Όταν ο Τάσος Γαλάτης συνάντησε τον Μίλτο Σαχτούρη στον κάδο του ρακοσυλλέκτη

Στο γνω­στό δο­κί­μιό της του έτους 1960 για τον Μίλ­το Σα­χτού­ρη^[1] η Νό­ρα Ανα­γνω­στά­κη (1930-2013) επι­χει­ρη­μα­το­λο­γεί ανα­λυ­τι­κά και με έμ­φα­ση υπέρ του ποι­η­τή που δια­νύ­ει κα­τά το έτος δη­μο­σί­ευ­σης του δο­κι­μί­ου αυ­τού το 41ο έτος της ζω­ής του και έχει ήδη πί­σω του πέ­ντε (ή έξι, αν συ­νυ­πο­λο­γί­σου­με τον «Πε­ρί­πα­το» του 1960) συλ­λο­γές, στις οποί­ες έχει ήδη δώ­σει το στίγ­μα του, με το πα­ρα­πά­νω. Οι «Δύ­σκο­λοι Και­ροί» στον τί­τλο του δο­κι­μί­ου εί­ναι, στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, το ίδιο το θε­μέ­λιο της επι­χει­ρη­μα­το­λο­γί­ας της κρι­τι­κού υπέρ του Σα­χτού­ρη.

Γρά­φει, με­τα­ξύ άλ­λων, η Νό­ρα Ανα­γνω­στά­κη: «Η φα­ντα­σία χω­ρίς ζω­ι­κές ρί­ζες –χω­ρίς πό­νο- δεν εί­ναι καν άν­θος θερ­μο­κη­πί­ου. Εί­ναι μια θλι­βε­ρή απο­μί­μη­ση μιας δή­θεν πιο πλού­σιας ζω­ής, κά­τι σαν τα ψεύ­τι­κα λου­λού­δια από χαρ­τί ή από πλα­στι­κή ύλη.»

Κα­τα­λα­βαί­νει κα­νείς ότι το ζή­τη­μά της δεν εί­ναι μό­νο ή δεν εί­ναι κυ­ρί­ως να μι­λή­σει θε­τι­κά για την ποί­η­ση του Σ., όσο, με αφορ­μή αυ­τήν, να στρέ­ψει τα βέ­λη της ενα­ντί­ον μιας άλ­λης ποί­η­σης- άρα­γε ποιάς; «Όλο το πα­ρά­λο­γο στην ποί­η­ση του Σ. στη­ρί­ζε­ται στο υλι­κό της αλή­θειας. Σπά­νια χρη­σι­μο­ποιεί­ται με τους αχα­λί­νω­τους τρό­πους ενός ανερ­μά­τι­στου υπο­συ­νεί­δη­του», γρά­φει αμέ­σως πιο κά­τω και η μομ­φή σε βά­ρος κά­ποιων, ίσως των «κα­θα­ρών» υπερ­ρε­α­λι­στών, δύ­σκο­λα κρύ­βε­ται. Την πλη­ρώ­νει το καη­μέ­νο το «υπο­συ­νεί­δη­το» που οφεί­λει, κα­θώς φαί­νε­ται, να έχει έρ­μα, ενώ το «πα­ρά­λο­γο» οφεί­λει, με τη σει­ρά του, να στη­ρί­ζε­ται «στο υλι­κό της αλή­θειας». Μα­κά­ριοι και­ροί, από την άπο­ψη αυ­τή, και μα­κά­ριοι άν­θρω­ποι που εί­χαν τέ­τοια με­γά­λη βε­βαιό­τη­τα για την αλή­θεια και μά­λι­στα για το «υλι­κό» της. Κα­τ’ αντι­πα­ρά­θε­ση προς κά­τι άλ­λους, κά­τι αχα­λί­νω­τους, κά­τι ανερ­μά­τι­στους, επαι­νεί­ται εδώ προ­πά­ντων ο Σα­χτού­ρης.

Πραγ­μα­το­ποιεί η Ανα­γνω­στά­κη, και μα­ζί με αυ­τήν μια ολό­κλη­ρη γε­νιά κρι­τι­κών, γραμ­μα­το­λό­γων και ποι­η­τών μια στρο­φή και χρη­σι­μο­ποιεί τον Σα­χτού­ρη στην με­τα­πο­λε­μι­κή-με­τεμ­φυ­λια­κή συν­θή­κη, για να την φέ­ρει σε πέ­ρας κα­τά κά­ποιον τρό­πο αναί­μα­κτα; Σε τί έγκει­ται αυ­τή η στρο­φή; Εί­ναι ίσως ένα πέ­ρα­σμα ανά­με­σα σε Συ­μπλη­γά­δες. Από τη μια η βα­ριά σκιά της Γε­νιάς του 30 που, με όλη την αγά­πη και τον σε­βα­σμό που μπο­ρεί να της έχει κα­νείς εί­ναι φυ­σι­κό και δί­καιο να θέ­λει, τριά­ντα χρό­νια με­τά, να την αμ­φι­σβη­τή­σει. Από την άλ­λη η στρα­τευ­μέ­νη ποί­η­ση, η ποί­η­ση της Αρι­στε­ράς, που δεν μπο­ρεί ού­τε αυ­τή να χω­ρέ­σει ού­τε καν το προ­α­νά­κρου­σμα της με­τα­πο­λε­μι­κής χει­ρα­φέ­τη­σης. Η Ανα­γνω­στά­κη σκύ­βει πά­νω από τον Σα­χτού­ρη ενώ στον αέ­ρα μυ­ρί­ζει μια άλ­λου εί­δους επα­νά­στα­ση, εκεί­νη που έρ­χε­ται με τη δε­κα­ε­τία που ανα­τέλ­λει. Ο Σα­χτού­ρης εξυ­πη­ρε­τεί: μπο­ρεί να εκ­φρά­σει έναν διά­χυ­το θυ­μό, συ­γκρού­ε­ται κα­τά τη μορ­φή και το πε­ριε­χό­με­νο με την κα­θε­στη­κυία ποι­η­τι­κή τά­ξη αλ­λά και με την ποί­η­ση που έχει μπει στον ζυ­γό της ιδε­ο­λο­γί­ας και της πο­λι­τι­κής στό­χευ­σης. Το αν εί­ναι ή όχι κα­λός ποι­η­τής δεν φαί­νε­ται να απα­σχο­λεί πραγ­μα­τι­κά την κρι­τι­κό. Εί­ναι όμως ένα εντε­λώς δια­φο­ρε­τι­κό ζή­τη­μα να υπη­ρε­τείς προ­γραμ­μα­τι­κά την ανά­γκη μιας αλ­λα­γής και άλ­λο η κα­λή ποί­η­ση και οι δι­κές της απαι­τή­σεις. Ας δού­με πιο προ­σε­χτι­κά το κεί­με­νο της Ν.Α.  

