Συνέντευξη με την Ελένη Σβορώνου

Ο γιαπωνέζικος κήπος είναι ίσως ένα από τα πιο δομημένα είδη κήπων. Πρέπει απαραιτήτως να περιέχει επτά στοιχεία: νερό, πέτρες και άμμο, γέφυρες, πέτρινα φανάρια και γούρνες, φράκτες και πύλες, άνθη και δέντρα, και ψάρια. Οι παρούσες συνεντεύξεις θα αποτελούνται πάντα από επτά ερωτήσεις. Κάποιες από αυτές θα επαναλαμβάνονται και κάποιες θα είναι νέες, ώστε να ανταποκρίνονται στο έργο που έχουμε μπροστά μας. Σαν τον γιαπωνέζικο κήπο, οι συνεντεύξεις θα διατηρούν τη δομή τους, προσπαθώντας ταυτόχρονα να αποδώσουν, ακριβώς σαν αυτόν, τη ζωντάνια μιας μακρινής γης, που σε αυτήν την περίπτωση είναι, βέβαια, η διαδικασία της συγγραφής.

Η Ελένη Σβορώνου εργάζεται εδώ και 25 χρόνια ως Υπεύθυνη Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης στο WWF.

———— ≈ ————

Γράφετε παιδικά-εφηβικά βιβλία, γράφετε κριτικά για την παιδική-εφηβική λογοτεχνία, διδάσκετε και γράφετε πώς αυτή δημιουργείται (Μαγειρεύοντας ιστορίες). Πώς αυτές οι ιδιότητές σας αλληλοεπιδρούν;
Η μία τροφοδοτεί την άλλη, είναι ένα «οικοσύστημα», φαντάζομαι, όπως τα μέρη του γιαπωνέζικου κήπου συνθέτουν ένα σύνολο χωρίς να χάνουν την αυτοτέλειά τους!
Το πρώτο και κύριο πάντως είναι το διάβασμα, η απόλαυση της ανάγνωσης. Από κει ξεκινούν όλα. Η απόλαυση της ανάγνωσης, και μάλιστα παιδικών και εφηβικών βιβλίων, γέννησε, σιγά σιγά, την ανάγκη να πω κι εγώ τις δικές μου ιστορίες.
Και τι κάνεις όταν κλείνεις ένα βιβλίο που σε ενθουσίασε; Δε θέλεις να μοιραστείς τη χαρά σου; Να το συζητήσεις; Να σφίξεις το χέρι στον συγγραφέα και να τον ευχαριστήσεις για τα παράθυρα στον κόσμο που σου άνοιξε; Από κει ξεκινά η δική μου ορμή για «κριτική» παιδικού και εφηβικού βιβλίου. Γι’ αυτό, το παραδέχομαι, δεν γράφω αρνητικές κριτικές. Υπάρχουν τόσο υπέροχα βιβλία που ζητούν την προσοχή μας. Γιατί να χάνουμε τον χρόνο μας με τα λιγότερα καλά βιβλία; Αν και χρειάζεται η αρνητική κριτική γιατί διαμορφώνει κριτήριο και βοηθά τους συγγραφείς και τους αναγνώστες.
Το βάσανο της γραφής, πάλι, είναι πολύ ωραίο να το μοιράζεσαι με άλλους. Να «διδάσκεις» αυτό που δε διδάσκεται. Στην πραγματικότητα, στα εργαστήρια δημιουργικής γραφής, δημιουργούμε αυτή την πνευματική ευεξία, τη διάθεση για αναζήτηση, διάβασμα και προβληματισμό, που χρειάζεται για να γράψεις. Δε διδάσκεται καμία συνταγή γραφής, βέβαια. Φτιάχνουμε κόσμους στο χαρτί όπως παιδιά που παίζουν με τα lego. Φτιάχνεις αλλά το γκρεμίζεις και το ξαναφτιάχνεις αλλιώς ώσπου το αποτέλεσμα να μας ικανοποιεί. Ή όπως οι μάγειροι. Πειραματιζόμαστε πειράζοντας τις συνταγές!
