Ευρώπη: πριγκίπισσα και ήπειρος

1. Η ετυμολογία της λέξης

Το πιο εύκολο πράγμα που μπορεί να πει κανείς για τη λέξη Ευρώπη, όπως και για εκατοντάδες ελληνικές λέξεις, είναι ότι θεωρείται «αγνώστου ετύμου». Ένας πανεπιστημιακός, εντελώς άσχετος με τα πολυσύνθετα ετυμολογικά προβλήματα, μου υπέδειξε αφελώς ότι «σήμερα βρισκόμαστε στο σκοτάδι», παραπέμποντάς με στα γνωστά ετυμολογικά λεξικά ης αρχαίας Ελληνικής σαν να μην τα γνώριζα (!). Δεν κατάλαβε, επίσης, τον υπαινιγμό μου ότι η Ευρώπη, δεν αρκεί να είναι «μεγαλομάτα», με τη συνυποδήλωση της ομορφιάς, αλλά και «να βλέπει μακριά». Η Ευρώπη, είτε το θέλει κανείς είτε όχι, είναι ελληνικότατη λέξη και είναι κρίμα να ισχυρίζονται ορισμένοι Έλληνες ότι δεν είναι ελληνική, όταν ξένοι κορυφαίοι ερευνητές και σπουδαία βιβλία αναφοράς στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες προβάλλουν την ελληνική της προέλευση. Ακόμα και αν πρόκειται για προελληνική λέξη, είχε αρκετά νωρίς ελληνοποιηθεί, όπως λ.χ. η Αθηνά, η Αθήνα και η θάλασσα. Τα χαρτονομίσματα του ευρώ αναγράφουν και στο ελληνικό αλφάβητο τη λέξη ΕΥΡΩ για να τιμήσουν τη γλώσσα και τη χώρα που έδωσε το όνομα σε μια ολόκληρη ήπειρο με τόση λαμπρή ιστορία και τόσο αξιοθαύμαστο πολιτισμό.

