι ποιος Έλ­λη­νας μπο­ρεί να ήταν εκεί­νος που πά­τη­σε πρώ­τος το πό­δι του στον Νέο Κό­σμο. Ο Σε­ρα­φείμ Κα­νού­τας στο βι­βλίο του Christopher Columbus: A Greek Nobleman (1943) προ­σπά­θη­σε να απο­δεί­ξει ότι ο Χρι­στό­φο­ρος Κο­λόμ­βος ήταν Έλ­λη­νας! Το σί­γου­ρο εί­ναι ότι αρ­κε­τοί Έλ­λη­νες ναυ­τι­κοί θα ανή­καν στα πλη­ρώ­μα­τα των πρώ­των τολ­μη­ρών θα­λασ­σο­πό­ρων. Ένας από αυ­τούς ήταν ο Αντώ­νης Πι­γκα­φέ­τας, Ρό­διος, γραμ­μα­τέ­ας του Μαγ­γε­λά­νου. Εί­ναι αυ­τός που πε­ριέ­γρα­ψε τον γύ­ρο του κό­σμου και ένας από τους 18 επι­ζή­σα­ντες αυ­τού του ιστο­ρι­κού διά­πλου. Η εξε­ρεύ­νη­ση του Χουάν ντε Φού­κα (δη­λα­δή του Από­στο­λου Βα­λε­ριά­νου από τη Κε­φα­λο­νιά) εί­ναι αρ­κε­τά κα­λά τεκ­μη­ριω­μέ­νη. Εξε­ρεύ­νη­σε τα στε­νά ανά­με­σα στο Βαν­κού­βερ της Βρε­τα­νι­κής Κο­λομ­βί­ας του Κα­να­δά και την πο­λι­τεία Ουά­σιγ­κτον της Αμε­ρι­κής και αυ­τά τα στε­νά προς τι­μή του έχουν πά­ρει το όνο­μά του. Πα­λιό­τε­ρα εί­χε γρά­ψει τη μυ­θι­στο­ρι­κή βιο­γρα­φία του η Ευ­ρυ­δί­κη Λει­βα­δά-Ντού­κα και μό­λις πρό­σφα­τα ο Γιάν­νης Κι­τσί­κης.

Ο Φώ­της Κό­ντο­γλου ήταν από τους πρώ­τους που έγρα­ψε γι’ αυ­τούς τους εξε­ρευ­νη­τές, πραγ­μα­τι­κούς ή της φα­ντα­σί­ας του. Άρ­χι­σε τη συγ­γρα­φι­κή του κα­ριέ­ρα με τον Pedro Cazas (1920) και τη Βα­σά­ντα (1923). Το βι­βλίο με τον τί­τλο Ο κουρ­σά­ρος Πέ­δρο Κα­ζάς ξα­να­κυ­κλο­φό­ρη­σε το 1944 από τις εκ­δό­σεις Γλά­ρος. Στην Κα­το­χή εί­χε ήδη επε­κτεί­νει το θέ­μα με το βι­βλίο Φη­μι­σμέ­νοι άντρες και λη­σμο­νη­μέ­νοι (Αε­τός 1942). Ο Κό­ντο­γλου γρά­φει γι’ αυ­τούς: «Κουρ­σά­ροι και τα­ξι­δευ­τά­δες, που τρά­βη­ξαν στην ζωή τους πολ­λές ανα­πο­διές και βά­σα­να, μα που πα­λέ­ψα­νε με τέ­τοια αφο­βία, ώστε να μπο­ρούν να στα­θούν σαν πα­ρά­δειγ­μα για μας, για να μη χά­νου­με το θάρ­ρος μας σε κά­θε πε­ρί­στα­ση της ζω­ής μας, αδιά­φο­ρο αν κά­ποιοι απ’ αυ­τούς ήτα­νε κα­κούρ­γοι και φο­νιά­δες».

