Η φορεσιά ενός φιλέλληνα από τον Αγώνα του 1821

Η παλιά μεσαιωνική πόλη της νότιο-κεντρικής Γαλλίας Le Puy-en-Velay, που είναι χτισμένη σε μια κοιλάδα ανάμεσα σε δύο παραπόταμους του άνω ρου του Λίγηρα, με τον περίφημο καθεδρικό ναό της Παναγίας του 12^ου αι. μάλλον δεν είναι πολύ γνωστή στο ελληνικό κοινό. Ίσως για κάποιους καλούς γνώστες της ευρωπαϊκής ιστορίας να θυμίζει τον λεγάτο του Πάπα Ουρβανού του Β΄, που με μια καίρια κίνησή του έσωσε τους πρώτους Σταυροφόρους κατά τη μάχη του Δορυλαίου (1 Ιουλίου 1097), τον Αντεμάρ του Μοντέιγ, που ήταν εδώ επίσκοπος (και ακόμη τον Raymond du Puy, που οργάνωσε αργότερα τους Ιωαννίτες) ή άλλοι να γνωρίζουν το επιβλητικό πάνω σε ένα βράχο άγαλμα της Παναγίας της Γαλλίας, καμωμένο από ρωσικά κανόνια μετά την άλωση της Σεβαστούπολης (Σεπτέμβριος 1855 στον Κριμαϊκό πόλεμο).
Στο κύριο μουσείο, το Musée Crozatier, με τη σπουδαία συλλογή από δαντέλες, που η παραγωγή τους ανθούσε άλλοτε στην περιοχή, φυλάσσεται ένα αντικείμενο που συνδέει αυτήν την πόλη με τη σύγχρονη ιστορία της Ελλάδας. Πρόκειται για μια φορεσιά αγωνιστή του 1821, που έφερε ο γνωστός Γάλλος φιλέλληνας Olivier Voutier (1796-1877) [και παρέδωσε το 1892 στο Μουσείο η κόρη του Marie-Joséphine και ο σύζυγός της Philippe Hedde]. Μια ξεχασμένη σημείωση και η πρόθυμη συμβολή της κυρίας Astrid Bonnet, υπεύθυνης τεκμηρίωσης του Μουσείου Crozatier, βοήθησαν στον εντοπισμό της στολής. Σώζονται το χρυσοκέντητο γελέκι από κόκκινο μαλλί και χρυσά κορδόνια (τα τερτήρια), η βαμβακερή φέρμελη με τα κεντητά μανίκια και η φουστανέλα, το δερμάτινο σελάχι και οι διπλοραμμένες με κόκκινα νήματα και μαύρη τσόχα γκέτες.

Είναι γνωστό πως oι φορεσιές των αγωνιστών, ειδικά η φουστανέλα, ασκούσαν μια ξεχωριστή γοητεία στους Φιλέλληνες και έτσι πολλοί ντύθηκαν και απεικονίστηκαν από τον λόρδο Βύρωνα ως τον Φαβιέρο, τον Τόμας Γκόρντον κ.ά. «I could mention two or three Frank gentlemen who ape the Grecian costume; but which, on them, appeared “hors de saison”, arising probably from-not a want of vanity. One gentleman, not being able to procure a fustinella, or kirtle, contrived to make one from a sheet!» («Μπορώ να μνημονεύσω δυο-τρεις Γάλλους κύριους που μιμούνταν την ελληνική φορεσιά, αλλά που πάνω τους φαινόταν “αλλοπρόσαλλη”, πηγάζοντας όχι προφανώς από ματαιοδοξία. Κάποιος, που δεν μπορούσε να προμηθευτεί μια φουστανέλα, ή χιτώνα, έφτιαξε μια από ένα σεντόνι!») ειρωνεύεται ωστόσο κάποιους Γάλλους ο Σκώτος Henry Bradfield.