Του απο­σπά­σμα­τος που προη­γή­θη­κε πε­ρί τους «αχα­λί­νω­τους τρό­πους ενός ανερ­μά­τι­στου υπο­συ­νεί­δη­του», έπε­ται μια αντόρ­νια μάλ­λον πα­ρά­γρα­φος, για να θυ­μη­θού­με και το πρό­σφα­το βι­βλίο της Αγ­γέ­λας Γιώ­τη^[2] που προ­τεί­νει την αρ­νη­τι­κή δια­λε­κτι­κή του γνω­στού φι­λο­σό­φου για να συ­γκρο­τή­σει μιαν ει­δι­κής χροιάς μα­χη­τι­κή με­τα­πο­λε­μι­κό­τη­τα στην ελ­λη­νι­κή ποί­η­ση. Η Ανα­γνω­στά­κη υπο­στη­ρί­ζει ότι συ­ντε­λέ­στη­κε μια πλή­ρης σχε­δόν απα­ξί­ω­ση της ζω­ής μέ­σω του πο­λέ­μου, του Άου­σβιτς και του Εμ­φυ­λί­ου που προη­γή­θη­καν και αυ­τό δεν μπο­ρεί πα­ρά να έχει συ­νέ­πειες και για την ποί­η­ση: «Τι απο­μέ­νει ή τι μοιά­ζει με κεί­να που μας δί­δα­ξαν οι πα­λαιό­τε­ροι; Η ζωή η δι­κή μας υπήρ­ξε ένα θλι­βε­ρό πα­νό­ρα­μα εξα­θλί­ω­σης και απαν­θρω­πί­ας. Η αν­θρώ­πι­νη ζωή έγι­νε άθυρ­μα στα χέ­ρια των ισχυ­ρών. Οι προ­σω­πι­κό­τη­τες, και μα­ζί τους όλοι μας, φι­γού­ρες ενός θε­ά­τρου σκιών. Όλα έγι­ναν αγώ­νας και κά­μα­τος και θλί­ψη κι’ ένα προ­αί­σθη­μα κα­κού που μας κλέ­βει κά­θε διά­θε­ση άδο­λης χα­ράς. Οι αξί­ες που δεν γνω­ρί­σα­με κα­τα­λύ­ο­νται. Ο μύ­θος του «αιώ­νιου» αν­θρώ­που κα­τα­κερ­μα­τί­ζε­ται σε πο­λύ­ε­δρα θρύ­ψαλ­λα.»

Εί­ναι φα­νε­ρό ότι, δί­χως να το λέ­ει ρη­τά, η κρι­τι­κός θέ­τει υπό αμ­φι­σβή­τη­ση την ποί­η­ση (την τέ­χνη) που άν­θι­σε πριν συμ­βούν όλα αυ­τά (ο πό­λε­μος, τα στρα­τό­πε­δα, ο εμ­φύ­λιος) και που συ­νε­χί­ζει σαν να μη συ­νέ­βη­σαν, σαν να μην έγι­νε τί­πο­τα. Τη χω­ρί­ζει μια δε­κα­ε­τία από την κα­τά Αντόρ­νο ρή­ση πε­ρί βαρ­βα­ρό­τη­τας της με­τά το Άου­σβιτς συγ­γρα­φής ποί­η­σης και δύο γε­μά­τες από τον Μπρε­χτ, όταν ο τε­λευ­ταί­ος έγρα­φε «μια ρί­μα στο τρα­γού­δι μου/ θα μου φαι­νό­τα­νε σχε­δόν σαν κο­μπα­σμός».^[3] Ίσως μά­λι­στα ο τί­τλος του μπρε­χτι­κού ποι­ή­μα­τος, που σε μια πιο ελεύ­θε­ρη από­δο­ση θα μπο­ρού­σε να εί­ναι «Δύ­σκο­λοι και­ροί για την ποί­η­ση», να δα­νεί­ζει τον τί­τλο στο δο­κί­μιο της Ανα­γνω­στά­κη, που βά­ζει το δι­κό της «Δύ­σκο­λοι και­ροί» εντός ει­σα­γω­γι­κών. Δεν έχω, την ώρα που γρά­φε­ται το ση­μεί­ω­μα αυ­τό, υπό­ψιν μου τις με­τα­φρά­σεις του Μπρε­χτ από τον Σα­χτού­ρη, κά­τι που θα άξι­ζε τον κό­πο να ερευ­νη­θεί.