Το παιδικό και εφηβικό βιβλίο έχει μία γοητεία που είναι αδύνατο να της αντισταθείς. Ο κόσμος, σ’ αυτό το είδος λογοτεχνίας, αναποδογυρίζει με αναπάντεχους τρόπους. Από την άλλη το είδος αυτό μας αποκαλύπτει κάτι συγκλονιστικό: αυτό που θέλει να διδάξει κάθε κοινωνία στα παιδιά της. Θα μπορούσε να γράψει κανείς την Ιστορία του Κόσμου μελετώντας την παιδική λογοτεχνία. Γι’ αυτό αγαπώ οποιαδήποτε δραστηριότητα έχει σχέση με το παιδικό βιβλίο.

Εσείς τι θεωρείτε ότι είναι το παιδί και τι η παιδική ηλικία; Έχει ευθύνη η παιδική - εφηβική λογοτεχνία προς το παιδί; Πολλά από τα βιβλία σας φανερώνουν κοινωνικές (Σκληρό Καρύδι, Μην τρως ό,τι σου σερβίρουν), οικολογικές/περιβαλλοντικές/πολιτισμικές ευαισθησίες (Οι Συνωμότες της Τσουγκράνας, Η Μπαλάντα της Ζηνοβίας), είτε έμμεσα ή άμεσα. Πώς αυτές οι ευαισθησίες παρουσιάζονται στην καθημερινή/επαγγελματική σας ζωή και πώς στη συγγραφική;
Αυτό το ερώτημα για το είναι παιδί και τι παιδική ηλικία είναι πολύ ενδιαφέρον κι έχουν γραφτεί ωραία βιβλία για το θέμα. Η απάντηση, λοιπόν, δεν είναι καθόλου προφανής. Τυπικά το παιδί είναι κάθε άνθρωπος κάτω των 18 ετών. Αλλά, εξετάζοντας το παιδί και την παιδική ηλικία στο παρελθόν και στο παρόν, αντιλαμβάνεται κανείς ότι το παιδί είναι ο μεγάλος Απών της Ιστορίας. Για αιώνες, το παιδί δε γίνεται αντιληπτό το παιδί ως φορέας που επηρεάζει τα μεγάλα ή μικρά γεγονότα. Ή έστω ως μέρος της κοινωνίας που αξίζει να αναφερθεί από τους Ιστορικούς και όσους καταγράφουν τα δρώμενα της εποχής τους. Οι ιστορικοί της παιδικής ηλικίας, λοιπόν, συνάγουν εκ της σιωπής τη θέση του στην κοινωνία! Αυτό αλλάζει βέβαια στους νεότερους χρόνους. Ο Πολωνός παιδαγωγός και γιατρός Γιάνους Κόρτσακ ήταν από τους ανθρώπους που συνέβαλαν στο τέλος της σιωπής. Προδρομική μορφή στην υπεράσπιση των δικαιωμάτων του παιδιού, το έργο του βρίσκει την πλήρη δικαίωσή του στην υπογραφή της διεθνούς Σύμβασης του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα του Παιδιού (1989).
Χαρμόσυνα νέα! Κι όμως σήμερα υπάρχουν ακόμη κοινωνίες όπου τα παιδιά δε ζούνε την παιδική ηλικία που δικαιούνται. Πολεμούν, παντρεύονται, γίνονται γονείς, εργάζονται σκληρά την ώρα που θα έπρεπε να πηγαίνουν σχολείο και να παίζουν.
