Μεταφράζοντας τα ποιητικά άπαντα του Σάντρο Πέννα

Δεν μπο­ρεί κα­νείς πα­ρά να κα­λω­σο­ρί­σει με ιδιαί­τε­ρη χα­ρά τη με­τά­φρα­ση και των πε­ντα­κο­σί­ων σα­ρά­ντα πέ­ντε συ­νο­λι­κά ποι­η­μά­των του Σά­ντρο Πέν­να στα ελ­λη­νι­κά από τον Ευ­ρι­πί­δη Γα­ρα­ντού­δη. Όχι μό­νο για­τί ο Πέν­να εί­ναι ένας ση­μα­ντι­κός Ιτα­λός και πα­γκό­σμιος ποι­η­τής, πο­λύ δη­μο­φι­λής στις μέ­ρες μας, αλ­λά και για­τί η μέ­θο­δος, η με­θο­δι­κό­τη­τα, η δη­μιουρ­γι­κό­τη­τα και ο μό­χθος του Γα­ρα­ντού­δη τον κα­θι­στούν πρό­τυ­πο με­τα­φρα­στι­κού ήθους.

Ας δού­με ποια εί­ναι τα πε­ριε­χό­με­να και τα προ­τε­ρή­μα­τα του κα­λαί­σθη­του αυ­τού βι­βλί­ου των εκ­δό­σε­ων Gutenberg, σχε­δια­σμέ­νου με τη γνω­στή φρο­ντί­δα του Δη­μή­τρη Μα­μάη, τυ­πω­μέ­νου σε πο­λυ­το­νι­κό σύ­στη­μα και κο­σμη­μέ­νου στο εξώ­φυλ­λο με μια υπο­βλη­τι­κή μαυ­ρό­α­σπρη φω­το­γρα­φία του ποι­η­τή. Ο μέ­σος ανα­γνώ­στης με­τα­φρα­σμέ­νης ποί­η­σης θα πε­ρί­με­νε, βά­σει και των πλη­ρο­φο­ριών που δί­νο­νται στο εξώ­φυλ­λο, να βρει μια σύ­ντο­μη ει­σα­γω­γή για τον Πέν­να και ίσως λί­γα λό­για για τη με­τα­φρα­στι­κή πρα­κτι­κή που ακο­λου­θή­θη­κε, στη συ­νέ­χεια τα με­τα­φρα­σμέ­να ποι­ή­μα­τα, και τέ­λος τη βα­σι­κή ελ­λη­νι­κή βι­βλιο­γρα­φία για τον Πέν­να. Ακό­μη και οι πιο απαι­τη­τι­κοί, όμως, θα ανα­κα­λύ­ψουν πο­λύ πε­ρισ­σό­τε­ρα από όσα θα μπο­ρού­σε να ελ­πί­σουν:

α) Μια ει­σα­γω­γή εκα­τόν δέ­κα επτά σε­λί­δων, όπου όχι μό­νο εξε­τά­ζε­ται η ποί­η­ση του Πέν­να στις ποι­κί­λες πα­ρα­μέ­τρους της και με­τα­φρά­ζε­ται ολό­κλη­ρος ο πρό­λο­γος του Τσέ­ζα­ρε Γκάρ­μπο­λι στα ιτα­λι­κά Άπα­ντα του Πέν­να το 1989 (Κε­φά­λαιο 1: «Ο Πέν­να (ομο­φυ­λό­φι­λος) ποι­η­τής της από­κλι­σης ή της πα­ρά­βα­σης;») αλ­λά και επι­χει­ρεί­ται η σύ­γκρι­ση της ποί­η­σης και της ποι­η­τι­κής του Πέν­να τό­σο με εκεί­νες του Κ.Π. Κα­βά­φη (Κε­φά­λαιο 2: «Ο Σά­ντρο Πέν­να και ο Κ.Π. Κα­βά­φης») όσο και με εκεί­νες πέ­ντε νε­ό­τε­ρων του Πέν­να και του Κα­βά­φη ελ­λή­νων ποι­η­τών ομο­φυ­λό­φι­λης θε­μα­το­λο­γί­ας: του Άρη Δι­κταί­ου, του Ντί­νου Χρι­στια­νό­που­λου, του Νί­κου-Αλέ­ξη Ασλά­νο­γλου, του Αν­δρέα Αγ­γε­λά­κη και του Γιώρ­γου Χρο­νά (Κε­φά­λαιο 3: «Ο Σά­ντρο Πέν­να και πέ­ντε νε­ό­τε­ροί του έλ­λη­νες ποι­η­τές»)· κι ακό­μη, σχο­λιά­ζο­νται ση­μα­ντι­κά ζη­τή­μα­τα όπως εί­ναι η πριν από τον Γα­ρα­ντού­δη με­τα­φρα­στι­κή τύ­χη του Πέν­να στην Ελ­λά­δα, η δι­κή του με­τα­φρα­στι­κή μέ­θο­δος και η λο­γι­κή της κα­τά­τα­ξης των ποι­η­μά­των που ακο­λού­θη­σε· τέ­λος, δί­νο­νται οδη­γί­ες πλο­ή­γη­σης στο πο­λυ­σέ­λι­δο και πο­λυ­ποί­κι­λο βι­βλίο που έχου­με στα χέ­ρια μας (Κε­φά­λαιο 4: «Οι προη­γού­με­νες ελ­λη­νι­κές με­τα­φρά­σεις ποι­η­μά­των του Πέν­να, η ελ­λη­νι­κή βι­βλιο­γρα­φία του και οι ση­μειώ­σεις αυ­τής της έκ­δο­σης» και Κε­φά­λαιο 5: «Η πα­ρού­σα έκ­δο­ση: με­τα­φρα­στι­κές επι­λο­γές, οδη­γί­ες ανά­γνω­σης, η κα­τά­τα­ξη των ποι­η­μά­των»).