Η ποί­η­ση συ­νέ­χι­σε, πά­ντως, να γρά­φε­ται πα­ρά τον Αντόρ­νο, με ρί­μες ή χω­ρίς, και με αντι­κεί­με­νο τη φύ­ση και τον έρω­τα, πα­ρά τον Μπρε­χτ. Και αν η Ανα­γνω­στά­κη ήδη μά­χε­ται το 1960 υπέρ μιας δια­φο­ρε­τι­κού ύφους και τρό­που ποί­η­σης, όπως αυ­τή του Σα­χτού­ρη, με βά­ση τα όσα εκ­θέ­τει στο δο­κί­μιο αυ­τό, το ζη­τού­με­νό της εί­ναι, διαι­σθά­νο­μαι, βα­θύ­τε­ρο.

«Απο­τέ­λε­σμα της τέ­χνης εί­ναι η  ε μ β α θ ύ ν ο υ σ α   έ ξ α ρ σ η». Αυ­τή και μό­νη μπο­ρεί να δώ­σει στην αν­θρώ­πι­νη ψυ­χή ώθη­ση για ένα πα­ρα­πά­νω βή­μα.»

Άρα­γε η έξαρ­ση της προ­πο­λε­μι­κής ποί­η­σης κα­τη­γο­ρεί­ται εδώ έμ­με­σα για ρη­χό­τη­τα;

Και ποιό εί­ναι ακρι­βώς το στοι­χείο που προσ­δί­δει στην έξαρ­ση την ιδιό­τη­τα της «εμ­βα­θύ­νου­σας»;

Αμέ­σως πιο κά­τω συ­σχε­τί­ζει η Ανα­γνω­στά­κη στί­χους του Σα­χτού­ρη με τον ακραίο ρε­α­λι­σμό της Χι­ρο­σί­μα και των «Χι­τλε­ρι­κών στρα­το­πέ­δων συ­γκέ­ντρω­σης», κά­νο­ντας λό­γο για «απί­θα­νες πα­ρα­στά­σεις δια­στρέ­βλω­σης του αν­θρω­πί­νου σώ­μα­τος και – ανα­πό­φευ­κτα – και της αν­θρώ­πι­νης ψυ­χής.»

Τα ακραία αυ­τά γε­γο­νό­τα μοιά­ζει να εί­ναι το «υλι­κό της αλή­θειας», που τρο­φο­δο­τεί την ποί­η­ση του Σα­χτού­ρη, νο­μι­μο­ποιώ­ντας μά­λι­στα τη συ­γκε­κρι­μέ­νη μορ­φή που η ποί­η­ση αυ­τή προ­σλαμ­βά­νει.

Πολ­λά μπαί­νει κα­νείς στον πει­ρα­σμό να σκε­φθεί υπό το πρί­σμα των ση­με­ρι­νών επι­γνώ­σε­ών μας για τις από­ψεις που δια­τύ­πω­νε η κρι­τι­κός το μα­κρι­νό 1960. Νο­μί­ζω ότι όσοι και όσες στις μέ­ρες μας εξα­κο­λου­θούν να υπε­ρα­σπί­ζο­νται μια ποί­η­ση άμε­σα, κυ­ρί­ως όμως έμ­με­σα, ερ­γα­λειο­ποι­η­μέ­νη από κά­ποιαν ιστο­ρι­κή ανα­γκαιό­τη­τα (και όχι μια ποί­η­ση που επι­χει­ρεί να συν­διαλ­λα­γεί δια­λε­κτι­κά και με έναν βαθ­μό αυ­το­νο­μί­ας με την Ιστο­ρία), κυ­ρί­ως όμως όσες και όσοι «πα­τούν» επά­νω στην επί­κλη­ση μιας υπη­ρε­τού­με­νης «αλή­θειας» για να συ­νά­γουν έναν ορι­σμέ­νο ποι­η­τι­κό τρό­πο, θα μπο­ρέ­σουν να κα­τα­πιούν αμά­ση­τη την Ανα­γνω­στά­κη του 1960.

Αν έπρε­πε πά­ντως να απα­ντη­θεί πο­λύ γρή­γο­ρα η θέ­ση της Ν.Α., και να ασκη­θεί με αυ­τό τον τρό­πο μια κρι­τι­κή και στον Μίλ­το Σα­χτού­ρη, θα αρ­κού­σε για τον σκο­πό αυ­τό να επι­κα­λε­στεί κα­νείς τα πε­ρί­που συ­γκαι­ρι­νά ποι­η­τι­κά επι­τεύγ­μα­τα του ομο­τέ­χνου και φί­λου του Νί­κου Εγ­γο­νό­που­λου. Το γρά­φω αυ­τό επει­δή συ­χνά, δια­βά­ζο­ντας τον Σα­χτού­ρη, σκέ­φτο­μαι σχε­δόν αυ­θόρ­μη­τα: κά­τι τέ­τοιο θα το έγρα­φε ίσως και ο Εγ­γο­νό­που­λος, αλ­λά πό­σο πιο εκλε­πτυ­σμέ­να, πό­σο πιο ποι­η­τι­κά, πό­σο πιο χα­ρι­τω­μέ­να! Θα πα­ρα­πέμ­ψω εδώ, αντί άλ­λων, στο «Ποί­η­ση 1948» του Ν.Ε. Εί­ναι ένας άλ­λος ποι­η­τι­κός τρό­πος, που πλη­ροί, νο­μί­ζω, με το πα­ρα­πά­νω, τα ζη­τού­με­να της Ν.Α. Αλ­λά πό­σο πιο κομ­ψά από τον Σα­χτού­ρη.