Ο μύθος της αρπαγής της Ευρώπης, κόρης του βασιλιά της Φοινίκης Αγήνορα, μαρτυρείται ήδη στην Ιλιάδα (Ξ 321), χωρίς να αναφέρεται το όνομά της. Λεπτομερείς πληροφορίες παρέχει ο Σχολιαστής της Ιλιάδος (Μ 292). Η Ευρώπη ως γεωγραφικός όρος εμφανίζεται στον ομηρικό Ύμνο Εἰς Ἀπόλλωνα, 251, στον Πίνδαρο, τον Ηρόδοτο^[1] κ. α. Ο βουκολικός ποιητής Μόσχος (2^ος π.Χ. αι.) στο ονομαστό ποίημά του «Ευρώπη» αφηγείται με χάρη σε 166 εξάμετρους στίχους την αρπαγή της παρθένας πριγκίπισσας από τον Δία και τη μεταφορά της στην Κρήτη, η οποία συμβολίζει την κοιτίδα του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Στην αρχική του μορφή ο μύθος παραπέμπει στην αντιπαλότητα Ελλήνων - Περσών και κατ’ επέκταση της Ευρώπης με την Ασία. Αξιοσημείωτες είναι οι μαρτυρίες που παρέχουν οι: Οβίδιος, Οράτιος, Έννιος, Κάτουλλος. Οι Λατίνοι παρέλαβαν τη λέξη από τα Ελληνικά μεταγράφοντάς την ως Eurōpa και Eurōpē. Στα Γερμανικά και τα Ιταλικά λέγεται Europa, ενώ στα Αγγλικά και Γαλλικά Europe.
Αυτό που υποστήριξα και υποστηρίζω είναι ότι η Ευρώπη δεν μπορεί να μην έχει σχέση με το αρχαίο επίθετο εὐρωπός «ευρύς», όπως υπέθεσε και ο Pierre Chantraine, Dictionnaire étymologique de la langue grecque, και το μυθολογικό όνομα Εὔρωψ (εὐρύς + ὤψ, ὠπός < ὠπάζομαι «κοιτάζω, παρατηρώ») «μεγαλομάτης» και Ευρώπη η «μεγαλομάτα». Ο Albert Forbiger είναι αποκαλυπτικός.^[2]
Ο κορυφαίος ετυμολόγος Robert S. B. Beekes πιστεύει ότι η Ευρώπη ήταν προελληνική θεότητα που λάτρευαν στην Κρήτη και ότι δεν είχε καμιά σχέση με τη Φοινίκη.^[3] Ο Jan Papiór τονίζει ότι «σύμφωνα με πρόσφατα ετυμολογικά ευρήματα, η λέξη είναι αρχαιοελληνική και αναφέρεται στα ‘χαρακτηριστικά του προσώπου’ της μυθικής πριγκίπισσας Ευρώπης».^[4] Στο περίφημο ηλεκτρονικό ετυμολογικό λεξικό της Αγγλικής καταγράφονται με εντυπωσιακή συντομία οι επικρατούσες ετυμολογικές απόψεις.^[5]
Ο Michael C. Astour^[6] τονίζει ότι το όνομα Ευρώπη^[7] είναι γνήσιο ελληνικό και σημαίνει ‘wide-eyed’, ‘broad-faced’. «Η ετυμολογικά διαφανής αυτή λέξη δεν ερμηνεύει το γεγονός ότι πήρε το ίδιο όνομα η ήπειρος. Η γλώσσα του Ησύχιου Εὐρώπη· χῶρα τῆς δύσεως, ἡ σκοτεινή και εὔρωπον· σκοτεινόν, δείχνει ότι η ονομασία δεν μπορεί να προέρχεται από την ελληνική γλώσσα».
Ο Jeff Wallenfeldt^[8] υποστηρίζει την ελληνική προέλευση της λέξης, με μια ενδιαφέρουσα σημασιολογική διεύρυνση: πρόκειται για την ευρεία ακτογραμμή της Ευρώπης, όπως την έβλεπαν οι Έλληνες ναυτικοί από το τα πλοία τους. Κατ’ επέκταση η λέξη συνυποδηλώνει την «ηπειρωτική χώρα».^[9]
Ο Mark Cartwright, λήμμα ‘Europa’, τονίζει ότι η αναζήτηση της Ευρώπης από τα τρία αδέλφια της και η ίδρυση αποικιών αντανακλά την ιστορική πραγματικότητα εποικισμού της Ελλάδας από τους Φοίνικες. Ερμηνεύει το όνομα της Ευρώπης ως «πλατύ πρόσωπο» και πιθανολογεί ότι αναφέρεται στην πανσέληνο.^[10]
Ο Alexander Pier^[11] ερμηνεύει τη Ευρώπη ως «γυναίκα με ευρεία θέα» (Frau mit der weiten Sicht) και τονίζει ότι χρειαζόμαστε ανθρώπους που να διαθέτουν ευρεία, πλατιά ματιά «για να δημιουργήσουμε μια Ευρώπη που να μας αρέσει». Δεν αρκούν τα μεγάλα όμορφα μάτια. Η ενωμένη Ευρώπη, όπως και κάθε άνθρωπος, πρέπει να βλέπει μακριά. Ο Οδυσσέας Ελύτης περνά πολύ ωραία αυτό το μήνυμα με λυρικό αναστοχασμό:^[12]

Ματιά πλατιά όπου ο κόσμος ξαναγίνεται
Όμορφος από την αρχή στα μέτρα της καρδιάς.

