Το τραύμα της αποαποικιοποίησης

Ζο­ζέ Εντουάρ­ντο Αγκουα­λού­ζα, Γε­νι­κή θε­ω­ρία της Λή­θης, σελ. 190, εκδ. Όπε­ρα 2018

Τις τε­λευ­ταί­ες δε­κα­ε­τί­ες η πορ­το­γα­λι­κή λο­γο­τε­χνι­κή σχο­λή μας έχει δώ­σει εντυ­πω­σια­κά μυ­θι­στο­ρή­μα­τα. Κυ­ρί­αρ­χα δο­μι­κά/μορ­φι­κά στοι­χεία τους εί­ναι η πα­ρα­λη­ρη­μα­τι­κή αφή­γη­ση, η συ­χνή πυ­κνή απου­σία ση­μεί­ων στί­ξε­ως, η αυ­το­ψυ­χα­νά­λυ­ση των ηρώ­ων, η απο­σπα­σμα­τι­κή συ­νει­δη­σια­κή ροή και η ανα­κα­τα­σκευή του πα­ρελ­θό­ντος μέ­σω ελά­χι­στα αντι­κει­με­νι­κών μνη­μο­νι­κών τε­χνα­σμά­των. Εκτός από τον νο­μπε­λί­στα Ζο­ζέ Σα­ρα­μά­γκου, πρό­χει­ρα έρ­χο­νται στο νου ο Ζο­ζέ Καρ­ντό­ζο Πί­ρες, ο Αντό­νιο Λό­μπο Αντού­νες και η Ντούλ­τσε Μα­ρία Καρ­ντό­ζο, αλ­λά ακο­λου­θεί μια ολό­κλη­ρη γε­νιά άξιων επι­γό­νων, με­τα­ξύ τους και ο γεν­νη­μέ­νος στην Αν­γκό­λα το 1960 Ζο­ζέ Εντουάρ­ντο Αγκουα­λού­ζα. Μοιά­ζει σαν η πορ­το­γα­λι­κή λο­γο­τε­χνία να βρί­σκε­ται σε διαρ­κή κα­τά­στα­ση πει­ρα­μα­τι­σμού ή –αν θέ­λει να γί­νει κα­νείς λί­γο σκε­πτι­κι­στής– σαν να επα­να­να­κα­λύ­πτει διαρ­κώς τον μο­ντερ­νι­σμό. Αυ­τό ίσως να οφεί­λε­ται και στην πα­ρα­τε­τα­μέ­νη χει­με­ρία νάρ­κη της πε­ριό­δου Σα­λα­ζάρ. 
Σε κά­θε πε­ρί­πτω­ση, μυ­θι­στο­ρή­μα­τα όπως Η μπα­λά­ντα της αμ­μου­διάς των Σκύ­λων του Πί­ρες (Στο­χα­στής) ή Το με­γα­λείο της Πορ­το­γα­λί­ας του Αντού­νες (Κα­στα­νιώ­της) εί­ναι έρ­γα-σταθ­μοί για την πε­ρί­ο­δο που ακο­λού­θη­σε την Επα­νά­στα­ση των Γα­ρι­φά­λων (Απρί­λιος 1974), κα­θώς κα­τα­φέρ­νουν να επε­ξερ­γα­σθούν σε βά­θος τα τραύ­μα­τα της κα­τάρ­ρευ­σης της Αυ­το­κρα­το­ρί­ας, της απο­α­ποι­κιο­ποί­η­σης, του επα­να­πα­τρι­σμού εκα­το­ντά­δων χι­λιά­δων αν­θρώ­πων από τις αφρι­κα­νι­κές κυ­ρί­ως κτή­σεις και του συ­να­κό­λου­θου ανα­γκα­στι­κού εκ­συγ­χρο­νι­σμού της πορ­το­γα­λι­κής κοι­νω­νί­ας.
Ας θυ­μί­σου­με ότι η Πορ­το­γα­λία, εξέ­θρε­ψε με­ρι­κούς από τους με­γα­λύ­τε­ρους θα­λασ­σο­πό­ρους, αρ­χί­ζο­ντας από τα μέ­σα του 15ου αιώ­να. Οι κτή­σεις της εκτεί­νο­νταν από την αχα­νή Βρα­ζι­λία ως την Κί­να και την Ια­πω­νία περ­νώ­ντας από την Ιν­δία και το Μα­λαι­σια­νό Αρ­χι­πέ­λα­γος. Υπήρ­ξε η πρώ­τη χώ­ρα που οι ναυ­τι­κοί της πε­ριέ­πλευ­σαν την Αφρι­κή, εγκα­τέ­στη­σαν οχυ­ρά και εμπο­ρι­κούς σταθ­μούς, άσκη­σαν το δου­λε­μπό­ριο εμ­φυ­τεύ­ο­ντας χι­λιά­δες Αφρι­κα­νούς στην αμε­ρι­κα­νι­κή ήπει­ρο, διείσ­δυ­σαν ως τα αι­θιο­πι­κά υψί­πε­δα και δη­μιούρ­γη­σαν με­ρι­κές από τις πρω­ι­μό­τε­ρες αλ­λά και αν­θε­κτι­κό­τε­ρες αποι­κί­ες στην Αφρι­κή (Αν­γκό­λα, Μο­ζαμ­βί­κη, Γουι­νέα Μπισ­σά­ου, Πρά­σι­νο Ακρω­τή­ρι, Σάο Το­μέ & Πριν­σί­πε). Επι­πλέ­ον –κι αυ­τό φαί­νε­ται πε­ντα­κά­θα­ρα στο πα­ρόν βι­βλίο– οι Πορ­το­γά­λοι έποι­κοι εν­σω­μα­τώ­θη­καν σε με­γά­λο βαθ­μό στη ζωή αποι­κιών όπως η Αν­γκό­λα. Πί­στε­ψαν ότι αυ­τά τα εδά­φη εί­ναι η νέα τους πα­τρί­δα, ενώ άσκη­σαν ακό­μη και «τα­πει­νά» επαγ­γέλ­μα­τα, κά­τι που δεν θα δια­νο­ού­νταν να κά­νουν οι Γάλ­λοι, οι Ισπα­νοί και οι Άγ­γλοι. Πί­στε­ψαν ακό­μη ότι ο εγκλι­μα­τι­σμός και οι επι­μι­ξί­ες στα­δια­κά θα τους κα­τα­στή­σουν ντό­πιους και ότι θα προ­κύ­ψει ένας νέ­ος λα­ός σε μια νέα πα­τρί­δα (όπως όντως συ­νέ­βη στη Βρα­ζι­λία).
Ωστό­σο τα πράγ­μα­τα απο­δεί­χθη­καν αρ­κε­τά δυ­σκο­λό­τε­ρα στην Αφρι­κή. Εδώ οι πο­λι­τι­σμι­κές αντι­στά­σεις υπήρ­ξαν σο­βα­ρό­τε­ρες, ενώ με­τα­πο­λε­μι­κά τα εθνι­κο­α­πε­λευ­θε­ρω­τι­κά κι­νή­μα­τα θα έπαιρ­ναν βί­αια μορ­φή και η απο­τί­να­ξη του λευ­κού αν­θρώ­που θα γι­νό­ταν πρώ­τη προ­τε­ραιό­τη­τα. Ενώ Γαλ­λία και Αγ­γλία απα­γκι­στρώ­θη­καν σχε­τι­κά νω­ρίς από το αποι­κιο­κρα­τι­κό βά­ρος, το πο­λι­τι­κό και οι­κο­νο­μι­κό κό­στος του οποί­ου γι­νό­ταν δυ­σβά­στα­κτο με­σού­ντος του Ψυ­χρού Πο­λέ­μου, οι Πορ­το­γά­λοι επέ­μει­ναν μέ­χρι τέ­λους. Ανα­λώ­θη­καν σε ατε­λέ­σφο­ρους πο­λέ­μους και το κό­στος, με­τα­ξύ άλ­λων σε αν­θρώ­πι­νες ζω­ές υπήρ­ξε τέ­τοιο που προ­κλή­θη­κε η Επα­νά­στα­ση των Γα­ρι­φά­λων: μια εξέ­γερ­ση κα­τώ­τε­ρων κυ­ρί­ως αξιω­μα­τι­κών η οποία και οδή­γη­σε στην πτώ­ση του σα­ρα­ντά­χρο­νου κα­θε­στώ­τος του Σα­λα­ζάρ (σχε­δόν ταυ­τό­χρο­να με την πτώ­ση της ελ­λη­νι­κής δι­κτα­το­ρί­ας και του κα­θε­στώ­τος Φράν­κο στην Ισπα­νία).