Ένας άλ­λος Έλ­λη­νας συγ­γρα­φέ­ας που ασχο­λή­θη­κε με αυ­τούς τους εξε­ρευ­νη­τές αλ­λά τους πε­ρι­γρά­φει με τον χιου­μο­ρι­στι­κό και σα­τι­ρι­κό τρό­πο της γρα­φής του εί­ναι ο Νί­κος Τσι­φό­ρος στο βι­βλίο του Τα ρε­μά­λια ήρω­ες (Τα­χυ­δρό­μος 1965) εκεί συ­να­ντά­με και αρ­κε­τούς έλ­λη­νες συ­ντα­ξι­διώ­τες των κον­κι­στα­δά­ρων. Οι πρώ­τοι Έλ­λη­νες με­τα­νά­στες/άποι­κοι φτά­σα­νε στη Φλό­ρι­ντα και ίδρυ­σαν την κα­κό­τυ­χη πό­λη New Smyrna το 1768, που δυ­στυ­χώς δια­λύ­θη­κε σε με­ρι­κά χρό­νια, αλ­λά πα­ρα­μέ­νει σαν το­πω­νύ­μιο και σή­με­ρα εί­ναι μια μι­κρή του­ρι­στι­κή πό­λη στην ίδια αμε­ρι­κα­νι­κή πο­λι­τεία. Σε προη­γού­με­νο άρ­θρο μας στο Χάρ­τη (Μάιος 2019) με τον τί­τλο «Ένας έλ­λη­νας δαν­δής στην Αμε­ρι­κή» εί­δα­με ότι ο John Paradise τα­ξί­δε­ψε στην Αμε­ρι­κή το 1787 και αυ­τός ήταν πι­θα­νό­τα­τα ο πρώ­τος Έλ­λη­νας τα­ξι­διώ­της (ή, έστω από τους πρώ­τους) που πά­τη­σε το πό­δι του στην Αμε­ρι­κή.

Αλ­λά ποιο ήταν το πρώ­το κα­ρά­βι με ελ­λη­νι­κή ση­μαία ή με ελ­λη­νι­κό πλή­ρω­μα που έπια­σε αμε­ρι­κα­νι­κό λι­μά­νι; Σύμ­φω­να με όλες τις αρ­χεια­κές έρευ­νες και πλη­ρο­φο­ρί­ες, το πρώ­το κα­ρά­βι που έχει φτά­σει στην Αμε­ρι­κή, στο λι­μά­νι της Βο­στώ­νης, πρέ­πει να εί­ναι το πλοίο «Ιε­ρου­σα­λήμ», 750 τό­νων. Ξε­κί­νη­σε από τη Σμύρ­νη και επέ­στρε­φε από την Κού­βα με ένα φορ­τίο ζά­χα­ρης, κα­φέ, κλπ. Έπλεε με τουρ­κι­κή ση­μαία, αλ­λά το πλή­ρω­μα ήταν ελ­λη­νι­κό. Στη Βο­στώ­νη έφτα­σε στις 27 Νο­εμ­βρί­ου 1813, από την Αβά­να. Το συ­νέ­λα­βαν οι αμε­ρι­κα­νι­κές αρ­χές και το οδή­γη­σαν στο λι­μά­νι της Βο­στώ­νης και ήταν θύ­μα του βρε­τα­νι­κο-αμε­ρι­κα­νι­κού πο­λέ­μου του 1812-1815 ή του «δεύ­τε­ρου πό­λε­μου της Ανε­ξαρ­τη­σί­ας», όπως τον ονό­μα­σαν οι Αμε­ρι­κα­νοί. Σε αυ­τόν τον πό­λε­μο αγ­γλι­κά στρα­τεύ­μα­τα και με τη βο­ή­θεια διά­φο­ρων ιν­διά­νι­κων φύ­λων ει­σέ­βα­λαν από τον Κα­να­δά στη νέα δη­μο­κρα­τία της Αμε­ρι­κής. Έφτα­σαν μέ­χρι την Ουά­σιγ­κτον και προ­χώ­ρη­σαν νο­τιό­τε­ρα. Σε αυ­τόν τον πό­λε­μο έκα­ψαν την προ­ε­δρι­κή κα­τοι­κία και όταν ξα­να­χτί­στη­κε την έβα­ψαν λευ­κή για να θυ­μού­νται τον πό­λε­μο και από τό­τε την ονό­μα­σαν Λευ­κό Οί­κο. Επει­δή υπήρ­χε ναυ­τι­κός απο­κλει­σμός ήταν με­γά­λο κα­τόρ­θω­μα του αμε­ρι­κα­νι­κού ναυ­τι­κού να υπο­χρε­ώ­σει το πλοίο να πιά­σει λι­μά­νι στη Βο­στώ­νη και οι κά­τοι­κοι που αντι­με­τώ­πι­ζαν με­γά­λες ελ­λεί­ψεις αγα­θών κα­λω­σό­ρι­σαν το πλοίο, ει­δι­κά με τέ­τοιο πο­λύ­τι­μο φορ­τίο.