Ο Delacroix μας άφησε εκτός των άλλων μια ξεχωριστή σειρά από σχέδια – σπουδές της ελληνικής φορεσιάς. (Σπουδές για το «Πορτραίτο του κόμητος Παλατιανού» 1826, Τμήμα Γραφικών Τεχνών, Λούβρο.) Στις αρχές του 1824 στο ημερολόγιο του καταγράφει την γνωριμία του με τον Olivier Voutier :

Εκείνη την εποχή δούλευε το εμβληματικό του έργο για την καταστροφή της Χίου, ενώ ο Voutier μόλις είχε εκδώσει το βιβλίο του Mémoires du Colonel Voutier sur la guerre actuelle des Grecs, Παρίσι, Δεκέμβριος 1823. Η έρευνα έχει ήδη συνδέσει την σκηνή με το βρέφος, που προσπαθεί να θηλάσει από το νεκρό σώμα της μητέρας του στην δεξιά άκρη του πίνακα, με τη σχετική μαρτυρία του βιβλίου (θέμα ωστόσο αρχαιότατο, που αναφέρει ο Πλίνιος για έναν πίνακα του Θηβαίου ζωγράφου Αριστείδη). Γιατί είναι γεγονός πως ο Voutier είναι ο πρώτος που διηγείται τα γεγονότα της ελληνικής εξέγερσης και, ανεξάρτητα από το αν κατηγορήθηκε αργότερα από άλλους συμπατριώτες του για την αλήθεια των στοιχείων ή την ειλικρίνεια των προθέσεων, εισπράττει πρώτος τις αρχικές εγκωμιαστικές εντυπώσεις και το θαυμασμό των φιλελεύθερων συμπολιτών του. Είναι λοιπόν πιθανόν να επηρεάζει και τα σχέδια του Delacroix για την ελληνική φορεσιά είτε με τις περιγραφές του είτε με την επίδειξη της ενδυμασίας.

Η προμετωπίδα του βιβλίου του Voutier με το χαρακτικό «Soldat Grec. Kleftia» θα χρησιμοποιηθεί όμοια στην ιστορία του Fr. Pouqueville, που θα αρχίσει να τυπώνεται ένα χρόνο αργότερα. Η ίδια κυκλοφορεί και ως λυτή χαλκογραφία επιχρωματισμένη από τον Louis Dupré αργότερα. Ωστόσο ας μην παραβλέψουμε πως τα τέσσερα κύρια στοιχεία της φορεσιάς του Voutier (το γελέκι – η λευκή φέρμελη με το κόκκινο κέντημα στο σχιστό μανίκι – το σελάχι – η φουστανέλα ως το γόνατο) μοιάζουν πολύ με τα αντίστοιχα της εικόνας VI: «Un Suliote à Corfu. Nicolo Pervoli» του λευκώματος Dupré, Voyage à Athènes et à Constantinople, ou Collection de portrais, de vues et de costumes grecs et ottomans, peints sur lieux, d’après nature, lithographiés et coloriés par L. Dupré, élevé de David,Παρίσι 1825.

