«Τυραννισμένοι από πολέμους, καταστροφές, αισθήματα προπαντός, αμφιθυμικά αισθήματα». Στέκομαι σ’ αυτή τη φράση, από γράμμα του Γιώργου Χειμωνά στη Λούλα Αναγνωστάκη, που αναφέρεται στον Γιατρό Ινεότη. Τα αμφιθυμικά αισθήματα έχουν το ίδιο βάρος με τους πολέμους και τις καταστροφές, το προπαντός υπογραμμίζει την τυραννία του θυμικού. Είμαι πολύ συναισθηματικός κι έτσι ή αλλοιώς δεν μπορούσα να ζήσω άλλο, λέει ο Γιατρός Ινεότης ήδη από την αρχή.
Ήταν το πρώτο βιβλίο του Χειμωνά που κατάφερα να διαβάσω – στην παλιά έκδοση του Κέδρου. Θα ήμουν στο λύκειο ή ίσως φοιτήτρια. Το διάλεξα για τον τίτλο; Ένα όνομα σου δίνει κάτι να πιαστείς – τι όνομα όμως είν’ αυτό; Η νεότης, γραμμένο ανορθόγραφα; Πρόκειται να έρθει το νέο είδος των ανθρώπων ένα άλλο είδος ξαφνικό. Αυτοί δεν θα είναι σαν εμάς έγινε μια τρομερή αλλαγή. Οι παληοί άνθρωποι κι αυτός ο τρομαγμένος λαός πρέπει να εξαφανιστούν. O θάνατος των «παληών» συνδέεται με το στέρεμα των αισθημάτων. Για μια «θυμική εξάντληση του σύγχρονου ανθρώπου» μίλησε ο Χειμωνάς σε συνέντευξη που έδωσε σχεδόν είκοσι χρόνια μετά την πρώτη έκδοση. Για τη συγκίνηση ως το βασικό κίνητρο κάθε γνωστικής απόπειρας του ανθρώπου ή και το μόνο. Αν γλιτώσει κανείς από την τυραννία του θυμικού, τότε δεν μένει ίσως τίποτα άλλο. Η λύπη είναι η πιο χαρακτηριστική και περισσότερο απ’ αυτήν καταλαβαίνεις πως υπάρχουν παρά από τους ίδιους τους ανθρώπους.
Κάποτε έψαχνα στο «Ινεότης», σ’ ολόκληρο τον τίτλο, κάποιον αναγραμματισμό, ένα γλωσσικό ολίσθημα, το μυστικό που θα γινόταν αν όχι το κλειδί τουλάχιστον πυξίδα. Είναι ότις, με την αρχαία αντωνυμία ό(σ)τις, όποιος, οποιοσδήποτε. Οι άνθρωποι, «ανθρώπινα κομάτια». Γιατί ήρωας εδώ είναι οι μάζες, το γένος των ανθρώπων. Όμως και το όνομα Τενάγκνε μοιάζει με αναγραμματισμό, αλλά δεν είναι. Η Τενάγκνε είναι μια γυμνή κάτασπρη γυναίκα με μακριά μαύρα μαλλιά. Το όνομα Tenagne υπάρχει και εκτός κειμένου. Γυναικείο αφρικανικό όνομα, ελάχιστα διαδεδομένο. Σημαίνει χρυσός.
Ο Γιατρός Ινεότης είναι ένας γιατρός που δεν γιατρεύει πουθενά, μανιακός προφήτης που από ένα σημείο και μετά μένει ενεός (Ινεότης;). Έχει σύντροφο τον ακονιστή που κουβαλά στη ράχη του τον τροχό, έναν «γύφτο γειτονιάς» που ακόνιζε μαχαίρια. Κι ενώ μια μέρα ο Γιατρός Ινεότης θα τον κομματιάσει αλύπητα κι αλλού θα τον σκοτώσει, ο ακονιστής είναι δίπλα του μέχρι το τέλος. Αλλά και οι άνθρωποι αποδεικνύονται διπλοί, ο ίδιος λαός ζει και μέσα σε υπόγεια βαθιά στη γη «κι είναι σαν να ζούμε εμείς τις ημέρες τους κι εκείνοι να ζούνε τις νύχτες μας». Υπάρχουν παρουσίες που αλληλοπροσδιορίζονται: ο ξένος που ήρθε να φιλοξενηθεί στην οικογένεια του φίλου που είναι πάντα απών, η Τενάγκνε που είναι η αδερφή ή η γυναίκα του φίλου που λείπει διαρκώς, ο ξένος που γίνεται ο άνθρωπος και ο τρομαχτικός εαυτός του καθενός. Η Τενάγκνε και ο Γιατρός Ινεότης. Οι εκτελεστές, που μπορεί αυτοί να είναι οι νέοι άνθρωποι. (Εδώ ίσως χωράει και μια «ιστορική» ανάγνωση —το βιβλίο γράφτηκε στην αρχή της χούντας—, που δεν είναι ασυμβίβαστη με την «αχρονική».)