Από τους πρώ­τους που έτρε­ξε να υπο­δε­χτεί το πλοίο, ήταν ο Έντουαρντ Έβε­ρετ ( 19 ετών, τό­τε μό­λις εί­χε τε­λειώ­σει τις σπου­δές του. Αρ­γό­τε­ρα εξε­λί­χτη­κε σε κα­θη­γη­τή κλα­σι­κών σπου­δών στο Χάρ­βαρντ που δια­τέ­λε­σε και πρό­ε­δρός του. Στην πο­λι­τι­κή του κα­ριέ­ρα έγι­νε κυ­βερ­νή­της της Μα­σα­χου­σέ­της, βου­λευ­τής στο Κο­γκρέ­σο, υπουρ­γός Εσω­τε­ρι­κών, πρε­σβευ­τής στην Αγ­γλία, και πέ­θα­νε ως γε­ρου­σια­στής. Πά­ντα πα­ρέ­μει­νε έν­θερ­μος φι­λέλ­λη­νας. Ήταν από τους στυ­λο­βά­τες του φι­λελ­λη­νι­κού κι­νή­μα­τος κα­τά τη διάρ­κεια της Ελ­λη­νι­κής Επα­νά­στα­σης. Ο Έβε­ρετ δεν έτρε­ξε στο λι­μά­νι να προ­μη­θευ­τεί κά­τι από τα αγα­θά του πλοί­ου αλ­λά για να ακού­σει για πρώ­τη φο­ρά στη ζωή του πώς ηχού­σαν τα νέα ελ­λη­νι­κά. Το πε­ρι­στα­τι­κό το πε­ριέ­γρα­ψε ο Τζον Πί­κε­ρινγκ (John Pickering), ο οποί­ος δί­νει και την πλη­ρο­φο­ρία ότι αυ­τό εί­ναι το πρώ­το ελ­λη­νι­κό πλοίο που έπια­σε αμε­ρι­κα­νι­κό λι­μά­νι. Ο Έβε­ρετ έμει­νε κα­τεν­θου­σια­σμέ­νος για­τί ένα μέ­λος του πλη­ρώ­μα­τος, ο Νι­κό­λα­ος Τσι­κλη­τή­ρας, εγκα­τα­στά­θη­κε στη Βο­στώ­νη και προ­σφέρ­θη­κε να του μά­θει νέα ελ­λη­νι­κά. Επει­δή ο κό­σμος εί­ναι μι­κρός, ο Έβε­ρετ σε ένα τα­ξί­δι που έκα­νε στην Ευ­ρώ­πη και έφτα­σε μέ­χρι την Ελ­λά­δα, συ­νά­ντη­σε τον κα­πε­τά­νιο της «Ιε­ρου­σα­λήμ». Σε αυ­τό του το τα­ξί­δι ο Έβε­ρετ γνω­ρί­στη­κε και με τον Πε­τρό­μπεη Μαυ­ρο­μι­χά­λη και εκεί­νος του έστει­λε τη δια­κή­ρυ­ξη της Μεσ­ση­νια­κής Γε­ρου­σί­ας που κή­ρυ­ξε τον Αγώ­να της Ανε­ξαρ­τη­σί­ας στην Κα­λα­μά­τα στις 23 Μαρ­τί­ου 1821. Αν απο­ρού­με πώς ένα κα­ρά­βι από τη Σμύρ­νη το 1812 δια­σχί­ζει τον Ατλα­ντι­κό για εμπο­ρι­κούς σκο­πούς, πρέ­πει να δού­με πό­σο οι Αμε­ρι­κα­νοί έμπο­ροι εί­χαν ανα­πτύ­ξει το εμπό­ριό τους με την Με­σό­γειο. Οι ΗΠΑ, με­τά την ανα­κή­ρυ­ξη της ανε­ξαρ­τη­σί­ας τους το 1776, σαν ελεύ­θε­ρο κρά­τος πια και όχι βρε­τα­νι­κή αποι­κία, ανέ­πτυ­ξαν