Αυ­τό με οδη­γεί, επί­σης, να σκε­φθώ: ο Σα­χτού­ρης γρά­φει έτσι όχι επει­δή τα σώ­μα­τα και οι ψυ­χές έχουν ακρω­τη­ρια­στεί με αυ­τό τον συ­γκε­κρι­μέ­νο τρό­πο στη φρί­κη των πο­λέ­μων και των στρα­το­πέ­δων, αλ­λά επει­δή αυ­τή εί­ναι η ποι­η­τι­κή του ιδιο­συ­γκρα­σία. Όχι επει­δή εί­ναι τέ­τοια η πραγ­μα­τι­κό­τη­τα αλ­λά επει­δή έτσι επι­λέ­γει αυ­τός να συ­νο­μι­λή­σει μα­ζί της. Τον θε­ω­ρώ, πά­ντως, για να εξη­γού­μαι, αθώο. Αυ­τό του άρε­σε, αυ­τό μπό­ρε­σε.

Θα μπο­ρού­σα­με να τον σκε­φθού­με σαν έναν Γιό­ζεφ Μπόις της ελ­λη­νι­κής ποί­η­σης; Εν­δε­χο­μέ­νως ναι – αλ­λά πό­σο μα­κριά μπο­ρεί να οδη­γή­σει την τέ­χνη αυ­τού του εί­δους η «ντο­κου­με­ντο­ποί­η­σή της»; Φυ­σι­κά, αυ­τή δεν εί­ναι μια συ­ζή­τη­ση που μπο­ρεί να εξα­ντλη­θεί στο πα­ρόν ση­μεί­ω­μα. Ας δού­με λί­γο ακό­μη την Ανα­γνω­στά­κη.

Τεκ­μη­ριώ­νει, στο ίδιο πά­ντα κεί­με­νο, τη θέ­ση της με συ­γκε­κρι­μέ­νες ανα­φο­ρές στα ποι­ή­μα­τα. Σχο­λιά­ζο­ντας τον «Τρε­λό Λα­γό» επι­ση­μαί­νει: «Ο έντρο­μος ρυθ­μός του κό­σμου που δια­θλά­ται μέ­σα από ένα ζω­ντα­νό πλά­σμα και το δια­περ­νά με κρα­δα­σμούς ηλε­κτρι­κών εκ­κε­νώ­σε­ων. Φαρ­μα­κω­μέ­νο και κα­τα­διω­κό­με­νο ζώο ο άν­θρω­πος, και ρυθ­μός ζω­ής ο πα­νι­κός της αγω­νί­ας του.» Αφού συ­γκρί­νει, μά­λι­στα, τον «Τρε­λό Λα­γό» με την «Τρε­λή Ρο­διά» του Ελύ­τη επι­ση­μαί­νει πως βε­βαί­ως το ένα εί­ναι προ­πο­λε­μι­κό και το άλ­λο με­τα­πο­λε­μι­κό ποί­η­μα, και αυ­τό παί­ζει τον ρό­λο του, ωστό­σο κα­τά τη γνώ­μη της η θε­με­λιώ­δης δια­φο­ρά έγκει­ται στην δια­φο­ρε­τι­κή ποι­η­τι­κή ιδιο­συ­γκρα­σία, όχι στη δια­φο­ρε­τι­κή επο­χή. Να μια ση­μα­ντι­κή, εκ μέ­ρους της, πα­ρα­δο­χή, που πο­λύ φο­βά­μαι ότι υπο­νο­μεύ­ει ταυ­τό­χρο­να όλο της το εγ­χεί­ρη­μα.

«Τι εί­ναι αυ­τό που κά­νει τον ποι­η­τή και παίρ­νει μια τό­σο από­λυ­τη θέ­ση αμύ­νης απέ­να­ντι στα πράγ­μα­τα; Ο Σα­χτού­ρης πι­στεύ­ει, κι ίσως σ’ αυ­τό στη­ρί­ζε­ται όλη η ποί­η­σή του, πως  ό λ α  σ ή μ ε ρ α  μ ε τ α σ τ ο ι χ ε ι ώ ν ο ν τ α ι σε ση­μείο που να μη μπο­ρού­με πια να τα ανα­γνω­ρί­σου­με πα­ρά με τη μέ­θο­δο της πα­ρα­ποί­η­σης ή της αντι­στρο­φής. Πι­στεύ­ει πως όλα έχουν απο­κτή­σει το επι­κίν­δυ­νο ύφος τα απρό­σμε­νης με­τα­στρο­φής σα να αλ­λά­ζουν μπρος στα αθώα μας μά­τια απί­θα­νες μά­σκες. Δεν εμπι­στεύ­ε­ται πια τί­πο­τα: το αγα­θό γί­νε­ται δαι­μο­νια­κό· το απλό-γρί­φος· το κα­κό -αθώο. Τί­πο­τα δεν μπο­ρεί να πει πως το ξέ­ρει. Αγνο­εί τι όψη ή τι δό­ντια θα του δεί­ξει. Κά­θε αξία κα­ταρ­ρέ­ει και στη θέ­ση της ανα­δύ­ε­ται ένας τε­ρα­τώ­δης συν­δυα­σμός που κα­τα­σα­τυ­ρί­ζει την πρω­ταρ­χι­κή του υπό­στα­ση και μας τρο­μο­κρα­τεί όπως τα τζί­νια και οι αφρίτ στα πα­ρα­μύ­θια της Χα­λι­μάς.

Όλα έχουν ανα­πο­δο­γυ­ρί­σει τα πά­νω-κά­τω. Η τά­ξη των πραγ­μά­των που ξέ­ρα­με έχει ανα­τρα­πεί συ­θέ­με­λα. Μ’ αυ­τά τα πα­ρά­λο­γα λό­για αυ­τή η τρο­με­ρή αλή­θεια λέ­γε­ται.