β) Τα ίδια τα πε­ντα­κό­σια σα­ρά­ντα πέ­ντε με­τα­φρα­σμέ­να ποι­ή­μα­τα, με την προ­σθή­κη τεσ­σά­ρων σχε­δια­σμά­των, το­πο­θε­τη­μέ­να το ένα κά­τω από το άλ­λο προ­κει­μέ­νου να κερ­δη­θεί χώ­ρος, και δυ­στυ­χώς χω­ρίς την πα­ρά­θε­σή τους στο πρω­τό­τυ­πο, και πά­λι, όπως ση­μειώ­νε­ται, για λό­γους οι­κο­νο­μί­ας χώ­ρου (στην αντί­θε­τη πε­ρί­πτω­ση η έκ­δο­ση θα έπρε­πε να εί­ναι δί­το­μη, κά­τι που θα την κα­θι­στού­σε εμπο­ρι­κά ασύμ­φο­ρη και δύ­σχρη­στη).

γ) Δύο με­τα­φρα­σμέ­να κεί­με­να του φί­λου και λά­τρη του Πέν­να, Πιερ Πά­ο­λο Πα­ζο­λί­νι: το πρώ­το δη­μο­σιεύ­τη­κε ως κρι­τι­κή για τη συλ­λο­γή Ση­μειώ­σεις (1950) και το δεύ­τε­ρο και ση­μα­ντι­κό­τε­ρο γρά­φτη­κε αρ­χι­κά ως επι­στο­λή προς τον Πέν­να και εντέ­λει εν­σω­μα­τώ­θη­κε στην πρώ­τη συ­γκε­ντρω­τι­κή έκ­δο­ση των ποι­η­μά­των του το 1970.

δ) Την «Ελ­λη­νι­κή βι­βλιο­γρα­φία του Σά­ντρο Πέν­να», που πε­ρι­λαμ­βά­νει κα­τά­λο­γο των με­τα­φρα­σμέ­νων ποι­η­μά­των, πε­ζο­γρα­φη­μά­των και επι­στο­λών του Πέν­να στα ελ­λη­νι­κά, κα­θώς και ένα επαρ­κές ερά­νι­σμα κρί­σε­ων, πλη­ρο­φο­ριών και ανα­φο­ρών στο έρ­γο του.