δι­κούς τους δρό­μους εμπο­ρί­ου και διε­θνών συ­ναλ­λα­γών. Η Σμύρ­νη ήταν ένα από τα με­γα­λύ­τε­ρα κέ­ντρα του αμε­ρι­κα­νι­κού εμπο­ρί­ου στην Ανα­το­λή. Υπο­λο­γί­ζε­ται ότι όλο το εμπό­ριο του όπιου από την Ανα­το­λή έφευ­γε από την Σμύρ­νη με αμε­ρι­κα­νι­κά κα­ρά­βια. Ίσως αυ­τός να ήταν και ένας από τους λό­γους που η επί­ση­μη αμε­ρι­κα­νι­κή κυ­βέρ­νη­ση δεν βο­ή­θη­σε την ελ­λη­νι­κή επα­νά­στα­ση­και ο πρό­ε­δρος Μον­ρόε (James Monroe, 1758-1831), πα­ρ’ ότι και αυ­τός ήταν φι­λέλ­λη­νας, δεν έστει­λε στρα­τό ή άλ­λη βο­ή­θεια στην επα­να­στα­τη­μέ­νη Ελ­λά­δα. Υπέ­κυ­ψε μάλ­λον στις πιέ­σεις των Αμε­ρι­κα­νών εμπό­ρων της Σμύρ­νης και με το «Δόγ­μα Μον­ρόε» νο­μο­θέ­τη­σε ότι η Αμε­ρι­κή δεν θα εμπλέ­κε­ται σε ευ­ρω­παϊ­κές υπο­θέ­σεις.

Ωστό­σο αυ­τός που ισχυ­ρί­ζε­ται ότι εί­ναι ο πρώ­τος Έλ­λη­νας που διέ­πλευ­σε τον Ατλα­ντι­κό κα­τά την δι­κή του μαρ­τυ­ρία εί­ναι ο κα­πε­τάν Νι­κό­λα­ος Κε­φα­λάς. Γεν­νή­θη­κε στην Ζά­κυν­θο πε­ρί­που το 1763 ή 1770, πρώ­τος του δά­σκα­λος ήταν ο προ­σο­λω­μι­κός ποι­η­τής Αντώ­νιος Μαρ­τε­λά­ος και με­τά από μια πε­ρι­πε­τειώ­δη ζωή πέ­θα­νε στη Θεσ­σα­λο­νί­κη πάμ­πτω­χος το 1850 ή στην Κων­στα­ντι­νού­πο­λη το 1847. Όπως γρά­φει στο αυ­το­βιο­γρα­φι­κό του βι­βλίο Τα συμ­βά­ντα του Κα­πι­τάν Νι­κο­λά­ου Κε­φα­λά εκ Ζα­κύν­θου (εν Αθή­ναις 1845), το 1809 αγκυ­ρο­βό­λη­σε στους Πα­ξούς με κά­μπο­σους στρα­τιώ­τες που εί­χε στρα­το­λο­γή­σει και ελευ­θέ­ρω­σε το νη­σί από τους Γάλ­λους. Το 1816 βρέ­θη­κε στη Ρω­σία, στη Μαύ­ρη Θά­λασ­σα, όπου ναυ­πή­γη­σε «ωραιό­τα­τον βρί­κιον εις το οποί­ον έδω­σε το όνο­μα "Υπο­μο­νή"» με το οποίο «διέ­πλευ­σε την Με­σό­γειον και ει­σήλ­θε εις τον Ατλα­ντι­κόν», όπως γρά­φει ο ίδιος κο­μπά­ζο­ντας, για­τί ο διά­πλους εκεί­νη την επο­χή μ’ ένα τέ­τοιο μι­κρό πλοίο εθε­ω­ρεί­το εξαι­ρε­τι­κό τόλ­μη­μα, «αλ­λά αυ­τός δεν εδεί­λια­σε ν’ απο­τολ­μή­ση τον διά­πλουν και έφθα­σε τέ­λος εις Αμε­ρι­κήν, πρώ­τος