Tablas mexicanas!

Στους χάρ­τες, πα­λαιούς και νέ­ους, ανα­γνω­ρί­ζο­νται χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά και στοι­χεία τους, που άλ­λο­τε φαί­νο­νται και άλ­λο­τε δεν φαί­νο­νται, του­λά­χι­στον αμέ­σως. Εκεί­να που φαί­νο­νται, λέ­γο­νται εξω­τε­ρι­κά και εί­ναι τα φα­νε­ρά. Aνα­γνω­ρί­ζο­νται ευ­κο­λο­́τ­ερα και γί­νο­νται ευ­ρύ­τε­ρα αντι­λη­πτά από τους πολ­λούς. Τα άλ­λα λέ­γο­νται εσω­τε­ρι­κά και εί­ναι τα κρυ­φά, εξί­σου ση­μα­ντι­κά με τα εξω­τε­ρι­κά, αλ­λά απαι­τούν ιδιαί­τε­ρη εκ­παί­δευ­ση για να ανα­γνω­ρι­στούν. Δύ­σκο­λα ανι­χνεύ­ο­νται, τεκ­μη­ριώ­νο­νται και προ­βάλ­λο­νται στους πολ­λούς. Δεν γί­νο­νται ευ­ρύ­τε­ρα αντι­λη­πτά, αν και σπου­δαία, αλ­λά απο­κτούν ιδιαί­τε­ρη ση­μα­σία όταν απο­κα­λύ­πτο­νται. Πα­ρά­δειγ­μα: στις Νε­φέ­λες ο Στρε­ψιά­δης βλέ­πει σω­στά στον χάρ­τη το επί­μη­κες πε­πλα­τυ­σμέ­νο σχή­μα της Εύ­βοιας και γι’ αυ­τό σχο­λιά­ζει σκω­πτι­κώς τη φο­ρο­λο­γι­κή πο­λι­τι­κή του Πε­ρι­κλή, όπως επί­σης βλέ­πει τη Σπάρ­τη δί­πλα στην Αθή­να και ζη­τά­ει αφε­λώς την άμε­ση απο­μά­κρυν­σή της, αφού δεν γνω­ρί­ζει την έν­νοια της κλί­μα­κας και γι’ αυ­τό δεν μπο­ρεί να εκτι­μή­σει σω­στά τη χω­ρι­κή σχέ­ση Αθη­νών – Σπάρ­της στον χάρ­τη.
Με αυ­τή την οπτι­κή βλέ­πουν τους χάρ­τες οι εκ­παι­δευ­μέ­νοι της χαρ­το­γρα­φί­ας, του γνω­στι­κού συ­νό­λου που ασχο­λεί­ται με την τέ­χνη, επι­στή­μη και τε­χνο­λο­γία της κα­τα­σκευ­ής και χρή­σης των χαρ­τών. Οι εκ­παι­δευ­μέ­νοι των χαρ­τών τους βλέ­πουν ως σύ­νο­λο εξω­τε­ρι­κών και εσω­τε­ρι­κών γνω­ρι­σμά­των, σύμ­φω­να με τους κα­νο­́νες μιας δια­κρι­τής επι­στή­μης, της χαρ­το­γρα­φί­ας και των προ­ϊ­ο­́ντων της, των χαρ­τών, όπως κα­τά τα διε­θνώς ισχύ­ο­ντα ορί­ζο­νται οι μέ­σω συμ­βο­λι­σμών απει­κο­νί­σεις επι­λεγ­μέ­νων δια­κρι­τι­κών και χα­ρα­κτη­ρι­στι­κών της γε­ω­γρα­φι­κής πραγ­μα­τι­κο­́τ­ητας, όπως προ­κύ­πτουν από τη δη­μιουρ­γι­κή προ­σπά­θεια της εκτέ­λε­σης των επι­λο­γών του συ­ντά­κτη τους, και έχουν σχε­δια­στεί για χρή­ση, όταν οι χω­ρι­κές σχέ­σεις έχουν πρω­ταρ­χι­κή ση­μα­σία.