Κ’ η πεμ­πτου­σία αυ­τής της αλή­θειας, όπως δί­νε­ται στο κα­τα­πλη­κτι­κό ποί­η­μα «Η Απο­κρηά». Η κα­τά­λυ­ση κά­θε εορ­τα­στι­κού χα­ρα­κτή­ρα σ’ ό,τι ο άν­θρω­πος συ­νή­θι­σε να πι­στεύ­ει σαν απο­κο­ρύ­φω­ση της ανέ­με­λης χα­ράς: τη γιορ­τή της Απο­κρηάς. Σ’ αυ­τή τη γιορ­τή συ­νή­θως όλοι   μ ε τ α μ φ ι έ ζ ο ν τ α ι. Ο Σα­χτού­ρης με­ταμ­φιέ­ζει α υ τ ή  τ η ν  ί δ ι α  τ η  γ ι ο ρ τ ή  από εορ­τα­στι­κή σε επι­κή­δεια:»

Ακο­λου­θεί η πα­ρά­θε­ση του γνω­στού ποι­ή­μα­τος του Σα­χτού­ρη:

«Η με­ταμ­φί­ε­ση που κά­νει ο ποι­η­τής στην «Απο­κρηά» εί­ναι πα­ρα­πλα­νη­τι­κή. Η «μά­σκα» της «απο­κρηάς» του εί­ναι η ίδια η ζωή όπως τη βλέ­πει εκεί­νος.» γρά­φει η Ανα­γνω­στά­κη.

«Η πεμ­πτου­σία της αλή­θειας» εί­ναι ήδη μια άκρως προ­πο­λε­μι­κή προσ­δο­κία και ο Σα­χτού­ρης φορ­τώ­νε­ται άβο­λα την υπερ­βο­λι­κή απο­στο­λή να τη δια­τυ­πώ­σει υπό το πρό­σχη­μα και με το τέ­χνα­σμα της αντι­στρο­φής. Εί­ναι, το επα­να­λαμ­βά­νω, στα μά­τια μου αθώ­ος. Αυ­τοί ωστό­σο που τον ανα­γο­ρεύ­ουν σπου­δαίο την επο­χή που γρά­φει ο Εγ­γο­νό­που­λος, εξα­κο­λου­θεί να γρά­φει ο Σε­φέ­ρης, εξα­κο­λου­θεί να γρά­φει η Ζωή Κα­ρέλ­λη και ανα­δύ­ε­ται ο Λε­ο­ντά­ρης, ενώ σε μιαν άλ­λη γλώσ­σα, βγαλ­μέ­νος από τα σπλά­χνα των στρα­το­πέ­δων, κα­τα­θέ­τει σπου­δαία ποί­η­ση ο Πά­ουλ Τσέ­λαν, σε μιαν άλ­λη χώ­ρα γρά­φει οιο­νεί αλυ­σο­δε­μέ­νος αρι­στουρ­γή­μα­τα ο Χέρ­μπερτ, με κά­νουν κα­χύ­πο­πτη.

Πέ­ρα από το ζή­τη­μα της ερ­γα­λειο­ποί­η­σης της ποί­η­σης για να εξυ­πη­ρε­τή­σει (με τρό­πο ιστο­ρι­κά μάλ­λον πα­ρά καλ­λι­τε­χνι­κά ανα­γκαίο) κά­ποια «αλή­θεια» - ιστο­ρι­κή, όχι φι­λο­σο­φι­κή ή υπαρ­ξια­κή ή ψυ­χο­λο­γι­κή - και μά­λι­στα την πεμ­πτου­σία της (!), υπάρ­χει μια ακό­μη συ­νέ­πεια της στά­σης που υιο­θε­τή­θη­κε κα­τ’ αυ­τόν τον τρό­πο από την Ν.Α., ανα­γο­ρεύ­ο­ντας στον Σ. σε κά­τι τό­σο ση­μα­ντι­κό. Συ­γκε­κρι­μέ­να, ολό­κλη­ρες γε­νιές ποι­η­τών και ανα­γνω­στών γα­λου­χή­θη­καν έκτο­τε και γα­λου­χού­νται εν μέ­ρει ακό­μα και σή­με­ρα με την πε­ποί­θη­ση ότι ένα σκο­τει­νό ρε­α­λι­στι­κό υπό­βα­θρο και με­ρι­κές ελ­λει­πτι­κά δια­τυ­πω­μέ­νες ει­κό­νες, με κα­τερ­γα­σία κά­πως χο­ντρο­κομ­μέ­νη και ατμό­σφαι­ρα δυ­σοί­ω­νη ή πει­σι­θά­να­τη αρ­κούν για να έχου­με ποί­η­ση και μά­λι­στα κα­λή. Φτά­νει τα ποι­ή­μα­τα να αντα­πο­κρί­νο­νται σε κά­ποιο «υλι­κό αλή­θειας» και να μην προ­δί­δουν «ανερ­μά­τι­στο ασυ­νεί­δη­το».

Ας κρα­τού­σαν του­λά­χι­στον όσοι πρε­σβεύ­ουν τέ­τοιες ιδέ­ες από τον Σα­χτού­ρη το κά­ποιο παι­χνί­δι­σμα που εμπε­ριέ­χει σε άλ­λα ση­μεία το έρ­γο του, το κά­ποιο χιού­μορ, τη στυ­φά­δα. Αλ­λά όχι, έπρε­πε να προ­κρι­θεί η δρα­μα­τι­κό­τη­τα, και μά­λι­στα εν ονό­μα­τι της «αλή­θειας». Κά­πως έτσι ή πε­ρί­που έτσι έφτα­σε να θε­ω­ρεί­ται η μάλ­λον απλοϊ­κή «Απο­κριά» του κα­τάλ­λη­λο ποί­η­μα για να συ­ζη­τή­σουν οι ση­με­ρι­νοί μα­θη­τές του Λυ­κεί­ου τον Εμ­φύ­λιο^[4].

