Flashback
Η ιστορία της μεγαλύτερης έκθεσης σύγχρονης τέχνης στον κόσμο, της Documenta ξεκινά το 1955 με πρωτοβουλία του καλλιτέχνη Άρνολντ Μπόντε [Arnold Bode] με σκοπό την ανάδειξη της ελευθερίας της τέχνης και την προώθηση της πρωτοπορίας, στο Κάσελ, όπου κατασκευάζονταν επίσης τα περίφημα τανκς «Tiger» των Ναζί, και αυτός ήταν ο κύριος λόγος που τον Οκτώβριο του 1943 το πρώην πριγκιπάτο της Έσσης ισοπεδώθηκε από τους βομβαρδισμούς των συμμάχων. Καθώς προετοιμάζεται ο Δεύτερος Παγκόσμιος πόλεμος, ο καλλιτέχνης Καρλ Λέιχαουζεν [Karl Leyhausen], που μαζί με τον Bode υπήρξε δημιουργός της πρωτοποριακής τοπικής σκηνής του Kassel Secession, το 1931 αυτοκτονεί αφήνοντας πίσω το μήνυμα: «Μια απερίσκεπτη, βάρβαρη εποχή ξεκινά».
Το 1941, ένας νεαρός τσιρκολάνος, φροντιστής εξωτικών ζώων και μέλος της χιτλερικής νεολαίας, ο Γιόζεφ Μπόυς [Joseph Beuys], προσφέρεται εθελοντικά για τη Luftwaffe. Ξεκινά τη στρατιωτική του εκπαίδευση ως αερομεταφορέας ραδιοεπικοινωνίας. Το 1942, ο Μπόυς τοποθετείται στην Κριμαία ως μέλος μαχητικών βομβιστικών μονάδων. Από το 1943 και μετά, αναπτύσσεται ως οπίσθιος πολυβολητής στο Ju 87 "Stuka", στην ανατολική περιοχή της Αδριατικής. Στις 16 Μαρτίου 1944, το αεροπλάνο του Μπόυς συντρίβεται στο μέτωπο της Κριμαίας. Από αυτό το περιστατικό, ο Μπόυς διαμορφώνει το μύθο ότι διασώθηκε από νομάδες Τατάρους, οι οποίοι και θεράπευσαν με αυταπάρνηση το τσακισμένο του σώμα τυλίγοντας το με ζωικό λίπος και τσόχα.
Στις 30 Ιουνίου 1982, ως μέρος της συμβολής του στη Documenta 7, ο μεγαλύτερος πλέον σαμανικός καλλιτέχνης της Γερμανίας, ο Γιόζεφ Μπόυς, λιώνει δημόσια ένα χρυσό αντίγραφο της κορώνας που φορούσε ο Τσάρος Ιβάν ο Τρομερός, μετατρέποντας το σε ένα σύμβολο ειρήνης, ο Λαγός με τον Ήλιο. Τα έσοδα από την πώλησή του προορίζονται για τη χρηματοδότηση σημαντικού μέρους του σχεδιασμού με τις 7000 Βελανιδιές. Το 1982, για τη Documenta 7, ο Μπόυς προτείνει ένα σχέδιο για την εγκατάσταση 7000 βελανιδιών σε ολόκληρη την πόλη Κάσελ, κάθε μια σε συνδυασμό με μια στήλη βασάλτη. Οι 7000 πέτρες συσσωρεύονται στο γρασίδι μπροστά από το Μουσείο Fridericianum με την προοπτική ότι ο σωρός θα συρρικνώνεται κάθε φορά που ένα δέντρο φυτεύεται. Το έργο, που θεωρείται μία από τις πρώτες χειρονομίες προς την πράσινη αστική ανανέωση, χρειάζεται πέντε χρόνια για να ολοκληρωθεί και εξαπλώνεται και σε άλλες πόλεις σε όλο τον κόσμο.