Σαν να έρχεται η ιστορία σε επανωτά κύματα, βγάζοντας κάθε τόσο στην ακτή κάτι καινούργιο, ξαναφέρνοντας κάτι απ’ τα παλιά. Εκεί που άλλοι φοράνε στη γλώσσα διάφορα είδη στόμφου για να κρύψουν τη δική τους γύμνια («Πόσο κωμικές μου φαίνονταν πάντα οι εκλεκτές σας λέξεις», Ο Θάνατος του Ποιητή), ο Χειμωνάς υπερασπίζεται τη γύμνια, αφήνοντας να αποτυπωθούν το απολύτως καίριο, μαζί και η γλωσσική παραδρομή, η αναζήτηση μιας άλλης λέξης που συχνά καταλήγει στην άφοβη επανάληψη μιας προηγούμενης.
Υπερασπίζεται τη γύμνια καταργώντας και μια βασική διάκριση της πεζογραφίας ανάμεσα στην περιγραφή και στη δράση – οι εικόνες από λέξεις χτίζουν ταυτόχρονα και την πλοκή και την ατμόσφαιρα. Αν ο συγγραφέας παραδίδει ένα τοπίο μέσα στο οποίο ο αναγνώστης μπορεί να κινηθεί για λίγο, ένα τοπίο που σβήνει για μια στιγμή την ερημία, τότε τοπίο στον Χειμωνά γίνονται και τα βασικά προσχέδια, θραύσματα απ’ την ιστορία ανωνύμων, η ιστορία του πλήθους – θα μπορούσαν να είναι και οι ακατάληπτες διαδρομές του νου σε στιγμές μεγάλης αγωνίας ή εφιάλτες. Ένα συνταίριασμα από αρχινισμένες αφηγήσεις που θα συνεχιστούν πιο κάτω ή ίσως και να μη συνεχιστούν, που μπορεί να διακοπούν ξαφνικά όπως τα όνειρα. Εικόνες απ’ τον δρόμο, γιατί οι άνθρωποι γυρίζουν να πεθάνουν στις πόλεις και στα χωριά όπου «είναι γραμμένοι». Αφηγήσεις που μένουν ατέλειωτες, ίσως γιατί το τελειωμένο –το «τέλειο» μ’ αυτή την έννοια– ισοδυναμεί με μια παγίωση που θα έβαζε τέλος στην περιπλάνηση του αναγνώστη. Το ατέλειωτο είναι που κάνει τον αναγνώστη να επιστρέφει σ’ αυτό το τοπίο θέλοντας να το ξαναδεί.
Η ιστορία όμως έχει τέλος, ένα τέλος που ρίχνει φως και στον τίτλο. Παρά το πλήθος, τον δαίδαλο των αφηγήσεων, τη δήλωση του Χειμωνά ότι ήρωας του είναι πάντοτε οι μάζες, αυτή είναι πάνω απ’ όλα η ιστορία του Γιατρού Ινεότη. Είναι αυτός που φώναξε στον κόσμο σαν μανιακός προφήτης ο θάνατός μας είναι απαραίτητος αφού το νέο είδος, αυτός που είπε με μοχθηρή κοροϊδία στον ακονιστή είσαι σαν ένας απεσταλμένος. Είναι αυτός που τον διάλεξε η Θωμαή, που τον αναγνώρισε η Τενάγκνε. Είναι η αιτία, όμως στέκει πάντα χώρια, εκτός.
Το Ty Croas (Σπίτι του Σταυρού στη γλώσσα της Βρετάνης) απαντάται και σ’ άλλα κείμενα του Χειμωνά. Βρίσκεται στο Henvic, στη Βρετάνη — εκεί είχε φίλους, τους είχε αφιερώσει εικαστικά του έργα, αλλού πάλι τους ευχαριστεί για τη μετάφραση μιας κέλτικης μπαλάντας. Έψαξα στο διαδίκτυο: κάποιοι ήταν ψυχίατροι, ο Claude Hyrien πέθανε πέρυσι το καλοκαίρι σχεδόν ενενήντα χρονών. Επιστρέφοντας σ’ αυτό το τοπίο που εδώ είναι ο τόπος του θανάτου, ο Γιατρός Ινεότης και ο ακονιστής δεν συναντούν πια κανέναν στο δρόμο. Τότε ο Γιατρός Ινεότης θα συλλάβει τον εφιάλτη που του έστησε η μοίρα του: Είχε οριστικά χαθεί από το τέλος των ανθρώπων. Όπως είχε ζήσει έξω από τη ζωή τους έτσι θα ζούσε κι έξω από τον θάνατό τους.