Την ίδια στιγμή, στις δικές μας κοινωνίες, του δυτικού κόσμου, η διεύρυνση της παιδικής (και εφηβικής) ηλικίας ως και την ηλικία των 35 ετών ακόμη εκφράζεται με όρους όπως «ημιπιτσιρικάς». Οι γονείς διεκδικούν το δικαίωμά τους σε μια νέα αρχή. Χωρίζουν, ξαναπαντρεύονται, κάνουν νέες οικογένειες, ώστε τα όρια ανάμεσα στους γονείς και στα παιδιά θολώνουν. Μπορεί να βρεθούν, οι δυο γενιές, να ξεκινούν ταυτόχρονα μια νέα οικογένειά! Στο καταπληκτικό βιβλίο του Νικ Χόρνμπυ Πίκρα, ο έφηβος γιος βρίσκεται να ξεκινά τη δική του οικογένεια την ίδια στιγμή που η μάνα του αποκτά το δεύτερο παιδί της. Μάνα και γιος γίνονται την ίδια στιγμή ξανά γονείς. Σε σειρές του Netflix όπως το επίσης θαυμάσιο «Sex education» η μάνα φέρεται νεανικά, θέλει να είναι φίλη με τον γιο της, με καταστροφικά βέβαια αποτελέσματα. Τα όρια ανάμεσα στον ενήλικα και στο παιδί αργοσβήνουν, όχι πάντα για καλό!
Βεβαίως και έχει ευθύνη παιδική και νεανική λογοτεχνία να μιλήσει για όλα αυτά, και για τα μεγάλα κοινωνικά θέματα του καιρού μας. Και το περιβάλλον και για την Ιστορία, την Επιστήμη, για όλα όσα μπορεί να εξάψουν την φαντασία του παιδιού, να του ανοίξουν νέους ορίζοντες, να το κάνουν να φανταστεί ποιος μπορεί και θέλει να είναι αύριο μεθαύριο ως πολίτης του κόσμου. Xωρίς ποτέ να ξεχνάμε το χιούμορ, την περιπέτεια, το παιγνιώδες, την ανατρεπτική διάθεση που αγαπούν τα παιδιά.

Πέστε μας για τις ηρωίδες σας. Πώς προκύπτουν; Πώς σχετίζονται με τις εποχές που τις γεννούν; Μιλήστε μας για την Ζηνοβία (Η Μπαλάντα της Ζηνοβίας), τη Λεωνή και τη Μυρτώ (Στον αστερισμό των διδύμων), και όσες άλλες έχουν γραφτεί ή θα γραφτούν. Ποιες διαδικασίες διέρχεστε για να δημιουργήσετε αναπαραστάσεις και φωνές κοριτσιών, αλλά και αγοριών (Ο Ψαροντουφεκάς); Τι πρέπει να προσέξει, αν πρέπει, ο/η συγγραφέας όταν δημιουργεί ιστορίες για παιδιά;
Σας ευχαριστώ για την ερώτηση, είναι ωραίο θέμα: πώς γεννιέται ένας ήρωας; Είναι πάντα ένα χαρμάνι από ένα πρόσωπο υπαρκτό, από το οικείο περιβάλλον ή δημόσιο πρόσωπο, του παρόντος ή του παρελθόντος, από τη μία, και ο εαυτός μου, από την άλλη. Αυτή είναι η χαρά της συγγραφής, προσέρχεσαι στην ταυτότητα ενός άλλου, όπως προσέρχεσαι σε τόπο ιερό, και του δίνεις φωνή. Έτσι μεταμορφώνεσαι εσύ για λίγο, ζεις με την ήρωα/-ίδα σου, ξυπνάς και κοιμάσαι μαζί του, και μετά έρχεται η ώρα του αποχαιρετισμού.