Memoirs
Ανεπίληπτα επήρε το καπέλο, το Στούκας παραμέρισεν ατέγκτως, κι έγραψε/συνέθεσε/επινόησε ένα ελλείπον κεφάλαιο του Finnegans Wake — Τζόυς/Μπόυς — Beuys/Joyce — έτσι προχωράει η Τέχνη, με αγέρωχα, καλομελετημένα εντούτοις, άλματα στο κενό (στου Yves Klein το κενό, για να εξηγούμεθα), και ο Μπόυς ήταν αρραγής απέναντι στα πολλαπλά άραγες, τα απανωτά, ακράδαντος ήταν ο Γιόζεφ μες στην κρουστή ζωή, ήθελε to avoid the void, ή να το δαμάσει, να το καλύψει, ο Ιωσήφ, ο Πρώτος Μέγας Κερατούκλης του Ντουνιά, καθότι άλλος ουδείς δεν είχε το θαρροθράσος κόντρα στον Μέγιστο Μαρσέλ να πάει, μονάχα ο Ιωσήφ ο Μπόυς (και, βέβαια, ο Ντεμπόρ που πάντα εξαιρείται και εξέχει ο έξοχος) — Η Σιωπή του Ντυσάν είναι Υπερεκτιμημένη — το καθηλωτικό επίτευγμα του Γιόζεφ, το άμετρο μέτρο, το υπέρμετρο, πάντα να δεσπόζει ο Μπόυς στο φάσμα όλο της Μεταπολεμικής Τέχνης, να λεηλατεί το Dada για να λυτρώσει το Dada, να το βάλει εκ νέου στο παιχνίδι, και το έβαλε, ένα Dada ανεστραμμένο, κι ωστόσο έτσι λυτρωμένο, θα έλεγες, όχι δίχως κάποιον ηλεκτρικό εκνευρισμό, και, εφόσον δεν επρόκειτο για Γερμανία, ένα Dada pop, ένα Dada που περνάει στις μάζες, που κατεβαίνει στους δρόμους, ή έστω, για να μην είμαστε υπερβολικοί (και πάλι!), αναστατώνει μια δράκα ήδη αναστατωμένων άστατων καλλιτεχνών που φλέγονται για ανατροπή, εντός πάντως της Ακαδημίας, και ο Μπόυς γίνεται ο μουσηγέτης αυτών των ανήσυχων τολμητίων, γίνεται ένα Πειραματικό Εργαστήριο από μόνος του, και βρίσκει συνενόχους συνεργούς συνταραγμένους συγκλονισμένους, και συντάσσουν μαζί το Νέο Πρόγραμμα μιας Νέας Τέχνης, προχωρούν παρέα στην Ποίηση της Περιπλάνησης και στην Περιπλάνηση της Ποίησης, κι ας είναι μέσα στο Πανεπιστήμιο, τις υπερβάσεις, αν θέλεις και δύνασαι, τις επιχειρείς παντού, ακόμα και μέσα στο Πανεπιστήμιο.
Το Μπούστο του Μπόυς ανάγεται σε θρύλο, το αιώνιο καπέλο του θα γίνει σύμβολο, όπως και τα γρασωμένα άρβυλά του, το μπλουτζίν και το ψαράδικο γιλέκο του, αγέρωχος όπως βαδίζει τσιμπολογώντας από ό,τι είναι πιο βαθύ και συνάμα πιο επιφανειακό, ό,τι είναι πιο αιχμηρό και συνάμα πιο αμβλύ, ό,τι είναι πιο τεχνολογικό και συνάμα πιο άγριο — τιθασεύει το κογιότ αλλά τιθασεύει και τα μόνιτορ, παίζει με τις κερήθρες αλλά παίζει και με τις αντένες, ενορχηστρώνει τον Λευκό Θόρυβο, κάνει μελωδίες από το στατικό ρεύμα και τα παράσιτα, ξέρει να κλέβει το ουσιώδες από το χθαμαλό όπως ο Βάλτερ Μπένγιαμιν, φροντίζει να κάνει τέχνη από τα απορρίμματα όπως ο Κουρτ Σβίτερς, οργανώνει το σκόρπιο, φωτίζει με