Και κά­που εκεί, ίσως, ένας άλ­λος ποι­η­τής, κα­θό­λου υπερ­ρε­α­λί­ζων αλ­λά οπωσ­δή­πο­τε με­τα­πο­λε­μι­κός, ο Τά­σος Γα­λά­της (γεν. 1937), που υπη­ρέ­τη­σε και ως φι­λό­λο­γος στη Μέ­ση Εκ­παί­δευ­ση, συ­να­ντή­θη­κε κι αυ­τός με την σα­χτου­ρι­κή «Απο­κριά». Στο ποί­η­μα «Τα βρά­δια», που πε­ρι­λαμ­βά­νε­ται στη συλ­λο­γή Νυ­χτε­ρι­νή Οξυ­γρα­φία^[5] ο Γα­λά­της γρά­φει:

«Νω­ρίς τα βρά­δια
πριν πε­ρά­σου­νε τ’ απορ­ριμ­μα­το­φό­ρα
μπο­ρεί­τε να με βρεί­τε βρέ­ξει χιο­νί­σει
να σκα­λί­ζω τους κά­δους με την επι­μέ­λεια ρα­κο­συλ­λέ­κτη
ψά­χνο­ντας, δεν ξέ­ρω τί ψά­χνο­ντας μέ­σα στα σκου­πί­δια
όχι βέ­βαια για να ’βρω τους πα­λιούς μου ήρω­ες
Κα­τσα­ντω­ναί­ους, Κο­λο­κο­τρω­ναί­ους, κα­πε­τάν Απέ­θα­ντους
αυ­τοί έχουν θα­φτεί πα­ντο­τι­νά στη χω­μα­τε­ρή του νυν αιώ­νος
αντά­μα με τις χάρ­τι­νες σκιές του Μί­μα­ρου
και την Κα­λο­γραί­ζα του ’45
τα εμ­βα­τή­ρια, τα χω­νιά, τα οδο­φράγ­μα­τα
κι εκεί­νες τις πο­λύ­χρω­μες ση­μαί­ες
που γιόρ­τα­ζαν τη λευ­τε­ριά·
για την απο­κριά σας λέω του Σα­χτού­ρη...»

Άρα­γε η έκ­δη­λη ει­ρω­νία του Γα­λά­τη αφο­ρά (μό­νο) το πα­λαιό­τε­ρο ποί­η­μα ή και την πρό­σλη­ψη και την χρή­ση του; Όλα όσα ψά­χνει το ποι­η­τι­κό εγώ «με την επι­μέ­λεια ρα­κο­συλ­λέ­κτη» – μο­τί­βο, άλ­λω­στε, αγα­πη­τό στην ποί­η­ση του Γα­λά­τη – γί­να­νε σε έναν άλ­λο κό­σμο, όπως και η κα­τά Σα­χτού­ρη «Απο­κριά». Γί­να­νε, θά­φτη­καν και πα­ρα­μέ­νουν ασφα­λώς αθά­να­τα, αφού γύ­ρω από αυ­τά πε­ρι­στρέ­φε­ται εμ­μο­νι­κά με­γά­λο μέ­ρος της ποί­η­σης του Γα­λά­τη, διεκ­δι­κώ­ντας με τη σει­ρά του έναν χα­ρα­κτή­ρα ποί­η­σης-ντο­κου­μέ­ντου. Η δια­φο­ρά εί­ναι πως στα ποι­ή­μα­τα του Γα­λά­τη το ποι­η­τι­κό εγώ, χω­ρίς να εξω­ρα­ΐ­ζει, μοιά­ζει να νο­σταλ­γεί ακό­μη και τα χρό­νια της εμ­φύ­λιας σύρ­ρα­ξης. Όλα τού­τα τα φρι­κτά και τα απαί­σια, που με τον ιδιαί­τε­ρο, υπερ­ρε­α­λι­στι­κό τρό­πο του (αλ­λά όχι του ανερ­μά­τι­στου υπο­συ­νεί­δη­του!), σκη­νο­θε­τεί και διε­κτρα­γω­δεί ο Σα­χτού­ρης, ο ρα­κο­συλ­λέ­κτης του Γα­λά­τη τα ανα­ζη­τά, μά­ταια μεν αλ­λά και με επι­μέ­λεια.

Άλ­λα ποι­ή­μα­τα του Γα­λά­τη, της ίδιας ενό­τη­τας, ανα­φέ­ρο­νται επί­σης, ρη­τά μά­λι­στα, στον Εμ­φύ­λιο, με την καυ­τε­ρή νο­σταλ­γία της παι­δι­κής ηλι­κί­ας, της ονει­ρι­κής, πα­ρα­δεί­σιας μή­τρας. Έτσι τε­λειώ­νει το ποί­η­μα «Βε­ζυ­ρο­πού­λες»:

«Τί σπουρ­γί­τια, Θε μου, τα ξη­με­ρώ­μα­τα, οι δε­κα­ο­χτού­ρες,
τα κο­τσύ­φια
κι όταν ασή­μι στά­ζου­νε οι γει­το­νιές στο φεγ­γα­ρό­φω­το
τί μά­γκες βγαί­νουν για σερ­γιά­νι, τί ρε­μπέ­τες.
Πώς λα­μπά­δια­ζαν με το τρα­γού­δι τους την Κα­λο­γραί­ζα
του εμ­φύ­λιου
τη φτω­χο­μά­να του χα­μού και της σφα­γής.»