Η Λεωνή με επισκέφθηκε μετά τη γνωριμία με ένα κορίτσι που είχε ακριβώς αυτόν τον χαρακτήρα που θα ήθελα να είχα, ως έφηβη! Δυναμική και τρυφερή, αυθόρμητη αλλά και ανασφαλής, ρισκάρει! Η Ζηνοβία πάλι ήρθε στην επικαιρότητα την εποχή που ο ISIS σκορπούσε τρόμο άλλων εποχών και κατέστρεφε την Παλμύρα. Είχα την τύχη να έχω επισκεφθεί την Παλμύρα πριν ξεσπάσει ο πόλεμος στη Συρία. Είναι δύσκολο να μη ταυτίσεις την Παλμύρα με τη Ζηνοβία. Ζητούσε, λοιπόν, η Ζηνοβία-Παλμύρα να πω την ιστορία της.
Οι χαρακτήρες του αντίθετου φύλου έρχονται αργότερα, με τα χρόνια μπόρεσα να τους προσεγγίσω. Ο Ψαροντουφεκάς, ένας έφηβος, που ανήκει λίγο σε άλλο κόσμο, στη φύση, «τα λέει με τη θάλασσα», είναι κάτι σα μυθική φιγούρα. Ένα παιδί ομοούσιο της Θάλασσας. Επινοημένος αλλά συγγενής μου! Και ο Χρυσόστομος Σμύρνης (Το πάτημα του Έλληνα) ήταν πάλι η πεμπτουσία ενός ανθρώπου που ταυτίζεται με μια Ιδέα και θυσιάζεται γι’ αυτή. Καταστρέφεται. Όπως καταποντίστηκε η Μεγάλη Ιδέα. Με συγκίνησε γιατί ήταν μια όψη της Ελλάδας.
Τι να προσέξει ο συγγραφέας όταν δημιουργεί ιστορίες για παιδιά; Έχουν γραφτεί αρκετά για το θέμα, να μην είναι διδακτικός, να σέβεται το ηλικιακό κοινό στο οποίο απευθύνεται, να μη χρησιμοποιεί το παιδικό βιβλίο ως πρόφαση, να μην αναπαράγει στερεότυπα και χίλια δυο. Αλλά νομίζω ότι όσα «κάνε» και «μην κάνεις» και να πούμε, δεν υπάρχει συνταγή. Και πάντα είμαστε εμείς, οι μεγάλοι, που δημιουργούμε και μιλάμε για το παιδικό βιβλίο. Τα παιδιά δεν τα αφορά όλο αυτό. Θέλουν να ταξιδέψουν με μια ιστορία, να γνωρίσουν νέους κόσμους, να ικανοποιήσουν την περιέργειά τους, να συγκινηθούν, να νιώσουν παντοδύναμα, να γκρεμοτσακιστούν, μαζί με τον ήρωα, για να χαρούν την παλινόρθωσή του! Ό,τι ακριβώς είναι αυτό που τα περιμένει στη ζωή.

Γενικά τι είναι η παιδική/εφηβική λογοτεχνία για σας; Πού στέκει σε σχέση με τη λογοτεχνία για ενήλικες; Πώς χειρίζεστε την απόδοση/μεταγραφή ενός κλασικού βιβλίου όπως ο Ροβινσώνας Κρούσος σε σχέση με την εποχή μας και σε σχέση με το εννοούμενο σύγχρονο παιδικό αναγνωστικό κοινό;
Ο ορισμός και πεδίο της παιδικής/εφηβικής λογοτεχνίας είναι αντίστοιχος, περίπου, με τον ορισμό της έννοιας «παιδί» και «έφηβος». Χύνεται πολύ μελάνι για να οριοθετηθεί, αλλά τελικά περιλαμβάνει όλα τα βιβλία που γράφονται για παιδιά και εφήβους. Ξεκίνησε αργά στην Ιστορία αυτή η περιπέτεια. Στους νεότερους χρόνους γεννήθηκε η ιδέα ενός βιβλίου με ιστορίες που απευθύνονται σε παιδιά. Σταθμός τα παραμύθια των αδελφών Γκριμ (αρχές 19^ου αιώνα). Κι ύστερα η έκρηξη της παιδικής λογοτεχνίας! Γιατί; Γιατί το παιδί άρχισε να γίνεται ορατό. Και μάλιστα, στη δυτική κοινωνία τουλάχιστο, ταυτίστηκε με την αθωότητα. (Ακόμη ακούω απόψεις περί της «αγνής φύσης του παιδιού».) Αλλά και το παιδί – ποιητής, ανατροπέας της καθεστηκυίας τάξης, της τετράγωνης λογικής του κέρδους και της ανάπτυξης! Το παιδί ως ελπίδα της κοινωνίας, το παιδί ως φορέας δικαιωμάτων, χίλια δυο επηρέασαν τη διαμόρφωση της παιδικής λογοτεχνίας. Ένα πεδίο που σαφώς αγαπούν και πολλοί ενήλικες. Τα δυσδιάκριτα όρια ανάμεσα στην ενήλικη και παιδική λογοτεχνία γίνονται κατανοητά μέσα από έργα όπως ο Μικρός Πρίγκιπας, η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων, και πολλά έργα που γράφτηκαν για ενήλικες αλλά τα οικειοποιήθηκε η παιδική λογοτεχνία. Όπως ο Ροβινσώνας.