ε) Την «Κα­τα­γρα­φή των με­τα­φρά­σε­ων των ποι­η­μά­των του Σά­ντρο Πέν­να», που πε­ρι­λα­βά­νει και ση­μειώ­σεις στα ποι­ή­μα­τα. Η κα­τα­γρα­φή αυ­τή, καρ­πός φι­λο­λο­γι­κής με­θο­δι­κό­τη­τας και ζή­λου, εκτεί­νε­ται σε εκα­τόν εν­νέα ολό­κλη­ρες σε­λί­δες και απο­δει­κνύ­ε­ται πο­λύ­τι­μος σύ­ντρο­φος όσων δεν αρ­κού­νται στην ανά­γνω­ση των με­τα­φρα­σμέ­νων ποι­η­μά­των και επι­θυ­μούν να μά­θουν κά­τι πε­ρισ­σό­τε­ρο γι' αυ­τά, ή του­λά­χι­στον για όσα τους ελ­κύ­σουν πιο πο­λύ το εν­δια­φέ­ρον. Έτσι, μα­θαί­νου­με ποιος ή ποιοι και πού με­τέ­φρα­σαν πριν από τον Γα­ρα­ντού­δη κά­θε ένα από τα ποι­ή­μα­τα στα ελ­λη­νι­κά, σε ποια μορ­φή σώ­ζο­νται τα ποι­ή­μα­τα στο πρω­τό­τυ­πο (χρο­νο­λο­γη­μέ­να ή όχι, χει­ρό­γρα­φα ή δα­κτυ­λό­γρα­φα, σε φω­το­τυ­πί­ες κλπ.), και συ­χνά σε πό­σες δια­φο­ρε­τι­κές μορ­φές ή δια­σκευ­ές, αλ­λά και με τί­τλους που τε­λι­κά αφαι­ρέ­θη­καν ή άλ­λα­ξαν, ρί­χνο­ντας ένα νέο ερ­μη­νευ­τι­κό φως στα ποι­ή­μα­τα. Κι ακό­μη, με­ρι­κές φο­ρές πα­ρα­τί­θε­νται επε­ξη­γη­μα­τι­κές ση­μειώ­σεις που ο Γα­ρα­ντού­δης στα­χυο­λό­γη­σε από την εξα­ντλη­τι­κή έκ­δο­ση του ιτα­λι­στή και ποι­η­τή Ρο­μπέρ­το Ντεϊ­ντιέ (2017) στην κλα­σι­κή για τα σύγ­χρο­να ιτα­λι­κά γράμ­μα­τα σει­ρά Meridiani των εκ­δό­σε­ων Mondadori, οι οποί­ες εί­ναι χρή­σι­μες έως και απο­κα­λυ­πτι­κές για την κα­λύ­τε­ρη κα­τα­νό­η­ση των ποι­η­μά­των. Μα­θαί­νου­με, για πα­ρά­δειγ­μα, ότι το ποί­η­μα της συλ­λο­γής Ση­μειώ­σεις (1950) πoυ ξε­κι­νά με τη φρά­ση «Λα­μπε­ροί ώμοι» [Lucenti spalle] και με­τα­φρά­ζε­ται από τον Γα­ρα­ντού­δη για πρώ­τη φο­ρά, βα­σί­ζε­ται στον πί­να­κα «Κο­λυμ­βη­τές» (1932) του ιτα­λού φου­του­ρι­στή ζω­γρά­φου Carlo Carrà (σ. 416)· ή ότι το ποί­η­μα από τα «Ευ­ρε­θέ­ντα νε­α­νι­κά (1927-1936)» που ξε­κι­νά με την επί­κλη­ση «Μαρ­τσέλ­λο, θέ­λω εγώ να σε πι­στεύω ακό­μα» [Voglio credere ancora in te, Marcelo] σχε­τί­ζε­ται με τον ισπα­νι­κό εμ­φύ­λιο, στον οποίο συμ­με­τεί­χαν πολ­λοί ιτα­λοί φα­σί­στες (σ. 432) – πρό­κει­ται για μια από τις σπά­νιες φο­ρές που η ιστο­ρία αφή­νει το χνά­ρι της στην ποί­η­ση του Πέν­να· ή ότι η «σκο­τει­νή γω­νιά» στην οποία δια­δρα­μα­τί­ζε­ται το εξαι­ρε­τι­κό ποί­η­μα της συλ­λο­γής Ηδο­νή κι οδύ­νη (ο ελ­λη­νι­κός τί­τλος απο­τε­λεί δη­μιουρ­γι­κή από­δο­ση, από τον Γα­ρα­ντού­δη, του τί­τλου της συλ­λο­γής του Πέν­να croce e delizia, 1958) «Χά­νο­μαι μες στο λαϊ­κό προ­ά­στιο» [Mi perdo nel quartiere populare] ήταν αρ­χι­κά «σκο­τει­νό ου­ρη­τή­ριο», και ο ποι­η­τής το άλ­λα­ξε με­τά από συμ­βου­λές των φί­λων του ποι­η­τών Ευ­τζέ­νιο Μο­ντά­λε και Ερ­νέ­στο Σά­μπα.

ε) Ένα επί­με­τρο με την «Κα­τά­τα­ξη των ποι­η­μά­των στην έκ­δο­ση του Ντεϊ­ντιέ», πο­λύ­τι­μο κυ­ρί­ως για­τί το πρώ­το μέ­ρος της έκ­δο­σης αυ­τής απο­τε­λεί­ται από τα εκα­τόν πε­νή­ντα οκτώ ποι­ή­μα­τα που ο ίδιος ο Πέν­να, αυ­το­αν­θο­λο­γού­με­νος, συ­γκέ­ντρω­σε και εξέ­δω­σε το 1973, τέσ­σε­ρα χρό­νια πριν από τον θά­να­τό του – ο αριθ­μός τους εί­ναι πο­λύ κο­ντά στα εκα­τόν πε­νή­ντα τέσ­σε­ρα ποι­ή­μα­τα του κα­βα­φι­κού κα­νό­να και στα εκα­τόν πε­νή­ντα έξι σο­νέ­τα του Σαίξ­πηρ. Ο έλ­λη­νας ανα­γνώ­στης εί­ναι λοι­πόν πλέ­ον σε θέ­ση να γνω­ρί­ζει τον προ­σω­πι­κό κα­νό­να του Πέν­να, τα ποι­ή­μα­τα που, όπως χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά ση­μειώ­νει ο ιτα­λός ποι­η­τής, «πέ­ρα από τη γνώ­μη οποιου­δή­πο­τε κρι­τι­κού εγώ εκτι­μώ πε­ρισ­σό­τε­ρο από όλα. Έτσι λοι­πόν θα ήταν ό,τι εγώ θα άφη­να στους με­τα­γε­νέ­στε­ρους, αν θα υπάρ­ξουν με­τα­γε­νέ­στε­ροι».

