Πάει λίγος καιρός που είχα μπει στην ίδια αναγνωστική περιπέτεια: να θυμηθώ και να δω τι διαθέτω από την εργογραφία κάποιου για τον οποίο πήρα την απόφαση να γράψω κάτι. Η αγωνία μου πριν το ψάξιμο ήταν εφιαλτική. Γιατί σπάνια ανατρέχω στα βιβλία του παρελθόντος, όπως και στις φωτογραφίες και στην αλληλογραφία, αν και τα έχω, υποθέτω, ταξινομημένα. Όπως, και αν ταξινομούνται αυτά τα πράγματα. Για τον Σαχτούρη αποδείχτηκε ότι διαθέτω όλο του το έργο, επιμελώς τοποθετημένο στη βιβλιοθήκη μου, και κάτι από ό,τι έχει γραφτεί για αυτό. Οπότε αρωγός, όπως πάντα, η google: μεταπτυχιακά, διατριβές, μονογραφίες, πλείστα όσα. Όσο τα ανακάλυπτα, τόσο και με έπιανε απελπισία. Δεν το περίμενα να είναι τόσο πολλά. Τι γυρεύει η αλεπού στο παζάρι; Σκεφτόμουν. Άρχισα να συνέρχομαι σιγά σιγά.
Με οδηγό την σχετικά ανάρτηση του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας (ΚΕΓ, να ΄ναι καλά ο Καζάζης και οι συνεργάτες του) διαπίστωσα τα εξής:
Ο πρώτος τόμος με τις συλλογές του, 5η έκδοση το 1988, Κέδρος, περιέχει την εργογραφία του από το 1945 μέχρι το 1971. Δώρο της Καλλιάννας και του Δήμου στη Ζάκυνθο το 1989, στις σελίδες του οποίου είχα φυλάξει μία από τις επιφυλλίδες του Μαρωνίτη για τον ποιητή στο Βήμα που αργότερα έγιναν το γνωστό του βιβλίο (Άνθρωποι ζώα και μηχανές) και μία μεγάλη συνέντευξη του ποιητή στον Θανάση Λάλα, πάλι στο Βήμα στις 5 Φεβρ. του 1995. Ο δεύτερος τόμος, με μικρές παρεμβάσεις του ποιητή, περιέχει την εργογραφία του από το 1980 ως το 1998, Κέδρος 2001. Περιέχει δηλαδή πέντε ποιητικές συλλογές τις οποίες διαπιστώνω ότι τις έχω όλες! Με τη σειρά: Χρωμοτραύματα (Γνώση 1980), Εκτοπλάσματα (Στιγμή 1986), Καταβύθιση (Κέδρος 1990), Έκτοτε (Κέδρος 1996), Ανάποδα γυρίσαν τα ρολόγια (Κέδρος 1998).
Το σύνολο και των δύο τόμων εκδόθηκε το 2014 στον Κέδρο.
Διαπίστωσα επίσης ότι έχω το εξαίρετο αφιέρωμα του Εντευκτηρίου (τεύχος 84, 2009) και το σύνολο (;) των συνεντεύξεών του στο Μίλτος Σαχτούρης, Ποιος είναι ο τρελός λαγός, Συνομιλίες, Καστανιώτης 2000. Από κει και πέρα παραδόθηκα αμαχητί στην τρέλα του Google και έκανα τις εξής διαπιστώσεις:
Το ενδιαφέρον για το έργο του άρχισε κυρίως λόγω των μαθημάτων και των δημοσιεύσεων για τον Σαχτούρη των Μαρωνίτη και Δάλλα, αμέσως μετά τη μεταπολίτευση. Νωρίτερα το μόνο σημαντικό δημοσίευμα ήταν μάλλον της Nόρας Αναγνωστάκη στο περιοδικό Κριτική την σημασία του οποίου δεν χρειάζεται να αναφέρουμε και εδώ.
Το έργο του δεν σώζει κανένα ιστορικό γεγονός (Μεσοπόλεμος, Κατοχή, Εμφύλιος, μετά τον Εμφύλιο) αλλά φαίνεται να υποκαθιστά δυναμικά τα διατρέξαντα. Τελικά, αυτή φαίνεται να είναι η ιδιαίτερη αξία της ποίησης. Όπως, ας πούμε, με τη Σαπφώ που τα βιογραφικά που γνωρίζουμε και οι απεικονίσεις της είναι ελάχιστα, αλλά το έργο της… ΄Ο,τι σώθηκε τέλος πάντων…
Μάλιστα, ως επίλογος σε μεταπτυχιακό που κατατέθηκε στο Πανεπιστήμιο της Δυτικής Μακεδονίας για τον ποιητή, παραθέτονται διηγήματα που εντάσσονται στην εποχή της Κατοχής και του Εμφυλίου, εμπνευσμένα από ποιήματά του! Θεωρώ επίσης εξαιρετικά σημαντικό το γεγονός ότι δύο ποιήματά του έχουν περάσει στα αναγνώσματα του Λυκείου, «Ο ελεγκτής» και«Ο στρατιώτης ποιητής». Με ό,τι αυτό συνεπάγεται.