Η αναδιήγηση του Ροβινσώνα, του Πίτερ Παν και του Ρομπέν των Δασών έγινε με πολύ συγκεκριμένο στόχο: να ανοίξω ένα παράθυρο στην Ιστορία, στην εποχή στην οποία αναφέρονται τα κλασικά έργα. Μιλάμε λοιπόν για τον Μεσαίωνα (Ρομπέν), τον 17αι, εποχή έναρξης της παγκοσμιοποίησης, κατά κάποιο τρόπο (Ροβινσώνας) και τον 20^ου αιώνα, την αρχή της μοντέρνας εποχής. Η αφήγησης της ιστορίας δίνει αφορμές για να γνωρίσουμε όψεις της Ευρωπαϊκής Ιστορίας. Οι διασκευές και αναδιηγήσεις είναι μεγάλο κεφάλαιο. Σίγουρα οι ανάγκες του σύγχρονου παιδιού-αναγνώστη ορίζουν τις επιλογές μας. Είναι και η τεχνολογία που έχει ανοίξει νέους δρόμους στην εικονογράφηση και το στήσιμο ενός βιβλίου. Το στήσιμο ενός βιβλίου είναι ένας σημαντικός τρόπος να ανανεώσεις το βλέμμα του αναγνώστη στα κλασικά έργα.

Ξεναγήστε μας στη χώρα της συγγραφής όπως αποκαλύπτεται σε σας. Πώς έρχεται η ιδέα, η πρώτη λέξη, η πρόταση; Εσείς, όταν γράφετε, βλέπετε εικόνες ή λέξεις ή συναισθήματα; Οι γνώσεις σας σχετικά με τη λογοτεχνία και τη δημιουργική γραφή παρεμβαίνουν καθώς γράφετε;
Στην αρχή είναι σα παιχνίδι, για μένα. Θέλω να στήσω μια παρτίδα παιχνίδι με τα παιδιά-αναγνώστες. «Ελάτε να ξεκινήσουμε την περιπέτεια, να μάθουμε, να αναρωτηθούμε, να γελάσουμε, να μοιραστούμε συναισθήματα καθώς παίζουμε, καθώς προχωράει δηλαδή η ιστορία». Αυτή τη στάση έχω. Έχω μία μακρά πορεία στη δημιουργία εκπαιδευτικών προγραμμάτων για τη φύση και τον πολιτισμό. Είμαι σε επαφή με τα παιδιά και με τα μεγάλα άλυτα ζητήματα της ζωής που απασχολούν και τα παιδιά. Αυτά τα δυο δημιουργούν τις συνθήκες για να σκεφτώ τι είδους παιχνίδι-ιστορία θα προτείνω κάθε φορά στα παιδιά.