Με τη δι­πλή ιδιό­τη­τά του, του ποι­η­τή και του φι­λο­λό­γου, ο Γα­ρα­ντού­δης δεν αρ­κέ­στη­κε, λοι­πόν, στην πρό­κλη­ση να με­τα­φρά­σει ολό­κλη­ρο το ποι­η­τι­κό έρ­γο του Πέν­να στα ελ­λη­νι­κά, αλ­λά και το με­λέ­τη­σε σε βά­θος, το συ­νέ­κρι­νε με ομό­λο­γα έρ­γα ελ­λή­νων δη­μιουρ­γών, με­τά­φρα­σε ση­μα­ντι­κές με­λέ­τες που δη­μο­σιεύ­τη­καν γι' αυ­τό στα ιτα­λι­κά (του Γκάρ­μπο­λι και του Πα­ζο­λί­νι), κα­τάρ­τη­σε την ελ­λη­νι­κή βι­βλιο­γρα­φία του Πέν­να και, κυ­ρί­ως, έναν εξα­ντλη­τι­κό βι­βλιο­γρα­φι­κό οδη­γό που επι­τρέ­πει στον ανα­γνώ­στη να συ­γκρί­νει, αν το επι­θυ­μεί, τις δι­κές του με­τα­φρα­στι­κές προ­τά­σεις με εκεί­νες των υπό­λοι­πων με­τα­φρα­στών του ιτα­λού ποι­η­τή στα ελ­λη­νι­κά. Με άλ­λα λό­για, ο με­τα­φρα­στής Γα­ρα­ντού­δης όχι μό­νο δεν φο­βά­ται τη σύ­γκρι­ση αλ­λά και την επι­διώ­κει, γε­γο­νός ασυ­νή­θι­στο και αξιο­ση­μεί­ω­το. Πα­ρα­δέ­χε­ται, εξάλ­λου, ότι συμ­βου­λεύ­τη­κε τις προη­γού­με­νες με­τα­φρά­σεις και ομο­λο­γεί με ει­λι­κρί­νεια: «ανα­γνω­ρί­ζω ότι σε ορι­σμέ­να ση­μεία με βο­ή­θη­σαν, ιδί­ως εκεί­νες του Ερ­ρί­κου Σο­φρά, να δώ­σω λύ­σεις σε με­τα­φρα­στι­κά προ­βλή­μα­τα» (σ. 118).

Δια­πι­στώ­νου­με, ακό­μη, από την λε­πτο­με­ρή κα­τα­γρα­φή των με­τα­φρά­σε­ων του Πέν­να, ποια ποι­ή­μα­τά του υπήρ­ξαν πε­ρισ­σό­τε­ρο ή λι­γό­τε­ρο δη­μο­φι­λή στους με­τα­φρα­στές και προ­κύ­πτουν «πο­σο­τι­κά στοι­χεία που μπο­ρούν να εκτι­μη­θούν ως ποιο­τι­κοί δεί­κτες των επι­λο­γών των ελ­λή­νων με­τα­φρα­στών του» (σ. 106). Έτσι, ενώ ένα τε­τρά­στι­χο της πρώ­της ποι­η­τι­κής συλ­λο­γής του Πέν­να (Ποι­ή­μα­τα, 1939), το «[Il mare è tutto azzurro]», με­τα­φρά­στη­κε έντε­κα ολό­κλη­ρες φο­ρές πριν από τον Γα­ρα­ντού­δη, από τα εκα­τόν δέ­κα εν­νέα συ­νο­λι­κά ποι­ή­μα­τα της εκτε­νέ­στε­ρης συλ­λο­γής του, Ιδιο­τρο­πί­ες (1957), με­τα­φρά­στη­καν λι­γό­τε­ρα από τα μι­σά. Στην ει­σα­γω­γή του, ο Γα­ρα­ντού­δης ερ­μη­νεύ­ει ως εξής τα πο­σο­τι­κά απο­τε­λέ­σμα­τα των πα­ρα­τη­ρή­σε­ών του για τη με­τα­φρα­στι­κή τύ­χη του Πέν­να στην Ελ­λά­δα:

Δια­πι­στώ­νε­ται ότι οι έλ­λη­νες με­τα­φρα­στές, αρ­χί­ζο­ντας να με­τα­φρά­ζουν από το νε­α­νι­κό ποι­η­τι­κό έρ­γο του Πέν­να, στην πο­ρεία τους προς το όψι­μο έρ­γο του εμ­φά­νι­σαν ση­μά­δια κό­πω­σης· κι η κό­πω­ση αυ­τή εξη­γεί­ται όχι από την αι­σθη­τι­κή προ­τί­μη­ση των με­τα­φρα­στών για τα νε­α­νι­κά ποι­ή­μα­τα του Πέν­να, αλ­λά από την, κά­πως άτα­κτη, συ­μπλή­ρω­ση ενός επαρ­κούς για τον κά­θε με­τα­φρα­στή ορί­ου με­τα­φρα­στι­κής συ­γκο­μι­δής. Επί­σης, το γε­γο­νός ότι οι νε­ό­τε­ροι με­τα­φρα­στές επι­κε­ντρώ­νουν τις επι­λο­γές τους για το ποια ποι­ή­μα­τα θα απο­δώ­σουν στα ελ­λη­νι­κά σε ήδη πο­λυ­με­τα­φρα­σμέ­να από αυ­τούς ποι­ή­μα­τα, αφή­νει την υπο­ψία κά­ποιας ευ­κο­λί­ας, δη­λα­δή την επι­κου­ρι­κή ανα­δρο­μή τους σε πα­λαιό­τε­ρες με­τα­φρά­σεις.

Η δεύ­τε­ρη πα­ρα­τή­ρη­ση [εί­ναι ότι] οι με­τα­φρα­στές απέ­φυ­γαν να ανα­με­τρη­θούν με την ελ­λη­νι­κή από­δο­ση των φα­νε­ρά και εμ­φα­τι­κά έμ­με­τρων (και με­τα­φρα­στι­κά δυ­σκο­λό­τε­ρων) ποι­η­μά­των του Πέν­να, επει­δή αδυ­να­τού­σαν να τα (ανα)κα­τα­σκευά­σουν-(ανα)δη­μιουρ­γή­σουν ως ποι­ή­μα­τα (σ. 108).