Οι εκ­παι­δευ­μέ­νοι των χαρ­τών, δη­λα­δή οι χαρ­το­γρά­φοι, προ­έρ­χο­νται κυ­ρί­ως από τις επι­στή­μες και τις τε­χνο­λο­γί­ες της χαρ­το­γρά­φη­σης, των κα­νο­νι­στι­κών αρ­χών και πρα­κτι­κών της μη­χα­νι­κής των απο­τυ­πώ­σε­ων και των απει­κο­νί­σε­ων. Από αυ­τούς, με­ρι­κοί ασχο­λού­νται και με την ιστο­ρία των χαρ­τών και της χαρ­το­γρα­φί­ας, σύμ­φω­να με τον πα­ρα­πά­νω ορι­σμό τους, γνω­ρί­ζο­ντας κα­λύ­τε­ρα από κά­θε άλ­λον πώς φτιά­χνο­νται οι χάρ­τες. Υπάρ­χουν όμως και οι ασχο­λού­με­νοι με την ιστο­ρία της χαρ­το­γρα­φί­ας προ­ερ­χό­με­νοι από τις αν­θρω­πι­στι­κές και κοι­νω­νι­κές επι­στή­μες, κυ­ρί­ως την ιστο­ρία. Και οι δύο πε­ριο­χές, των επι­στη­μών και τε­χνο­λο­γιών της χαρ­το­γρά­φη­σης και των ιστο­ρι­κών της χαρ­το­γρα­φί­ας, δυ­στυ­χώς από εκ­παι­δευ­τι­κά υπό­βα­θρα σε από­στα­ση με­τα­ξύ τους, δια­θέ­τουν μεν τις ερευ­νη­τι­κές πει­θαρ­χί­ες τους στο αντι­κεί­με­νο, αλ­λά έχουν και τις μορ­φω­τι­κές τους δε­σμεύ­σεις και άλ­λες γνω­σιο­λο­γι­κές εμπλο­κές (κά­πο­τε και αγκυ­λώ­σεις), που κά­νουν τα απο­τε­λέ­σμα­τα του έρ­γου τους πολ­λές φο­ρές δυ­σπρο­́σ­ιτα στους πολ­λούς και αδι­καιο­λό­γη­τα αντα­γω­νι­στι­κά με­τα­ξύ τους.
Δί­πλα στις δύο ομά­δες των ασχο­λού­με­νων με τη χαρ­το­γρα­φία, τους χάρ­τες και την ιστο­ρία τους, που προ­έρ­χο­νται από επι­στη­μο­νι­κές και τε­χνο­λο­γι­κές εκ­παι­δευ­τι­κές πει­θαρ­χί­ες, έρ­χε­ται ορ­μη­τι­κά το «ιπ­πι­κό», ο χαρ­το­γρα­φι­κός συλ­λε­κτι­σμός! Συν­δε­δε­μέ­νος με την αγά­πη, τον έρω­τα, το πά­θος και την αφο­σί­ω­ση στην ανα­δί­φη­ση των πα­λαιών χαρ­τών, αλ­λά και την αύ­ξη­ση της εμπο­ρι­κής τους αξί­ας, ο χαρ­το­γρα­φι­κός συλ­λε­κτι­σμός, ως πιο ελεύ­θε­ρος, ανε­ξάρ­τη­τος, ερω­τι­κός, πο­λυ­πλη­θής, που δεν έχει λό­γο να «δώ­σει λο­γα­ρια­σμό» στις πει­θαρ­χί­ες που βα­σα­νί­ζουν τους άλ­λους, τους βλο­συ­ρούς και κα­χύ­πο­πτους, των δύο ομά­δων, απο­τε­λεί εν γέ­νει κι­νη­τή­ριο δύ­να­μη και συ­σπεί­ρω­ση εν­δια­φε­ρό­ντων, πα­ρά­γει πλού­το από αιώ­νες (ήδη από τον 17o αι.) και κι­νεί­ται με ευ­ε­λι­ξία και εξω­στρέ­φεια, που ελ­κύ­ει και γοη­τεύ­ει το ευ­ρύ κοι­νό. Σε αντί­θε­ση με τους «άλ­λους» των δύο ομά­δων, ο συλ­λε­κτι­σμός ακο­λου­θεί μια «χαρ­το­λο­γι­κή» προ­σέγ­γι­ση, ανα­κα­λώ­ντας τον ευ­φυή όρο, που πρώ­τος χρη­σι­μο­ποί­η­σε δια­κε­κρι­μέ­νος συλ­λέ­κτης ιστο­ρι­κών χαρ­τών.