2. Σύγχρονες ερμηνευτικές προσεγγίσεις του μύθου

Η Sarah Dejaegher, σε δύο άρθρα της με τίτλο «Η Ευρώπη και ο ταύρος: Η σημασία του μύθου στη σύγχρονη Ευρώπη»,^[13] δημοσιευμένα τον Ιούνιο του 2011, αφού επισημάνει ότι ο μύθος της αρπαγής της Ευρώπης προβάλλεται ως «σήμα κατατεθέν» της Ευρωπαϊκής Ένωσης με μια σειρά έργων τέχνης που απεικονίζουν το μύθο, όπως το παραπάνω γλυπτό, αλλά και η μία όψη στο ελληνικό δίευρο, θέτει το ερώτημα: «Δεν είναι ο βιασμός της Ευρώπης μια παράξενη ιστορία για να συμβολίζει την Ευρωπαϊκή Ένωση; Πώς είναι δυνατόν ο μύθος της φοινικικής πριγκίπισσας, που απήχθη παρά τη θέλησή της και δέχτηκε σεξουαλική επίθεση από τον αδίστακτο ερωτύλο Δία, να χρησιμοποιηθεί ως σύμβολο για ένα μοναδικό επίτευγμα στην ανθρώπινη ιστορία ειρήνης, ευημερίας και ελευθερίας, όπως δηλώνει η εθελοντική ένταξη διαφορετικών εθνών στην Ευρωπαϊκή Ένωση; Παρεμπιπτόντως αναφέρω εδώ ότι η μετάβαση από το σεξουαλικό έγκλημα στην αίγλη της κυριαρχίας και της υπεροχής, από την εικόνα του θύματος βιασμού στη βασιλική μεγαλοπρέπεια, ολοκληρώθηκε κατά την εποχή της Αναγέννησης.
Η συγγραφέας τονίζει ότι η Ευρώπη βρίσκεται σε αναζήτηση ενός νέου ιδρυτικού μύθου. Ο μύθος, ως αλληγορική ιστορία, παρέχει με τους συμβολισμούς που τον διακρίνουν, τη δυνατότητα πολλαπλών ερμηνειών και μπορεί να αναθεωρείται και να τροποποιείται στο πέρασμα του χρόνου. Αποτελεί έτσι ένα εξαίρετο όχημα έμπνευσης, ανάλογα με τις εξελικτικές τάσεις που διαμορφώνονται. Η απεικόνιση της ωραίας πριγκίπισσας πάνω στον ταύρο είναι μια «σέξι εικόνα» (sexy image) η οποία ανταποκρίνεται στη σημερινή Ευρωπαϊκή Ένωση. Το ελληνικό δίευρο με την απεικόνιση του μύθου αποσκοπεί στο να τονίσει τις ιστορικές καταβολές της Ευρώπης και το ρόλο της αρχαίας Ελλάδας στη διαμόρφωση του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Η νέα Ευρώπη στηρίζεται στην παλαιά Ευρώπη.
Κατά την Dejaegher το διάσημο έμβλημα είναι πιο σημαντικό από τον ίδιο το μύθο. Στη μυθολογία, μας λέγει, το μήνυμα το διαμορφώνει περισσότερο ο δέκτης παρά ο πομπός. «Είναι ο Θεός-ταύρος ο Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής,^[14] που οδηγεί την Ευρώπη προς μια (μη επιθυμητή;) οικονομική και πολιτιστική ενοποίηση; Είναι η Ευρώπη ένα αφελές, άβουλο θύμα ή ένα περιπετειώδες κορίτσι που πιάνει τον ταύρο από τα κέρατα και αναζητά το πεπρωμένο του; Ή μήπως ο ταύρος αντιπροσωπεύει τον κόσμο που είναι τρελά ερωτευμένος με την όμορφη Ευρώπη; Λοιπόν, ίσως. Όλα εξαρτώνται από το ποιος ερμηνεύει το μύθο και ποια είναι η στάση του απέναντι στην Ευρωπαϊκή Ένωση». Η Ευρώπη πάνω στον ταύρο δεν είναι ένα απλό διακοσμητικό μοτίβο. Εμπεριέχει πολλαπλώς ερμηνεύσιμους πολιτικούς και ιδεολογικούς συμβολισμούς.
Η αυστριακή πολιτικός Benita Ferrero-Waldner, πρώην Επίτροπος εξωτερικών υποθέσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, είχε δηλώσει το 2007: Το όνομα της Ευρώπης έχει βαθύτατες μυθολογικές ρίζες: είναι το πανέμορφο κορίτσι που απήγαγε ο Δίας με τη μορφή ταύρου.^[15] Η σημερινή όμως Ευρώπη, όσο όμορφη και αν είναι, δεν αντιπροσωπεύει πια αυτό το είδος κοριτσιού.
Ο Ian Manners, καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου της Κοπεγχάγης, καταλήγει σε τρεις ερμηνείες του μύθου τις οποίες συνδέει με σύγχρονες περιόδους της ευρωπαϊκής εξωτερικής πολιτικής.