Αλλά είναι και οι συγκυρίες και τα κοινωνικά ζητήματα που μας απασχολούν, όπως είπαμε παραπάνω, που οδηγούν τις επιλογές. Και οι συγκυρίες, όπως η επέτειος των 200 χρόνων από την Επανάσταση. Δε με πειράζει να ξεκινώ από ένα ζητούμενο (του εκδοτικού οίκου π.χ.). Το θέμα έχει λίγη σημασία τελικά. Μπορείς να γράψεις και για ένα καρφί στον τοίχο, αν σου ζητηθεί, και να γράψει πάρα πολύ ωραία. Βεβαίως η ενασχόληση με τη δημιουργική γραφή, κυρίως το διάβασμα, αλλά και με την κριτική παρουσίαση βιβλίων, τροφοδοτούν τη συγγραφή.

Πώς συνδέεστε με τα παιδιά αναγνώστες/αναγνώστριές σας; Πώς αλληλεπιδράτε μαζί τους μέσω των βιβλίων σας, αλλά και μέσω του τρόπου που διδάσκετε τα ίδια να γράφουν;
Είμαι διαρκώς σε επαφή με τα παιδιά, ακόμη και εντός της πανδημίας έκανα πολλά προγράμματα εξ αποστάσεως. Μου έκανε εντύπωση η ωριμότητά τους, οι διάλογοι που ανοίξαμε ήταν υψηλού επιπέδου. Ανησυχώ μήπως έχασαν το κέφι τους για σκανταλιά και παιχνίδι! Ανυπομονώ να τα ξανασυναντήσω! Όλες αυτές οι συναντήσεις είναι παιχνίδια, διάλογοι, δημιουργία με αφορμή ένα βιβλίο (στην προκειμένη περίπτωση). Κλέβω πολλές ιδέες από τα παιδιά! Με την καλή έννοια! Αλλά κυρίως μου δίνουν το στίγμα των αντιλήψεών τους, της στάσης τους απέναντι στα πράγματα. Αιφνιδιάστηκα, π.χ., που πολλά παιδιά μου είπαν ότι στην εποχή του Ροβινσώνα υπήρχε Διαδίκτυο! Έτσι είναι όμως. Τα παιδιά έχουν την τάση να νομίζουν ότι οι κόσμος ήταν πάντα όπως είναι σήμερα!
Άλλο παιδί πάλι είχε χάσει τον γονιό του από τον Covid και δεν είχα προλάβει να ενημερωθώ. Ίσως το πλήγωσα αυτό το παιδί γιατί αναφέρθηκα σε άλλο έργο του Dafoe που περιέγραφε με ζοφερά χρώματα την πανδημία του καιρού του. Είναι μέρος του παιχνιδιού κι αυτό, να προσέχεις το σκηνικό που θα στήσεις. Έχεις την ευθύνη, δεν είσαι ένα από τα παιδιά!

Γιατί, πού γράφετε και πότε; Πώς νιώθετε όταν γράφετε; Πώς νιώθετε όταν ξαναγράφετε μια ιστορία; Πώς μπαίνει το τέλος;
Γράφω, όταν μπορώ, σε γραφεία με θέα τη θάλασσα! Σε ένα τραπεζάκι εννοώ, μη φανταστείτε... Στις διακοπές, κυρίως. Νιώθω όπως όλοι οι άνθρωποι που δημιουργούν κάτι, σε όποιον τομέα κι αν είναι αυτός, και δεν εννοώ μόνο την Τέχνη. Ενθουσιασμός στην αρχή, βάσανο, κάποια στιγμή, και μάλιστα μεγάλο βάσανο όταν καμιά φορά σκαλώνεις, παύση εργασίας, καμιά φορά, ξανά από την αρχή κ.ο.κ. Αλλά είναι πολύ ωραίο όλο αυτό γιατί δεν είμαι μόνη. Έχω συντροφιά τους χάρτινους ήρωες!