Αυ­τό κι αν εί­ναι αντι­στρο­φή του κλί­μα­τος. Να πε­ρι­γρά­φεις με λυ­ρι­κό εν­θου­σια­σμό, με συ­γκί­νη­ση και γλα­φυ­ρό­τη­τα την Κα­λο­γραί­ζα του Εμ­φύ­λιου, τον Εμ­φύ­λιο ολό­κλη­ρο δη­λα­δή. Ολό­κλη­ρη η συ­γκε­κρι­μέ­νη ενό­τη­τα με τί­τλο «Οι σκιές» της συλ­λο­γής αυ­τής του Γα­λά­τη αξί­ζει να με­λε­τη­θεί σε βά­θος, ει­δι­κά ως προς τον τρό­πο που απη­χεί την εμ­φυ­λια­κή εμπει­ρία, με την πέ­να γε­ρά ρι­ζω­μέ­νη στο πα­ρόν (στον κά­δο, δη­λα­δή, των απορ­ριμ­μά­των....).

Εκεί, τώ­ρα, που έβλε­πε ο πα­λαιός ποι­η­τής έναν εφιαλ­τι­κό κό­σμο μιας αντε­στραμ­μέ­νης γιορ­τής, ο νε­ό­τε­ρος βλέ­πει, κοι­τώ­ντας προς τα πί­σω, ένα αλη­θι­νό πα­νη­γύ­ρι, με τους μυ­θι­κούς του ήρω­ες, τις πε­ρί­φη­μες φι­γού­ρες του θε­ά­τρου σκιών και τον κα­ρα­γκιο­ζο­παί­χτη τους, τις πο­λύ­χρω­μες ση­μαί­ες (μια σα­φής ανα­φο­ρά στο σύ­νο­λο των με­ρών που ενε­πλά­κη­σαν στον Εμ­φύ­λιο) αλ­λά και στον τό­πο (Κα­λο­γραί­ζα) και τον χρό­νο (1945), που ση­μαί­νο­νται από τους πα­νη­γυ­ρι­σμούς και τα γλέ­ντια, από μια διά­χυ­τη τρέ­λα και ευ­φο­ρία για την απε­λευ­θέ­ρω­ση και ας έχει ήδη προη­γη­θεί η εμ­φυ­λια­κή σκιά του Δε­κεμ­βρί­ου 1944. Η ατμό­σφαι­ρα εμπε­ριέ­χει όλη της την εκρη­κτι­κή αντί­φα­ση: εμ­βα­τή­ρια, χω­νιά, οδο­φράγ­μα­τα. Μπο­ρού­με άρα­γε να αντι­στοι­χή­σου­με τα εμ­βα­τή­ρια στην κυ­βερ­νη­τι­κή πλευ­ρά, τα χω­νιά στους αντάρ­τες του ΕΛΑΣ και τα οδο­φράγ­μα­τα στη γραμ­μή πυ­ρός που τους χώ­ρι­σε;

Όπου ο Σα­χτού­ρης, γρά­φο­ντας στον άμε­σο από­η­χο των γε­γο­νό­των, έβλε­πε νε­κρά παι­διά, μα­χαι­ρω­μέ­να φεγ­γά­ρια και από­κο­σμες γιορ­τές, ο Γα­λά­της θυ­μά­ται, γρά­φο­ντας με με­γά­λη από­στα­ση από τα γε­γο­νό­τα, απλώς και μό­νο το υλι­κό όχι μιας αλή­θειας αλ­λά μιας (παι­δι­κής) ηλι­κί­ας. Να θυ­μί­σου­με εδώ τον Ρίλ­κε; «Τέ­χνη εί­ναι παι­δι­κή ηλι­κία». Στο πα­λαιό ποί­η­μα, του Σα­χτού­ρη, το κα­κό «πα­γώ­νει» στον χρό­νο με τη βο­ή­θεια της ποί­η­σης. Στο πρό­σφα­το ποί­η­μα, το κα­κό έχει σα­ρω­θεί μα­ζί με το κα­λό από την Ιστο­ρία. Κεί­ται χά­ρη σε αυ­τήν βα­θιά μέ­σα στον κά­δο των αχρή­στων. Ασυμ­φι­λί­ω­τος εί­ναι μο­νά­χα με τον χρό­νο ο αφη­γη­τής του Γα­λά­τη, αλ­λά και αυ­τό γλυ­κά το πραγ­μα­τεύ­ε­ται. Κι αν κά­ποιοι άλ­λοι δυ­σκο­λεύ­ο­νται να συγ­χω­ρή­σουν και να συμ­φι­λιω­θούν, το ποι­η­τι­κό εγώ στο ποί­η­μα «Στα Πα­τσα­βου­ρέι­κα» συγ­χω­ρεί πα­ρα­δειγ­μα­τι­κά τους βα­σα­νι­στές της παι­δι­κής ηλι­κί­ας, χι­τλε­ρί­σκους και στα­λι­νί­σκους αδιά­φο­ρο, που πε­θαί­νουν σή­με­ρα στα βό­ρεια προ­ά­στια:

Στα Πα­τσα­βου­ρέι­κα

Τί γί­νη­καν αλή­θεια
τα χα­μί­νια του πα­λιού και­ρού
οι παί­δα­ροι με τα κο­ντά πα­ντε­λο­νά­κια
το κου­ρε­μέ­νο το κε­φά­λι σύρ­ρι­ζα
το κα­θρε­φτά­κι στην κω­λό­τσε­πη και την τσα­τσά­ρα
μό­λις φυ­τρώ­ναν μια στα­λί­τσα τα μαλ­λιά τους.

Οι γό­ησ­σες του Μου­τα­λά­σκη στο μπα­μπά­κι βου­τηγ­μέ­νες
όταν μας προ­σπερ­νού­σαν χω­ρα­τεύ­ο­ντας
πού κρύ­βο­νται οι βα­σα­νι­στές μου στα κα­λά κα­θού­με­να
πα­ντο­τι­νά τώ­ρα χα­μέ­νοι, άφα­ντοι
πε­θαί­νο­ντας στα βό­ρεια προ­ά­στια
τα χτε­σι­νά χα­μί­νια στα Πα­τσα­βου­ρέι­κα
οι χι­τλε­ρί­σκοι και οι στα­λι­νί­σκοι της γε­νιάς μου
οι ση­με­ρι­νοί αφε­ντά­δες μας,

τί γί­νη­καν αλή­θεια...