προβολείς το αφανές, ελίσσεται στη διακεκαυμένη ζώνη της Contemporary Art, υποχρεώνοντας κάθε διάκονό της να φτάσει στα όριά του και να τα υπερβεί, θέτει ακάματα και ακατάπαυστα τα πιο απροσδόκητα ερωτήματα — Πώς Εξηγούμε τις Εικόνες σε Ένα Νεκρό Λαγό — Πώς Υπερβαίνουμε τη Σιωπή του Μαρσέλ Ντυσάν — Πώς Περνάμε σε μια Μετουσιωμένη Καθημερινότητα — Πώς Συμβαίνει Κάθε Άνθρωπος να είναι Δημιουργός —, συνομιλεί με τον Ρήτορα του Ανθρώπινου Γένους, τον υπεραναρχικό της Γαλλικής Επανάστασης, τον λατρεμένο Γιοχάννες Μπάπτιστ Μαρία Ανάχαρσις Κλόοτς, σχεδιάζει να συμπληρώσει το έργο του Τζόυς, παίζει μποξ όπως ο Αρθούρος Κραβάν, μετασχηματίζει τους Δίδυμους Πύργους στο έργο του Κόσμος και Δαμιανός, εμπνεόμενος από τους δικούς μας Αγίους Αναργύρους, τον Κοσμά (που ο Μπόυς μεταβαπτίζει σε Κόσμο) και τον Δαμιανό, που διακονούσαν την ίαση αρνούμενοι να εισπράττουν χρηματική αμοιβή — ξέρουμε πόσο καταπιάστηκε ο Μπόυς με την οικονομία και με τι διαισθητική εμβρίθεια μελετούσε το Das Kapital του Μαρξ.
Comeback
Η επίσημη ανακοίνωση της Documenta ότι θα παρουσιαστεί το 2017, παράλληλα με το Κάσελ. και στην Αθήνα, προκαλεί ρίγη συγκίνησης. Η τολμηρή ιδέα ενορχηστρώνεται σε μία διπλή υπερέκθεση από τον Πολωνό Ιστορικό Τέχνης και διευθυντή της Kunsthalle Basel, Άνταμ Σίμτσικ [Adam Szymczyk]. Η Αθήνα της κρίσης λειτουργεί ως πυρήνας για να ερευνηθούν οι συνθήκες, ιστορικές, πολιτικές, κοινωνικές, που οδηγούν στην ανάγκη αντίστασης μέσα από την καλλιτεχνική έκφραση. Μέσω του Μαθήματος-Learning from Athens, η Documenta ανατρέχει πίσω στις καταγωγικές της αρχές, απαιτώντας την ανάκτηση της αίσθησης του επείγοντος από την τέχνη, και τη συνέργειά της στην ανατροπή και αλλαγή του παρόντος.
Η αφήγηση ξεκινά με μία μετατόπιση ιδεολογιών που φέρουν αρνητικά προθέματα μπροστά από στερεότυπα: ξε-μαθαίνω, απο-ανάπτυξη, απο-αποικιοποίηση, αντι-πατριαρχία. Οι αποικιακές σχέσεις ισχύος αρέσκονται στο να επινοούν έναν Νότο, όχι αναγκαστικά γεωγραφικό, που αποτελεί ταυτόχρονα αποδιοπομπαίο τράγο και αντικείμενο εκμετάλλευσης, θυματοποιείται και διαφεντεύεται, λοιδορείται και εξιδανικεύεται από έναν αυτοαποκαλούμενο αμερόληπτο και ισχυρό Βορρά. Σύμφωνα με τον εύγλωττο επιμελητή του Προγράμματος Δημοσίων Δράσεων Πολ Μπ. Πρεσιάδο [Paul B. Preciado], ο Νότος, στο πλαίσιο της δυτικής ηγεμονικής επιστημολογίας, είναι ζωώδης, θηλυκός, παιδικός, queer, μαύρος, όπως και αδύναμος, ανόητος, οκνηρός και φτωχός με πολλά εγγενή ελλείμματα αλλά και πλουτοπαραγωγική πηγή εξόρυξης