εκ των Ελ­λή­νων αυ­τός». Ίσως δεν έχει άδι­κο να σε­μνύ­νε­ται για την τόλ­μη του να δια­πλεύ­σει τον Ατλα­ντι­κό με ένα τό­σο μι­κρό δι­κά­ταρ­το κα­ρά­βι. Δεν γνω­ρί­ζου­με ποιο ήταν ακρι­βώς το φορ­τίο (μάλ­λον όμως θα με­τέ­φε­ρε σι­τη­ρά αφού έρ­χο­νταν από τη Μαύ­ρη Θά­λασ­σα), ού­τε ακρι­βώς ποιο λι­μά­νι και πό­τε ακρι­βώς έφτα­σε στην Αμε­ρι­κή. Ο ίδιος στο φυλ­λά­διο Τα συμ­βά­ντα του Κα­πι­τάν Νι­κο­λά­ου Κε­φα­λά (1845) λέ­ει ότι εί­χε πε­ρι­γρά­φει το τα­ξί­δι του στο προη­γού­με­νο γαλ­λι­κό βι­βλίο του Η τε­ρα­τώ­δης αχα­ρι­στία και η κα­τά­χρη­ση της εξου­σί­ας (Étrange ingratitude et abus de pouvoir) που κυ­κλο­φό­ρη­σε στη Μασ­σα­λία από το τυ­πο­γρα­φείο Μά­ριους Ολι­βά, οδός Πα­ρα­δεί­σου αριθμ. 47, το 1842. Το γαλ­λι­κό βι­βλίο δεν το έχω δει, αλ­λά ο ίδιος ση­μεί­ω­νε ότι εκεί πε­ρι­λαμ­βά­νο­νταν όλα τα γε­γο­νό­τα που έζη­σε από το 1810 μέ­χρι το 1842, άρα, πι­θα­νό­τα­τα, και ο διά­πλους οι εμπο­ρι­κές δρα­στη­ριό­τη­τές του στην Αμε­ρι­κή. Υπο­θέ­τω, όπως και ο Και­ρο­φύ­λας, σε μια σει­ρά άρ­θρων του με τον τί­τλο «Το μυ­θι­στό­ρη­μα του Κα­πε­τάν Κε­φα­λά» στη Νέα Εστία το 1929, ότι οι υπο­θέ­σεις του στην Αμε­ρι­κή δεν πή­γαν και τό­σο κα­λά. Πά­ντως, με­τά την Αμε­ρι­κή, ο Κε­φα­λάς βρέ­θη­κε στη Βιέν­νη, όπου κυ­κλο­φό­ρη­σε τα βι­βλία του Οδη­γία θα­λάσ­σιος και Θα­λάσ­σιος νο­μο­θε­σία (1817). Ενε­πλά­κει και στην ελ­λη­νι­κή επα­νά­στα­ση, έφτα­σε μέ­χρι την Καλ­κού­τα και συ­γκέ­ντρω­σε χρή­μα­τα από τους Ιν­δούς φι­λέλ­λη­νες, αλ­λά με­ρι­κοί χει­ρι­σμοί του εξα­γρί­ω­σαν τον Κο­ραή, ο οποί­ος γρά­φει στους Ορ­λάν­δο και Λου­ριώ­τη τον Μάιο του 1825 ότι «ο μω­ρός και αχρεί­ος Κε­φα­λάς», «ο ανό­η­τος μι­σέλ­λην» και προ­τεί­νει για τι­μω­ρία του να μην του επι­τρέ­ψουν «να πα­τή­σει το έδα­φος της ελευ­θε­ρω­μέ­νης Ελ­λά­δος» (Νέα Εστία, τχ. 324, 5.6.1940, σ. 736). Ο Και­ρο­φύ­λας τον θε­ω­ρεί μίγ­μα ευ­γε­νών αι­σθη­μά­των και εξα­χρειώ­σε­ως, τυ­χο­διω­κτι­σμού