1.Ο βιασμός της Ευρώπης (the rape of Europa). Πρόκειται για τις οδυνηρές εμπειρίες της Ευρώπης από τη βαρβαρότητα του ναζισμού.^[16] Η Ευρώπη υπήρξε θύμα ωμής βίας και ήταν εντελώς αδύναμη για να μπορέσει να αντισταθεί. Αυτή η εμπειρία αποτέλεσε την κινητήρια δύναμη για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, τα ψυχικά τραύματα όμως δεν έχουν εξαλειφθεί.
2. Η αποπλάνηση της Ευρώπης (seduction of Europa). Ο ταύρος είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής που απελευθέρωσαν την Ευρώπη και τελικά την παντρεύτηκαν. Η Ευρώπη ένιωσε τόσο όμορφα πάνω στον πανίσχυρο αμερικανικό ταύρο που δεν θέλησε ή δεν μπόρεσε να απαλλαγεί από την κηδεμονία του, να κολυμπήσει μόνη της στα φουρτουνιασμένα κύματα και να αναζητήσει την ταυτότητά της.
3. Η μετάβαση της Ευρώπης (transition of Europa). Με την όχι τόσο εμφανή αυτή μεταφορά δηλώνεται ότι η Ευρώπη ξεπέρασε τις τραυματικές εμπειρίες του βιασμού και της αποπλάνησης. Μετά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο γεννήθηκε η «μεταεθνική» Ευρώπη η οποία μπορεί και πρέπει να διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στη διεθνή πολιτική σκηνή.

 Οι αντιευρωπαϊστές, οι ευρωσκεπτικιστές και οι ευρωφοβικοί διερωτώνται πως μπορεί η Ευρωπαϊκή Ένωση να έχει ως ημιεπίσημο σύμβολό της ένα τόσο φρικτό μύθο. Η αλήθεια είναι ότι χρησιμοποιούν τον εμβληματικό αυτό συμβολισμό για να επιτεθούν στην Ενωμένη Ευρώπη. Χαρακτηρίζουν ως ταύρο την ευρωπαϊκή ελίτ η οποία βιάζει την Ευρώπη, ενώ ο απλός λαός μένει στο περιθώριο.
Η Dejaegher προτείνει ως ιδρυτικό μύθο για την Ευρώπη τον μύθο του Κάδμου, ο οποίος περιπλανήθηκε με τα αδέλφια του Φοίνικα και Κίλικα για να βρουν την αδελφή τους. Τελικά, ο Κάδμος κατέληξε στη Βοιωτία, όπου ίδρυσε τη Θήβα, μια από τις ισχυρότερες αρχαίες ελληνικές πόλεις. Ο συμβολισμός του Κάδμου, ο οποίος παντρεύτηκε την κόρη του Άρη και της Αφροδίτης, την Αρμονία, δεν εμπεριέχει τις αρνητικές συνυποδηλώσεις του καθιερωμένου μύθου, δεν μπορεί όμως να ανατραπεί παράδοση τόσων χιλιάδων χρόνων. Το επιμύθιο αυτής της συλλογιστικής είναι ότι η οικοδόμηση της Ευρώπης αποτελεί μια μονίμως εν εξελίξει διαδικασία.

Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει η Dejaegher είναι:^[17] «Αυτοί οι μύθοι —όπως και αν ερμηνευτούν περιορίζουν την ευρωπαϊκή κληρονομιά στον ελληνικό πολιτισμό. Χωρίς να μειώσουμε στο ελάχιστο τη σημασία των αξιοσέβαστων ελληνικών πολιτιστικών μας ριζών, πιστεύουμε ότι η Ευρώπη στην ιδανική περίπτωση άξιζε ένα πιο πολυπολιτισμικό μύθο ως ιδρυτική ιστορία, δεδομένου ότι είναι από πολιτισμική άποψη μια από τις πιο ποικιλόμορφες περιοχές του κόσμου».
Ο Benjamin Drechsel βλέπει το μύθο της Ευρώπης από μια νέα οπτική γωνία.^[18] Η λατρεία του ταύρου ανάγεται σε διάφορους λαούς και πολιτισμούς εδώ και χιλιάδες χρόνια (Ανατολία, Αίγυπτος, Μεσοποταμία), επομένως ο συμβολισμός αυτός δηλώνει ότι η έννοια τη Ευρώπης είναι ευρύτατη και συνδέεται με τις αποικίσεις των Φοινίκων στην Κρήτη και αλλού. Το δίδαγμα που εξάγεται είναι ότι οι πολιτισμοί και οι συλλογικές ταυτότητες δεν είναι στατικές ούτε εσωτερικά ούτε εξωτερικά. Οι εξωτερικές επιρροές δεν πρέπει πάντα να γίνονται αντιληπτές ως κίνδυνοι, αφού παρέχουν πολλές ευκαιρίες. Η ευρωπαϊκή ταυτότητα βασίζεται από τα πανάρχαια χρόνια στη διαφορετικότητα. Τα μεταναστευτικά ρεύματα του 21ου αιώνα διαμορφώνουν δυναμικές ταυτότητες σε πολυπολιτισμικά περιβάλλοντα. Η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση επιβάλλεται να στηριχτεί σ’ αυτή την πραγματικότητα.

3. Η αρπαγή της Ευρώπης στην τέχνη

Ο σχετικός μύθος αποτέλεσε προσφιλές θέμα καλλιτεχνών και λογοτεχνών όλων των εποχών.^[19] Δεν θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά, αφού η φυσική ομορφιά, το ερωτικό στοιχείο, τα λάγνα αισθήματα, το πάθος και ο ρομαντισμός ενεργοποιούν δημιουργικά τη φαντασία. Η αρχαιότερη μαρτυρία του μύθου απεικονίζεται σε μετόπη του ναού του Σελινούντος. Πρόκειται για αντιπροσωπευτική δωρική τέχνη της Σικελίας (560 π.Χ.). Εκτίθεται στο Εθνικό Μουσείο του Παλέρμο.
Ένας από τους πιο εντυπωσιακούς πίνακες είναι του Τιτσιάνο ο οποίος προβάλλει τη δύναμη του ταύρου που διασχίζει τη θάλασσα.
O Eaton^[20] τονίζει ότι ο πίνακας αυτός έχει εξυμνηθεί για τα ζωηρά χρώματα και την αισθησιακή του υφή, παρουσιάζει όμως μια σκοτεινή πλευρά: ερωτικοποιεί το βιασμό (eroticizes rape). Αποτυπώνει φεμινιστικές ανησυχίες για την τέχνη και υποστηρίζει ότι το έργο αυτό είναι «κάπως ηθικά προβληματικό». Ο μύθος της Ευρώπης δεν συνδέεται προφανώς με τη σεξουαλική βία. Το λάθος όσων επικρίνουν έργα τέχνης αυτής της αισθητικής τελειότητας είναι ότι δεν λαμβάνουν υπόψη την εποχή της δημιουργίας τους και τις αισθητικές αρχές που επικρατούσαν τότε. Ο υπερβολικός φεμινιστικός ζήλος οδηγεί σε ακρότητες. Η αλήθεια είναι ότι το πραγματικό περιεχόμενο του μύθου θέλει ο καθένας να το διαγράψει από τη συνείδησή του. Στην ουσία παραπέμπει και στις σημερινές ανδροκρατούμενες κοινωνικές και πολιτικές εξουσιαστικές δομές οι οποίες είναι απαραίτητο να αλλάξουν.

Το γλυπτό, βάρους έξι περίπου τόνων, είναι κατασκευασμένο από μπρούντζο, χάλυβα και γυαλί, εξ ολοκλήρου σφυρηλατημένο στο χέρι. Ένα άλλο σχετικό ορειχάλκινο γλυπτό των ίδιων καλλιτεχνών, σε σχέδια του Νίκου Κούνδουρου τοποθετήθηκε στις αρχές Νοέμβριου του 2012 στη νέα προβλήτα του λιμανιού του Αγίου Νικολάου Κρήτης.