Ο χαρ­το­γρα­φι­κός συλ­λε­κτι­σμός συ­μπλη­ρώ­νει την τριά­δα των ασχο­λού­με­νων με τους χάρ­τες ομά­δων και πα­ρου­σιά­ζει ιδιαί­τε­ρο εν­δια­φέ­ρον λό­γω της αριθ­μη­τι­κής του υπε­ρο­χής στην τριά­δα. Ο ελ­λη­νι­κός συλ­λε­κτι­σμός ασχο­λεί­ται, όπως εί­ναι φυ­σι­κό, με τον γε­ω­γρα­φι­κό χώ­ρο που πε­ρι­βάλ­λει ευ­ρύ­τε­ρα το Αι­γαίο, την ανα­το­λι­κή Με­σό­γειο, έως το σύ­νο­λο της Με­σο­γεί­ου (εκεί όπου «απλω­νό­ταν» ο ελ­λη­νι­σμός) στο χρο­νι­κό διά­στη­μα σχε­δόν τριών αιώ­νων από το β΄ μι­σό του 15oυ μέ­χρι και το τέ­λος του 18oυ. Εί­ναι η πε­ρί­ο­δος στην αρ­χή της οποί­ας ο χώ­ρος αυ­τός ελέγ­χε­ται από μια πα­νί­σχυ­ρη oθω­μα­νι­κή αυ­το­κρα­το­ρία και που στο τέ­λος της θα έχει κλο­νι­στεί πο­λύ σο­βα­ρά από σκλη­ρές αντι­πα­ρα­θέ­σεις με τη Δύ­ση (π.χ. Ναύ­πα­κτος 1571, Κρή­τη 1648-1671, Με­γά­λος Τουρ­κι­κός Πο­́λ­εμος του Ιε­ρού Συ­να­σπι­σμού 1683-1699 κ.ά.).

O ίδιος χώ­ρος, πα­ράλ­λη­λα με τις πο­λε­μι­κές ανα­με­τρή­σεις, γί­νε­ται πε­δίο ισχυ­ρών αντι­τι­θέ­με­νων οι­κο­νο­μι­κών και εμπο­ρι­κών συ­ναλ­λα­γών και συμ­φε­ρο­́ντων, εφο­́σον από το α΄μι­σό του 16ου αιώ­να οι πε­ρί­φη­μες διο­μο­λο­γή­σεις κα­θο­ρί­ζουν άλ­λου τύ­που αντα­γω­νι­σμούς, λι­γο­́τ­ερο ορα­τούς από τους στρα­τιω­τι­κούς. Οι Γάλ­λοι πρώ­τα (1535) και αρ­γο­́τ­ερα οι Άγ­γλοι και Ολ­λαν­δοί θα εξαρ­τή­σουν και στις διο­μο­λο­γή­σεις τη ναυ­τι­κή πα­ρου­σία τους στην ανα­το­λι­κή Με­σο­́γειο και το Αι­γαίο και τα αντα­γω­νι­στι­κά οι­κο­νο­μι­κά συμ­φέ­ρο­ντά τους εκεί, χω­ρίς βέ­βαια να πα­ρα­γνω­ρί­ζε­ται η ακο­́μα αι­σθη­τή πα­ρου­σία των Βε­νε­τών, προ­αιώ­νιων ναυ­τι­κών κυ­ρί­αρ­χων της πε­ριο­χής. Στις συν­θή­κες αυ­τές, το με­γά­λο κί­νη­τρο πα­ρα­γω­γής χαρ­τών από τις εκ­δο­τι­κές επι­χει­ρή­σεις των εμπλε­κο­́μ­ενων ναυ­τι­κών δυ­νά­με­ων εί­ναι αυ­τα­πο­́δε­ικτο.
Ο χώ­ρος των διο­μο­λο­γή­σε­ων, θα γί­νει γρή­γο­ρα οι­κο­νο­μι­κά ζω­τι­κός ενώ σο­βα­ρό επι­πλέ­ον κί­νη­τρο πα­ρα­γω­γής χαρ­τών θα απο­τε­λέ­σει και το κερ­δο­φο­́ρο δια­κύ­βευ­μα των συ­ντα­κτών και εκ­δο­τών χαρ­τών στα με­γά­λα εκ­δο­τι­κά κέ­ντρα της επο­χής. Όλα τα τμή­μα­τα της Με­σο­γεί­ου και του χώ­ρου επιρ­ρο­ής της, θα συ­νε­χί­σουν να απο­τε­λούν αντι­κεί­με­νο απει­κο­́ν­ισης σε διά­φο­ρους τύ­πους χαρ­τών κυ­ρί­ως μι­κρής κλί­μα­κας (δηλ. με­γά­λης σμί­κρυν­σης, βλ. «Αχ αυ­τές οι κλί­μα­κες!», Χάρ­της 2) και με­τά τη με­γά­λη στρο­φή της χαρ­το­γρα­φί­ας στον πα­γκο­́σμιο γε­ω­γρα­φι­κό χώ­ρο, λο­́γω των Με­γά­λων Ανα­κα­λύ­ψε­ων.