Χά­ρη στον Γα­ρα­ντού­δη, έχου­με τώ­ρα με­τα­φρα­σμέ­να για πρώ­τη φο­ρά στα ελ­λη­νι­κά, και μά­λι­στα με τη ρυθ­μι­κό­τη­τα και τη με­λω­δι­κό­τη­τα που ανι­χνεύ­ο­νται στο πρω­τό­τυ­πο, όλα τα ποι­ή­μα­τα του Πέν­να, δια­κό­σια τριά­ντα επτά από τα οποία (λί­γο λι­γό­τε­ρα, δη­λα­δή, από τα μι­σά), δεν εί­χαν με­τα­φρα­στεί πο­τέ προη­γου­μέ­νως. Χα­ρα­κτη­ρι­στι­κή εί­ναι η πε­ρί­πτω­ση της συλ­λο­γής Μια πα­ρά­ξε­νη χα­ρά για τη ζωή (1956), μό­νο τα μι­σά ποι­ή­μα­τα της οποί­ας με­τα­φρά­στη­καν από τους προη­γού­με­νους με­τα­φρα­στές του Πέν­να· ο Γα­ρα­ντού­δης απο­δί­δει το φαι­νό­με­νο στο ότι η συλ­λο­γή αυ­τή εμ­φα­νί­ζει «τον με­γα­λύ­τε­ρο βαθ­μό εμ­φα­τι­κής χρή­σης ρυθ­μι­κών στοι­χεί­ων, ιδί­ως της ομοιο­κα­τα­λη­ξί­ας» (σ. 108). Αν και ο Πέν­να χα­ρα­κτη­ρί­ζει το συ­γκε­κρι­μέ­νο έρ­γο του «πε­ρι­θω­ρια­κό βι­βλια­ρά­κι», πε­ρι­λαμ­βά­νει πε­ρισ­σό­τε­ρα από τα δύο τρί­τα των ποι­η­μά­των του (εί­κο­σι δύο από τα τριά­ντα) στην αυ­το­α­να­θο­λο­γία του· από τα δε­κα­πέ­ντε ποι­ή­μα­τα της συλ­λο­γής που με­τα­φρά­στη­καν πριν από τον Γα­ρα­ντού­δη, μό­νο τρία ταυ­τί­ζο­νται με τις επι­λο­γές του ίδιου του Πέν­να, και ως απο­τέ­λε­σμα εί­χαν μεί­νει αμε­τά­φρα­στα με­ρι­κά πο­λύ εν­δια­φέ­ρο­ντα και όμορ­φα ποι­ή­μα­τα (όπως εκεί­νο που ξε­κι­νά με ένα τολ­μη­ρό δί­στι­χο του Πα­ζο­λί­νι, σ. 211), β) στις Ση­μειώ­σεις του ο Γα­ρα­ντού­δης μας με­τα­φέ­ρει την πο­λύ χρή­σι­μη πλη­ρο­φο­ρία ότι με αφορ­μή το ποί­η­μα της συλ­λο­γής αυ­τής «Ένας χα­μέ­νος έρω­τας, πό­ση χα­ρά» [Un amore perduto quanta gioia] ο Πέν­να σχο­λιά­ζει ανα­φε­ρό­με­νος σε ολό­κλη­ρο το βι­βλίο:

Υπάρ­χουν ποι­ή­μα­τα που δεν λέ­νε τί­πο­τε, βα­σί­ζο­νται μό­νο στο ρυθ­μό. Για πα­ρά­δειγ­μα, με­ρι­κές φο­ρές, ένα ποί­η­μα μπο­ρεί να ανα­γνω­ρι­στεί κα­τά την άπο­ψή μου σαν ένα δια­μά­ντι. Ένας χρυ­σο­χό­ος το κοι­τά­ζει: εί­ναι ή δεν εί­ναι αλη­θι­νό. Για πα­ρά­δειγ­μα, αυ­τό το ποί­η­μα που δεν λέ­ει, εί­ναι μια γνώ­μη, μπο­ρεί να εί­ναι όμορ­φο έτσι όπως πέ­φτουν οι [ρυθ­μι­κοί] τό­νοι (σ. 420).

Η πα­ρα­τή­ρη­ση αυ­τή ισχυ­ρο­ποιεί την ει­κό­να που έχουν φι­λο­τε­χνή­σει οι με­λε­τη­τές για τον Πέν­να ως ποι­η­τή-τρα­γου­δι­στή – ο ίδιος, εξάλ­λου, όπως μας θυ­μί­ζει ο Γα­ρα­ντού­δης, γρά­φει για τον εαυ­τό του στην τε­λευ­ταία εγ­γρα­φή στο ημε­ρο­λό­γιό του ένα χρό­νο πριν πε­θά­νει: «Δεν ήξε­ρε να περ­πα­τά χω­ρίς να χο­ρεύ­ει, να μι­λά χω­ρίς να τρα­γου­δά, αυ­τός ευ­τυ­χι­σμέ­νος» (σ. 124). Πα­ρα­θέ­τω εδώ το με­τα­φρα­σμέ­νο από τον Γα­ρα­ντού­δη ποί­η­μα που έδω­σε την αφορ­μή στον Πέν­να να κά­νει την πα­ρα­πά­νω πα­ρα­τή­ρη­ση για τον ζω­τι­κό, στην ποί­η­σή του, ρό­λο του ρυθ­μού (ο μό­νος που εί­χε με­τα­φρά­σει το ποί­η­μα προη­γου­μέ­νως ήταν ο Γιάν­νης Παπ­πάς, που το έχει απο­δώ­σει σε ελεύ­θε­ρο και ανο­μοιο­κα­τά­λη­κτο στί­χο):