Αν εξαιρέσουμε μία αναφορά στον Οιδίποδα και στην Πασιφάη, το έργο του δεν έχει καμία σχέση με κλασική αρχαιότητα, με αρχαία λυρική ποίηση, με Βυζάντιο και βυζαντινή γραμματεία και καμία σχέση με τους συγχρόνούς του Σεφέρη, Ρίτσο, Ελύτη, βαθιά όμως σχέση κυρίως με Εγγονόπουλο, αλλά και με Εμπειρίκο, ίσως και με Καρυωτάκη, αλλά και με τον Καβάφη, αν και δεν νομίζω να τον αναφέρει κάπου ρητά. Από τους ξένους με τον Ντύλαν Τόμας κατά κύριο λόγο, τον Κάφκα και τον εξπρεσιονιστή Τρακλ, αλλά και με τους Μποντλέρ και Ρεμπώ. Τους διάβαζε στο πρωτότυπο. Αυτούς αναφέρει – μπορεί και να ξεχνάω κανέναν. Ειδικά για τους θεωρητικούς της λογοτεχνίας, τους σοβαρούς, το πεδίον για τον Σαχτούρη είναι δόξης λαμπρόν· ειδικά για το θέμα της επίδρασης, αλλά και για το θέμα της αναπαράστασης (της εικαστικής στην περίπτωσή μας) προσφέρεται όσο ίσως για κανέναν άλλον, θα έλεγα, και ήδη έχει γίνει αντικείμενο σοβαρής έρευνας.
Ως χώρος της ποίησής του εννοείται η (κατοχική/εμφυλιακή κυρίως) Αθήνα. Εννοείται, δεν αναφέρεται. Αναφέρονται για τα κατοπινά χρόνια η Ύδρα, ο Πόρος, νομίζω και ο Πειραιάς, και αυτοί είναι οι χώροι που κινήθηκε. Δεν φαντάζομαι να πήγε πουθενά αλλού σε όλη του την ζωή. Ο χρόνος είναι ο χρόνος των ημερών του. Δε θυμάμαι να υπάρχει καμία παρελθοντολογική αναφορά.
Δεν ασχολήθηκε καθόλου με το δοκίμιο, κάτι που είχε επισημάνει ο Σεφέρης, απευθυνόμενος στη Μαρώ, κατά τη διάρκεια επίσκεψης τού ποιητή στο σπίτι τους.
Έζησε πολύ φτωχικά, με τα απομεινάρια της προγονικής περιουσίας (ο προπαππούς του ήταν ο ναύαρχος του ΄21 Γεώργιος Σαχτούρης), δεν τελείωσε τα νομικά, υπήρξε ανεπάγγελτος.
Διατράνωνε με κάθε ευκαιρία σε συνεντεύξεις ότι ποίηση δεν γράφεται με ωράριο, αλλά μόνο ύστερα από έμπνευση που «σε βρίσκει», όπως είπε πρόσφατα ο Πατρίκιος, απροειδοποίητα, ακόμη και στον ύπνο και σε ξυπνάει.
Επιτέλους, μ΄αυτά και με ΄κείνα τι είδους ποιητής είναι αυτός ο Σαχτούρης;
Οικειοποιούμενος τα βασικά στοιχεία του υπερρεαλισμού, αφού στην αρχή προσχώρησε σε ένα είδος αυτόματης γραφής, τον παράκαμψε -- για να χρησιμοποιήσουμε τη λέξη ουσίας που χρησιμοποίησε ο Β. Χατζηβασιλείου σε σχετική του μονογραφία-- και άρχισε να περιορίζεται σε μία ποίηση του παράλογου, του τραγικού και του δραματικού. Του ήταν απολύτως αδύνατο να εκφράσει την οποιαδήποτε χαρά της ζωής ή τις όποιες ευφρόσυνες όψεις της, βλέποντας και συνειδητοποιώντας ό,τι συνέβαινε γύρω του. Αναλάμβανε ο ίδιος προσωπικά, λες και ήταν αυτός ο ένοχος, την ευθύνη για το ό,τι συνέβη, αλλά και διακατεχόταν, όπως φαίνεται, από τύψεις που εξακολουθούσε να γράφει ποίηση σε μία μετά το Άουσβιτς εποχή -- για να θυμηθούμε και τον Αντόρνο. Γι’ αυτό και ο όποιος λυρισμός τού είναι αδιανόητος, άσχετα βέβαια αν αυτός ξεφυτρώνει μέσα από την διατύπωση του τραγικού, του δραματικού και κυρίως του παράλογου. Αυτό δεν σημαίνει, φυσικά, ότι οι ομότεχνοι φίλοι του Εμπειρίκος και Εγγονόπουλος δεν έχουν γράψει ποιήματα με ανάλογα χαρακτηριστικά.
Ούτως ή άλλως ο Σαχτούρης αποτελεί σπάνιο και μοναδικό δείγμα ποιητικής τέχνης σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ίσως με κοντινότερο ανάλογο τον Τσέλαν τον οποίο μοιάζει να αγνοούσε.
(Δεκέμβριος/Ιανουάριος 2020/21)