Με­γά­λος ο πει­ρα­σμός να συ­ζη­τή­σει κα­νείς αυ­τά και άλ­λα ποι­ή­μα­τα του Γα­λά­τη, εκεί­νη τη Ρί­τα Χαί­η­γουωρθ, πχ, του ποι­ή­μα­τος «ΕΑΜ, ΕΔΕΣ, ΕΛΑΣ», συ­γκρι­τι­κά με την σα­χτου­ρι­κή «Απο­κριά». Να πα­ρα­βά­λει, επι­πλέ­ον, το απλό αφη­γη­μα­τι­κό ύφος του Γα­λά­τη με το υπερ­ρε­α­λί­ζον μπα­ρόκ του Σα­χτού­ρη και να στο­χα­στεί με­τά πά­νω στο υλι­κό της αλή­θειας και πά­νω στο υπο­συ­νεί­δη­το και το έρ­μα του.

Στα κα­τά Γα­λά­τη «Βρά­δια», ση­με­ρι­νά βρά­δια, του 21^ου αιώ­να, ο αφη­γη­τής (ένας ποι­η­τής; ) ψά­χνει στα σκου­πί­δια ήρω­ες, κα­ρα­γκιό­ζη­δες και, στρε­φό­με­νος προς εμάς, εξη­γεί: «για την απο­κριά σας λέω του Σα­χτού­ρη...». Ο τό­νος εί­ναι αι­νιγ­μα­τι­κός. «Δα­νεί­ζε­ται» άρα­γε τη σα­χτου­ρι­κή «Απο­κριά» για να πε­ρι­γρά­ψει όλα όσα προη­γή­θη­καν; Απο­τί­ει φό­ρο τι­μής στον Μ.Σ.; Ή μή­πως τον σαρ­κά­ζει; Διό­τι άλ­λο να βρί­σκο­νται στον κά­δο οι αθλιό­τη­τες και οι χί­μαι­ρες μιας επο­χής, και άλ­λο να συ­μπα­ρα­σύ­ρε­ται μα­ζί τους η ποί­η­ση που, υπο­τί­θε­ται, τα μνη­μεί­ω­σε.

Ίσως όμως ο Γα­λά­της αφή­νει σκό­πι­μα το ζή­τη­μα ανοι­χτό, τό­σο ως προς το αφη­γού­με­νο ποι­η­τι­κό εγώ όσο και ως προς εμάς, τις ανα­γνώ­στριες και τους ανα­γνώ­στες. Για το ποι­η­τι­κό εγώ του Γα­λά­τη, η Ιστο­ρία με κε­φα­λαίο «Ι», ο Εμ­φύ­λιος, ήταν το ντε­κόρ του βα­σα­νι­σμού του από τα βί­αια αγό­ρια στα Πα­τσα­βου­ρέι­κα. Ό,τι και να συ­νέ­βαι­νε στη γε­νι­κή συν­θή­κη, ο ποι­η­τής έχει πά­ντα μια πο­λύ προ­σω­πι­κή ιστο­ρία να κο­μί­σει.

Στο ποί­η­μα «Ρα­κο­συλ­λέ­κτης» το λέ­ει ξε­κά­θα­ρα: ρα­κο­συλ­λέ­κτης θέ­λει να γί­νει το ποι­η­τι­κό εγώ, «μή­πως και πε­ρι­σώ­σω έτσι από τη χω­μα­τε­ρή του αιώ­να/ τα ξε­σκλί­δια του 21, την Κα­λο­γραί­ζα του 45/ τα ρά­κη του αλ­λο­τι­νού κό­σμου. / Μο­νά­χα τα δι­κά τους κου­ρέ­λια/ μπο­ρούν σ’ αυ­τούς τους χα­λε­πούς και­ρούς/ να ντύ­σου­νε την ποί­η­ση».

Να ’τοι, ξα­νά, οι χα­λε­ποί και­ροί. Και να το ζή­τη­μα της ποί­η­σης σε τέ­τοιους και­ρούς που, στην ελ­λη­νι­κή του­λά­χι­στον ποί­η­ση, τί­θε­ται επι­τα­κτι­κά και γκρι­νιά­ρι­κα, ξα­νά και ξα­νά, από την επο­χή του Χαίλ­ντερ­λιν, με κίν­δυ­νο κά­ποια στιγ­μή να έχει την τύ­χη του ψεύ­τη του βο­σκού. Να η νο­σταλ­γία — της παι­δι­κής ηλι­κί­ας, κι ας ήταν εμπό­λε­μη και βί­αιη, κι ας ήταν θέ­α­τρο μιας εφιαλ­τι­κής, αντε­στρα­μέ­νης απο­κριάς. Ο ρα­κο­συλ­λέ­κτης πο­θεί να ξα­να­στή­σει στη σκη­νή το Θέ­α­τρο Σκιών — δεν πα να λέ­τε εσείς για γυά­λι­νους χαρ­το­πό­λε­μους και μα­χαι­ρω­μέ­να φεγ­γά­ρια, μοιά­ζει να μας λέ­ει. Όσο και να κυ­λί­στη­κε στη λά­σπη το ’21 (μοιά­ζει να μας λέ­ει, επί­σης), χρεια­ζό­μα­στε ένα κά­ποιο ’21 για να συ­νε­χί­σου­με. Οι κά­δοι θα εί­ναι διαρ­κώς γε­μά­τοι από κά­ποια απο­κριά­τι­κα απο­μει­νά­ρια.