και πα­τριω­τι­σμού. Ο Φώ­της Κό­ντο­γλου συ­γκι­νεί­ται και αυ­τός από «τον αδά­μα­στο θα­λασ­σι­νό» και του αφιε­ρώ­νει ένα κε­φά­λαιο «Ο κα­πε­τάν Κε­φα­λάς ο φι­λό­πα­τρις» στο βι­βλίο του Η πο­νε­μέ­νη Ρω­μιο­σύ­νη (Αστήρ 1963). Η προ­σω­πι­κό­τη­τά του επί­σης συ­γκι­νεί τον Giuseppe Fischetti στο άρ­θρο του “Ugo Foscolo e il corsaroGreco” στο πε­ριο­δι­κό Nuova Rivista Storica τ. 35 (1971). Αλ­λά η φή­μη του ότι εί­ναι ο πρώ­τος Έλ­λη­νας ναυ­τι­κός που έφτα­σε στην Αμε­ρι­κή, εδραιώ­νε­ται από τον Στέ­λιο Ξε­φλού­δα στον τό­μο Τα­ξι­διω­τι­κά της Βα­σι­κής Βι­βλιο­θή­κης (1956). Ο ίδιος πά­ντως στο φυλ­λά­διό του Τα συμ­βά­ντα του Κα­πι­τάν Νι­κο­λά­ου Κε­φα­λά ανα­φέ­ρε­ται ποιοι τον βο­ή­θη­σαν και ποιοι ήταν οι αντί­δι­κοί του. Ο κυ­ριό­τε­ρος εί­ναι ο σιορ Γιαν­νά­κης Ψυ­χά­ρης στην Κων­στα­ντι­νού­πο­λη, ο παπ­πούς του Γιάν­νη Ψυ­χά­ρη. Επί­σης κα­τα­φέ­ρε­ται ενα­ντί­ον των αμε­ρι­κα­νών ιε­ρα­πο­στό­λων στην Ελ­λά­δα. Στέλ­νει ένα υπό­μνη­μα στην Εθνι­κή Συ­νέ­λευ­ση με­τά την επα­νά­στα­ση της Γ΄ Σε­πτεμ­βρί­ου 1843 και λέ­ει ότι οι αμε­ρι­κα­νοί ιε­ρα­πό­στο­λοι δια­φθεί­ρουν την νε­ο­λαία και ιδιαί­τε­ρα «τα αθώα κο­ρά­σια μας». Εί­ναι η επο­χή που γί­νο­νται οι διώ­ξεις ενα­ντί­ον του Ιω­νά (Τζό­νας) Κινγκ (Jonas King, 1792-1869) και ο Κε­φα­λάς ήθε­λε να φα­νεί αρε­στός στις αρ­χές ή για να εκ­δι­κη­θεί τους Αμε­ρι­κα­νούς για την απο­τυ­χία των επι­χει­ρή­σε­ών του στην Αμε­ρι­κή.

Με­τά την απε­λευ­θέ­ρω­ση της Ελ­λά­δας από τους Τούρ­κους, οι εμπο­ρι­κοί δε­σμοί με­τα­ξύ Ελ­λά­δας και Αμε­ρι­κής εντα­τι­κο­ποι­ή­θη­καν και ελ­λη­νι­κοί εμπο­ρι­κοί οί­κοι, όπως οι αδελ­φοί Ράλ­λη, Μπε­νά­κη, κ.ά., ίδρυ­σαν υπο­κα­τα­στή­μα­τά τους σε με­γά­λες πό­λεις της Αμε­ρι­κής, οι οποί­οι κυ­ρί­ως εμπο­ρεύ­ο­νταν βαμ­βά­κι και πή­γαι­ναν στην Αμε­ρι­κή στα­φί­δες, σύ­κα, κρα­σί και λά­δι από τη Σμύρ­νη, την Πά­τρα και την Κα­λα­μά­τα. Αλ­λά αυ­τή εί­ναι μια άλ­λη ιστο­ρία.