Αν και η έξο­δος στους Ωκε­α­νούς αρ­χί­ζει τον 15ο αιώ­να και από το­́τε το με­γά­λο βά­ρος της χαρ­το­γρα­φί­ας στρέ­φε­ται εκεί, για την απει­κο­́ν­ιση των «νέ­ων» ακτο­γραμ­μών και γαιών με τους πα­γκο­́σμιους χάρ­τες σε νέα προ­βο­λι­κά συ­στή­μα­τα, η Με­σο­́γειος και ιδιαί­τε­ρα οι πε­ριο­χές που «λο­γο­δο­τούν» στην οθω­μα­νι­κή αυ­το­κρα­το­ρία πα­ρα­μέ­νουν σο­βα­ρό απει­κο­νι­στι­κό αντι­κεί­με­νο των εμπο­ρι­κών χαρ­το­γρά­φων και των ισχυ­ρών εκ­δο­τι­κών οί­κων, οι οποί­οι δεν συ­γκι­νού­νται ιδιαί­τε­ρα, για τις εμπο­ρι­κές τους πα­ρα­γω­γές, από τις νέ­ες επι­στη­μο­νι­κές εξε­λί­ξεις στη χαρ­το­γρα­φία και τις όλο και με­γα­λύ­τε­ρες κλί­μα­κες των χαρ­τών. Πα­λαιο­́τ­ερα λαν­θα­σμέ­να ακτο­γραμ­μι­κά στε­ρε­ο­́τ­υπα επα­να­λαμ­βά­νο­νται σε νε­ο­́τ­ερους χάρ­τες μέ­χρι και τον 18ο αιώ­να, ενι­σχύ­ε­ται όμως η αι­σθη­τι­κή φρο­ντί­δα του οπτι­κού απο­τε­λέ­σμα­τος ακο­λου­θώ­ντας τις εξε­λί­ξεις στις κα­λές τέ­χνες.
Ο ωραί­ος χάρ­της υπε­ρι­σχύ­ει του σω­στού, που συ­χνά θυ­σιά­ζε­ται στον βω­μό της εμπο­ρι­κο­́τ­ητας, ακο­́μα και όταν η επι­στη­μο­νι­κή χαρ­το­γρα­φία ση­μειώ­νει συ­νε­χείς προ­ο­́δους, ιδιαί­τε­ρα με­τά την ίδρυ­ση της πα­ρι­σι­νής Ακα­δη­μί­ας και την ενί­σχυ­ση του ρο­́λου των πο­λι­τών και στρα­τιω­τι­κών μη­χα­νι­κών-γε­ω­γρά­φων από τα μέ­σα του 17ου αιώ­να. Εί­ναι τέ­τοια η υπε­ρά­σπι­ση της ομορ­φιάς των χαρ­τών, η οποία δεν συν­δυά­ζε­ται πά­ντα με την επι­στη­μο­νι­κο­́τ­ητα, ώστε τε­λι­κά οι πα­ρα­γο­́μ­ενοι χάρ­τες να κιν­δυ­νεύ­ουν να πα­γι­δευ­τούν στην απο­κλει­στι­κο­́τ­ητα της αι­σθη­τι­κής. Αυ­τό όμως δεν απα­σχο­́λ­ησε τον συλ­λε­κτι­σμό ο οποί­ος δι­καί­ως βά­σι­ζε, όπως και σή­με­ρα, τα αξιο­λο­γι­κά του κρι­τή­ρια κυ­ρί­ως στην ομορ­φιά του χάρ­τη, που προσ­δί­δει αι­σθη­τι­κή σπα­νιο­́τ­ητα.

Ο χαρ­το­γρα­φι­κός συλ­λε­κτι­σμός, έχει ιστο­ρι­κή πα­ρά­δο­ση κυ­ρί­ως στην Ευ­ρώ­πη και την Βό­ρειο Αμε­ρι­κή, με όχι και τό­σο ευ­κα­τα­φρό­νη­τη εμπο­ρι­κή ύλη. Ως πο­λυά­ριθ­μη ομά­δα, υπε­ρι­σχύ­ει σε κοι­νω­νι­κό επί­πε­δο των άλ­λων δύο ομά­δων των ασχο­λού­με­νων επι­στη­μο­νι­κά με τους πα­λαιούς χάρ­τες, τη χαρ­το­γρα­φία και την ιστο­ρία τους. Για τους ασχο­λου­μέ­νους και τους «εκ των έν­δον γνω­ρί­ζο­ντες» οι τρεις ομά­δες απο­τε­λούν πολ­λές φο­ρές ένα εί­δος Tablas mexicanas που τό­σο υπέ­ρο­χα έκα­νε αγα­πη­μέ­νη μου­σι­κή ο μα­έ­στρος Ennio Morricone στο πα­σί­γνω­στο Triello του.

Σε αυ­τό το αγα­πη­μέ­νο τρι­γω­νι­κό «σχή­μα» των πε­ρί τους χάρ­τες πε­ρι­πλα­νο­μέ­νων, που ενί­ο­τε συν­θέ­τουν το Triello, το σί­γου­ρο εί­ναι ότι «ο κα­λός» εί­ναι πά­ντα ο χαρ­το­γρα­φι­κός συλ­λε­κτι­σμός!