Ένας χα­μέ­νος έρω­τας πό­ση χα­ρά
νέ­ων αι­σθή­σε­ων μέ­σα μου ξυ­πνά.
Ο έρω­τας όμως εί­ν' χα­μέ­νος.
Κι ο πό­νος μου ξα­ναρ­χι­νά.
(σ. 208)

Το ελ­λη­νι­κό ποί­η­μα δια­σώ­ζει και την ομοιο­κα­τα­λη­ξία του πρω­το­τύ­που ανά­με­σα στον δεύ­τε­ρο και τον τέ­ταρ­το στί­χο (sorprende-riprende), και τον πλού­το των πα­ρη­χή­σε­ων, και την ιαμ­βι­κή κα­νο­νι­κό­τη­τα – ο Πέν­να συν­δυά­ζει δυο ιαμ­βι­κούς εν­δε­κα­σύλ­λα­βους και δυο επτα­σύλ­λα­βους και ο με­τα­φρα­στής του δη­μιουρ­γεί συλ­λα­βι­κά πιο ελεύ­θε­ρα, αλ­λά πά­ντο­τε ιαμ­βι­κά, έναν δω­δε­κα­σύλ­λα­βο, έναν δε­κα­σύλ­λα­βο, έναν εν­νε­α­σύλ­λα­βο και έναν οκτα­σύλ­λα­βο.

Στέ­ρε­ος κά­το­χος της με­τρι­κής τέ­χνης, όπως δεί­χνουν τα έμ­με­τρα ποι­ή­μα­τά του,^[1] αλ­λά και δει­νός με­τρι­κο­λό­γος, που έχει λύ­σει δύ­σκο­λους φι­λο­λο­γι­κούς γρί­φους όπως εί­ναι η μέ­χρι πρό­τι­νος αι­νιγ­μα­τι­κή με­τρι­κή των κάλ­βειων στρο­φών και του σι­κε­λια­νι­κού Αλα­φρο­ΐ­σκιω­του,^[2] ο Γα­ρα­ντού­δης απο­δει­κνύ­ε­ται ικα­νός να δια­σώ­σει με­γά­λο μέ­ρος της προ­σω­δια­κής κί­νη­σης των ποι­η­μά­των του Πέν­να, ο οποί­ος ζυ­μώ­θη­κε με την πριν από τον ελεύ­θε­ρο στί­χο ιτα­λι­κή ποι­η­τι­κή πα­ρά­δο­ση. Πέ­ρα από την αγά­πη του, εξάλ­λου, για το έρ­γο του ιτα­λού ποι­η­τή, στο οποίο εδώ και τριά­ντα χρό­νια συ­νε­χί­ζει, όπως γρά­φει, να επι­στρέ­φει, βα­σι­κό κί­νη­τρο του Γα­ρα­ντού­δη για να κα­τα­πια­στεί με τη με­τά­φρα­ση του Πέν­να ήταν, όπως γρά­φει, η πρό­θε­σή του να δια­τη­ρή­σει την εμ­με­τρό­τη­τα του πρω­το­τύ­που, μ' άλ­λα λό­για «τον άρ­ρη­κτο, ορ­γα­νι­κό σχε­δόν, δε­σμό μορ­φής και πε­ριε­χο­μέ­νου· αυ­τό, κυ­ρί­ως, εί­ναι ο ποι­η­τι­κός λό­γος» (σ. 114), κα­θώς όλοι σχε­δόν οι προη­γού­με­νοι έλ­λη­νες με­τα­φρα­στές τον με­τά­φρα­σαν σε έναν «λι­γό­τε­ρο ή πε­ρισ­σό­τε­ρο άρ­ρυθ­μο ελεύ­θε­ρο στί­χο» (σ. 114), πι­θα­νό­τα­τα επει­δή δεν ήταν σε θέ­ση να αντι­λη­φθούν ότι τα πε­ρισ­σό­τε­ρα ποι­ή­μα­τα του Πέν­να εί­ναι γραμ­μέ­να σε ιαμ­βι­κό εν­δε­κα­σύλ­λα­βο (αλ­λά και επτα­σύλ­λα­βο) στί­χο (σ. 116). Ας ση­μειω­θεί, πά­ντως, ότι το φαι­νό­με­νο δεν πε­ριο­ρί­ζε­ται στη με­τά­φρα­ση του Πέν­να, κα­θώς η πο­λύ­χρο­νη και συ­ντρι­πτι­κή επι­κρά­τη­ση του ελεύ­θε­ρου στί­χου στη χώ­ρα μας μάς απέ­κο­ψε σε με­γά­λο βαθ­μό από τις έμ­με­τρες μορ­φές, με απο­τέ­λε­σμα η πλειο­νό­τη­τα των έμ­με­τρων ξέ­νων ποι­η­μά­των να με­τα­φρά­ζο­νται, από τα μέ­σα του 20ού αιώ­να και με­τά, σε ελεύ­θε­ρο στί­χο. Ακό­μη και ο Ερ­ρί­κος Σο­φράς, τον οποίο ο Γα­ρα­ντού­δης εξαι­ρεί από τον κα­νό­να των με­τα­φρα­στών του Πέν­να κα­θώς δια­τή­ρη­σε, «ως έναν βαθ­μό, στοι­χεία της ρυθ­μι­κό­τη­τας του πρω­το­τύ­που» (σ. 106), συ­χνά δεν επι­λέ­γει να απο­δώ­σει την ιαμ­βι­κό­τη­τα του ιτα­λού ποι­η­τή – οι με­τα­φρά­σεις του εί­ναι θαυ­μά­σιες, αλ­λά βα­σί­ζο­νται συ­χνά σε μια άλ­λου τύ­που προ­σω­δια­κό­τη­τα από εκεί­νη του Πέν­να - και δεν θέ­λη­σε να ανα­με­τρη­θεί, όπως και οι υπό­λοι­ποι με­τα­φρα­στές, με τα πιο εμ­φα­τι­κά έμ­με­τρα και ομοιο­κα­τά­λη­κτα ποι­ή­μα­τά του.^[3]