Στην Εθνική Πινακοθήκη υπάρχει ένας μικρός πίνακας του Γάλλου ρομαντικού ζωγράφου ιστορικών θεμάτων Nicolas Luis-François Gosse (1787-1877) «Μια Ελληνίδα ηρωίδα»,1827. Το θέμα και το στυλ είναι ήδη γνωστό στην ευρύτερη λαϊκή φιλελληνική εικονογραφία, ο Gosse εδώ το τοποθετεί σε ένα ρομαντικό - νεοκλασικό περιβάλλον με γαλανό ουρανό και αρχαίο ναό, όπου συντρίβεται η τυραννία. Ο ίδιος έχει ζωγραφίσει δύο πορτρέτα του Voutier: «Portrait du colonel Voutier» το 1824 και «Portrait de M. le colonel V[outier], au service des Grecs » το 1842 (σύμφωνα με το Dictionnaire géneral des artistes de l’École Française, 1882 των E. Bellier de la Chavignerie και L. Auvray), ωστόσο δεν εντοπίζονται άλλα στοιχεία για τα έργα αυτά. Ίσως το δεύτερο να είναι αυτό που η αναπαραγωγή του προέρχεται από την Médiathèque de la Ville de Hyères, καθώς ανάμεσα στα παράσημα (μετά τον τρίτο στη σειρά Αργυρό Σταυρό του Σωτήρος του 1836) ξεχωρίζει ο Μεγαλόσταυρος του Τάγματος του Σωτήρος, που πρέπει να πήρε γύρω στα 1840 από τον Όθωνα πάλι και το γαλλικό Médaille de Chevallier de la Légion d’ Honneur της ίδιας εποχής. Ο colonel Voutier στο ίδιο ηρωικό στυλ με το μακρύ από μαύρη τσόχα επενδύτη του επιτελείου τού Δημήτριου Υψηλάντη και το ίδιο δερμάτινο σελάχι της στολής του Musée Crozatier στέκεται μπροστά από ένα φανταστικό φόντο κρατώντας επιδεικτικά μια πάλα (σπάθη). Στο βάθος το ρομαντικό αγαπημένο θέμα του ζωγράφου ο αρχαίος ναός στον ανοικτό ουρανό και στα δεξιά μια μεγάλη ελληνική σημαία – κουρτίνα με την επιγραφή ΕΝ ΤΟΥΤΩ ΝΙΚΑ. Η επιγραφή δεν μαρτυρείται σε σημαίες της εποχής, εκτός μόνο από την γνωστή, φανταστική όμως, εικόνα ΧΧΧΧ του λευκώματος Dupré: «Nikolacki Mitropolos, arborant l’étendart de la Croix à Salona, le jour de Pâques 1821» («Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνοντας την πολεμική σημαία του Σταυρού στα Σάλωνα, την ημέρα του Πάσχα 1821»), όπου αναπαριστάται η μία όψη της τρίχρωμης σημαίας του Αλέξανδρου Υψηλάντη στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Μία ακόμη έγχρωμη γκραβούρα του λιθογράφου A. Cheyère (Δεκέμβριος 1822): «Le prince Démetrius Ypsilanti, accompagné de deux aides de Camp, donne des ordes au porte étendart de Colocoteroni» («Ο πρίγκιπας Δημήτριος Υψηλάντης, συνοδευόμενος από δύο επιτελείς του, δίνει προσταγές στον σημαιοφόρο του Κολοκοτρώνη») έχει ενδιαφέρον όχι τόσο για την τρίχρωμη σημαία όσο για την φιγούρα του μαυροφόρου υπασπιστή με τα λεπτά γυριστά μουστάκια (en guidon), που θυμίζει τον Voutier (σε καρικατούρα).

Ο άλλος πίνακας του 1824, ίσως να είναι αυτός που τελευταία δημοσιεύτηκε στο σάιτ του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών από ιδιωτική συλλογή, παρουσιάζει τον Voutier μπροστά στην Ακρόπολη κάτω από έναν ανοικτό ουρανό να ακουμπά επιδεικτικά πάλι το αριστερό χέρι στο mortier (οβιδοβόλο), που είχε στήσει στην Πνύκα, μια αναφορά δηλαδή στην πριν από δύο περίπου χρόνια (άνοιξη του 1822) συμβολή του στην πολιορκία της Αθήνας (αν και αντιμετώπισε κατηγόριες από κάποιους φιλέλληνες για ατζαμοσύνη, καθώς οι οβίδες περνούσαν πάνω από το Κάστρο και έπεφταν στα πίσω σπίτια της πόλης). Και στα δύο πορτραίτα μπορεί κανείς να αναγνωρίσει την φυσιογνωμική παρατήρηση του Delacroix: «ωραίος ως Έλληνας, με μάτια μικρά και ζωηρά…». Σε αυτόν τον πίνακα φοράει τη «φορεσιά του παλικαριού».