ενέργειας, νοήματος, απόλαυσης και υπεραξίας του Βορρά. Είναι «δέρμα και μήτρα, λάδι και καφές, σάρκα και χρυσός». Ο Βορράς συγκεντρώνει όλα τα αντίπαλα σημεία: λευκότητα, υγεία, εξυπνάδα, αποτελεσματικότητα, παραγωγικότητα. Είναι «η ψυχή και ο φαλλός, το σπέρμα και το νόμισμα, το μουσείο, το αρχείο, η τράπεζα». Σύμφωνα με τον Πρεσιάδο, τα πάντα έχουν έναν Νότο, ακόμα και το ίδιο μας το σώμα, και κάθε κοινωνία ορίζει τον δικό της. Αν όμως μέσα από την τέχνη, φέρνουμε τα πάνω κάτω πολλές φορές, δεν θα υπάρχουν πια κάθετα γεωγραφικά σημεία. Και εδώ πραγματικά έγκειται το ενδιαφέρον του σκεπτικού της έκθεσης. Ότι για πρώτη φορά σε έκθεση τέχνης βλέπουμε πώς χτίζονται οι πολιτισμοί, στρώμα πάνω σε στρώμα, λέξη δίπλα σε λέξη, μνήμη μέσα σε μνήμη. Από τις απροσδόκητες επιλογές καλλιτεχνών και έργων, αντιλαμβανόμαστε ότι η Documenta 14 δεν προωθεί μια παγκοσμιοποιημένη τέχνη αλλά δημιουργεί ένα πολιτιστικό υφαντό κεντημένο από/με πολλούς «Νότους», το οποίο, όταν ιδωθεί από ψηλά, ενώνει αντί να διαιρεί το ήδη κατακερματισμένο μοτίβο του σύγχρονου πολιτισμού μας.
Party On
Εκατό χρόνια, ένας αιώνας, τις προάλλες (12 Μαΐου), από τη γέννηση του υπερβατικού σε όλα δημιουργού και δάσκαλου Γιόζεφ Μπόυς, και λίγες μέρες μετά την επέτειο των εγκαινίων του 17 της Documenta στην Αθήνα, συναχθήκαμε στο Νέο Άλαμουτ για να τιμήσουμε, αθόρυβα και σιωπηλά, την επέτειο, να δούμε το δυνατό ντοκιμαντέρ γι᾽ αυτόν που σκηνοθέτησε ο Αντρές Φάιελ (Andres Veiel), να διαβάσουμε σελίδες από το βιβλίο της αγαπημένης μας Ρέας Στριγγάρη (Joseph Beuys — Η Επανάσταση Είμαστε Εμείς), να διαλαλήσουμε ότι η Documenta αγαπάει τον Μπόυς και ο Μπόυς αγαπάει την Documenta, να γυρίσουμε συγκινημένοι τέσσερα χρόνια πίσω, και να θυμηθούμε ότι κάποιοι από εμάς που στηρίξαμε τη διοργάνωση, ακόμα και εργαστήκαμε γι᾽ αυτήν, νιώθαμε, στους δρόμους της Αθήνας, στην Πλατεία Κοτζιά, στο ΕΜΣΤ, στο Μπενάκη, στο Πολυτεχνείο, στο Ωδείο, στην ΑΣΚΤ, διαρκώς την ανάσα και την παρουσία του Γιόζεφ Μπόις σε ό,τι κι αν κάναμε — άρθρα, διαλέξεις, μεταφράσεις, ξεναγήσεις, επαφές, οργανωμένες περιπλανήσεις, ακόμα και απλές επισκέψεις—, διότι ο Γιόζεφ Μπόυς, με κλοπές, με κόλπα, με τεχνάσματα και με τεχνήματα, με οικειοποιήσεις και αφομοιώσεις, με κοπτική-ραπτική και με συγκολλήσεις, άλλο δεν έκανε διαρκώς από το να προλογίζει την τέχνη του 21ου αιώνα. Τριάντα πέντε χρόνια μετά το σταμάτημα του χτύπου της καρδιάς του (στις 23 Ιανουαρίου του1986), η συμβολή του Μπόυς δεν είναι δυνατόν να συνταξιοδοτηθεί.