Έτσι, το αυ­στη­ρά έμ­με­τρο ποί­η­μα «Ψεύ­τι­κη άνοι­ξη» εί­ναι ένα από τα ελά­χι­στα της πρώ­της, ιδιαί­τε­ρα δη­μο­φι­λούς και πο­λυ­με­τα­φρα­σμέ­νης στα ελ­λη­νι­κά συλ­λο­γής του Πέν­να που έμει­νε αμε­τά­φρα­στο.^[4] Πα­ρα­θέ­τω εδώ την πο­λύ επι­τυ­χη­μέ­νη από­δο­ση του Γα­ρα­ντού­δη, κα­θώς και το πρω­τό­τυ­πο, για να κρί­νουν οι ανα­γνώ­στες:

Όπως βλέ­που­με, στη με­τά­φρα­ση δια­τη­ρεί­ται το ομοιο­κα­τά­λη­κτο σχή­μα του πρω­το­τύ­που (με τη μό­νη δια­φο­ρά ότι στην τε­λευ­ταία στρο­φή η πλε­κτή ομοιο­κα­τα­λη­ξία με­τα­τρέ­πε­ται σε ζευ­γα­ρω­τή). και το στα­θε­ρό και παι­χνι­διά­ρι­κο πά­τη­μα του ιάμ­βου. Ας προ­στε­θεί εδώ ότι πέ­ρα από το μέ­τρο και την ομοιο­κα­τα­λη­ξία, ο Γα­ρα­ντού­δης δια­τή­ρη­σε το στρο­φι­κό σύ­στη­μα των ποι­η­μά­των, κα­θώς και τη στί­ξη και τους συ­χνούς δια­σκε­λι­σμούς, όπο­τε αυ­τό ήταν δυ­να­τό, με απο­τέ­λε­σμα να με­τα­φέ­ρε­ται στον έλ­λη­να ανα­γνώ­στη κά­τι από την έντα­ση και τη ρυθ­μι­κή ποιό­τη­τα του πρω­το­τύ­που.
Τον με­τα­φρα­στή απα­σχό­λη­σε, δι­καιο­λο­γη­μέ­να, και το ζή­τη­μα της κα­τά­τα­ξης των ποι­η­τι­κών απά­ντων του Πέν­να. Όπως εξη­γεί, επέ­λε­ξε να ακο­λου­θή­σει τη δο­μή της έκ­δο­σης του οί­κου Γκαρ­τσά­ντι (1989), «επει­δή απο­δί­δει κα­λύ­τε­ρα την ει­κό­να της πο­ρεί­ας που ακο­λού­θη­σε η ποί­η­ση του Πέν­να μέ­σα στο χρό­νο» (σ. 120), αλ­λά δεν άφη­σε ανεκ­με­τάλ­λευ­τη και την πιο πρό­σφα­τη συ­γκε­ντρω­τι­κή έκ­δο­ση του Ρο­μπέρ­το Ντεϊ­ντιέ (2017), κα­θώς στις εν­νέα ενό­τη­τες της έκ­δο­σης Γκαρ­τσά­ντι πρό­σθε­σε μια τε­λευ­ταία, τη δέ­κα­τη, που πε­ρι­λαμ­βά­νει τα εκα­τόν πέ­ντε «νέα» ποι­ή­μα­τα που πρό­σθε­σε η έκ­δο­ση του Ντεϊ­ντιέ, κα­τά τη χρο­νο­λο­γι­κή τους σει­ρά και πά­λι, από τα πα­λαιό­τε­ρα προς τα νε­ό­τε­ρα. Δια­βά­ζο­ντας, λοι­πόν, κα­νείς ολό­κλη­ρο τον Πέν­να στα ελ­λη­νι­κά, μπο­ρεί να συν­δυά­σει την από­λαυ­ση με την ψη­λά­φι­ση της πο­ρεί­ας της καλ­λι­τε­χνι­κής του ωρί­μαν­σης – βλέ­πο­ντας, μά­λι­στα, τα ποι­ή­μα­τα που έγρα­ψε από τα δε­κα­έ­ξι ως τα ει­κο­σι­δύο του χρό­νια, δια­πι­στώ­νου­με πό­σο αλ­μα­τώ­δης ήταν η εξέ­λι­ξή του από την πλη­θω­ρι­κή και με­λο­δρα­μα­τι­κή έκ­φρα­ση της εφη­βεί­ας και της πρώ­της νε­ό­τη­τας στην άκρα λι­τό­τη­τα και συ­μπύ­κνω­ση που τον κα­θιέ­ρω­σαν ως «έναν από τους με­γα­λύ­τε­ρους Ιτα­λούς ποι­η­τές του 20ού αιώ­να», όπως τον χα­ρα­κτη­ρί­ζει ο Γκάρ­μπο­λι (σ. 121), αλ­λά και ως έναν ποι­η­τή που υπη­ρέ­τη­σε με συ­νέ­πεια και με εξό­χως δρα­στι­κά απο­τε­λέ­σμα­τα την «ποι­η­τι­κή της έκλαμ­ψης» — πο­λύ λί­γα ποι­ή­μα­τα του Πέν­να υπερ­βαί­νουν τους οκτώ στί­χους, ενώ πολ­λά απο­τε­λού­νται από μό­λις δυο ή τρεις. Δί­νω ένα πα­ρά­δειγ­μα μιας στιγ­μής έκλαμ­ψης, της οποί­ας τη ρί­μα και τη με­τρι­κή κα­νο­νι­κό­τη­τα ο Γα­ρα­ντού­δης —πέμ­πτος στη σει­ρά με­τα­φρα­στής του δί­στι­χου— εί­ναι ο μό­νος που τα δια­σώ­ζει:

Φτά­νει το βρά­δυ. Αιχ­μα­λω­τί­ζω μιαν οσμή
κορ­μιού και χλό­ης. Κι η μέ­ρα μου εί­ν' ερω­τι­κή.
(σ. 246)

Απλός αλ­λά όχι απλοϊ­κός, κρυ­στάλ­λι­να διαυ­γής όπως οι αρ­χαί­οι έλ­λη­νες και λα­τί­νοι ποι­η­τές, την πα­ρά­δο­ση των οποί­ων εν πολ­λοίς συ­νε­χί­ζει, ανε­πη­ρέ­α­στος από τις σει­ρή­νες του μο­ντερ­νι­σμού και των ιτα­λών ποι­η­τών «του σκιό­φω­τος» (Chiaroscuro), λι­τός και με­λω­δι­κός, ο Πέν­να εί­ναι ένας ποι­η­τής που μας χρειά­ζε­ται σή­με­ρα, σε μια επο­χή που η υπερ­βο­λι­κή δια­νοη­τι­κό­τη­τα, η εκ­ζή­τη­ση και η εκ­φρα­στι­κή θο­λό­τη­τα εί­ναι με­ρι­κοί από τους κιν­δύ­νους που αντι­με­τω­πί­ζει η ποί­η­ση. Απο­κλει­στι­κό σχε­δόν θέ­μα του ακού­ρα­στα αυ­το­βιο­γρα­φού­με­νου Πέν­να εί­ναι ο έρω­τας· ο ομο­φυ­λό­φι­λος έρω­τας και ο πό­θος. Εί­ναι χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό ότι ακό­μη και το γνω­στό­τε­ρο και συ­χνά με­τα­φρα­σμέ­νο ποί­η­μα ποι­η­τι­κής του «Δεν θα 'ναι η ποί­η­σή μου» [La mia poesia non sarà], (που, σύμ­φω­να με τον Ντεϊ­ντιέ, δεί­χνει την απο­μά­κρυν­ση του ποι­η­τή από τους ομο­τέ­χνους του σκιό­φω­τος και τη ρο­πή του προς τον φου­του­ρι­σμό του Μα­ρι­νέ­τι, σ. 431), έχει μια έντο­να σε­ξουα­λι­κή διά­στα­ση, κα­θώς η ποι­η­τι­κή δη­μιουρ­γία εμ­φα­νί­ζε­ται με­τα­φο­ρι­κά ως εκ­σπερ­μά­τω­ση, θυ­μί­ζο­ντας ανά­λο­γες ει­κό­νες του Ουόλτ Ουί­τμαν και του δι­κού μας Αν­δρέα Εμπει­ρί­κου:^[5]

Θα κλεί­σω το κεί­με­νό μου με κά­ποιες κομ­βι­κές πα­ρα­τη­ρή­σεις του Γκάρ­μπο­λι για την πα­ρα­κα­τα­θή­κη του Πέν­να, αντλη­μέ­νες από τον πρό­λο­γό του στα άπα­ντα του ποι­η­τή, σε με­τά­φρα­ση Γα­ρα­ντού­δη:

Και πιο κά­τω:

Ως από­γο­νοι του Σά­ντρο Πέν­να, και χά­ρη στη με­τά­φρα­ση ολό­κλη­ρης, πλέ­ον, της ποί­η­σής του στα ελ­λη­νι­κά από τον Ευ­ρι­πί­δη Γα­ρα­ντού­δη, μπο­ρού­με να κρί­νου­με πό­σο ηρω­ι­κή, ευ­φυ­ής, προ­νοη­τι­κή υπήρ­ξε η μο­να­δι­κή αυ­τή επι­λο­γή ζω­ής και δη­μιουρ­γί­ας του ιτα­λού ποι­η­τή. Και να απο­φα­σί­σου­με, κα­θέ­νας για λο­γα­ρια­σμό του, αν η επι­λο­γή του έχει κά­τι ση­μα­ντι­κό να μας πει.