Εδώ, η ηρω­ί­δα του βι­βλί­ου φέ­ρει εμ­φα­νώς το τραύ­μα της συρ­ρί­κνω­σης της Πορ­το­γα­λί­ας από με­γά­λη αυ­το­κρα­το­ρι­κή δύ­να­μη των πέ­ντε ηπεί­ρων σε μια απλή ευ­ρω­παϊ­κή χώ­ρα και μά­λι­στα από τις σχε­τι­κά κα­θυ­στε­ρη­μέ­νες. Η Λού­ντο, πε­θαί­νει σε μια κλι­νι­κή της Λουά­ντα, πρω­τεύ­ου­σας της Αν­γκό­λα το 2010 στα ογδό­ντα τό­σα της χρό­νια. Εί­χε γεν­νη­θεί σε μια μι­κρή επαρ­χια­κή πό­λη της Πορ­το­γα­λί­ας και υπήρ­ξε μάλ­λον δει­λό παι­δί, που κά­ποιο εφη­βι­κό τραύ­μα –απο­κα­λυ­πτό­με­νο μό­νο προς το τέ­λος της αφή­γη­σης– το με­τέ­τρε­ψε σε εσώ­κλει­στο. Με­τά τον θά­να­το των γο­νιών της, την παίρ­νει υπό την προ­στα­σία της η αδελ­φή της η οποία κά­πο­τε πα­ντρεύ­ε­ται ένα χή­ρο με­ταλ­λειο­λό­γο μη­χα­νι­κό, γη­γε­νή της Αν­γκό­λας. Θα με­τοι­κή­σουν εκεί υπό κα­λές συν­θή­κες, αλ­λά σύ­ντο­μα θα βρε­θούν στο θέ­α­τρο των επα­να­στα­τι­κών εξε­λί­ξε­ων. Η βία θα εγκα­τα­στα­θεί στη χώ­ρα, τα παι­γνί­δια των Με­γά­λων Δυ­νά­με­ων θα απο­λή­ξουν σε κα­τ’ ου­σί­αν τρι­χο­τό­μη­ση των εδα­φών της, κου­βα­νι­κά, νο­τιο­α­φρι­κα­νι­κά και κον­γκο­λέ­ζι­κα στρα­τεύ­μα­τα θα μπουν στο θέ­α­τρο των εξε­λί­ξε­ων, ώσπου θριαμ­βεύ­ει η μαρ­ξι­στι­κή φρά­ξια του Αγκου­στί­νιο Νέ­το. Και ενώ ο τρό­μος εγκα­θί­στα­ται στη χώ­ρα εν ονό­μα­τι της ισό­τη­τας και της δι­καιο­σύ­νης, οι φυ­λα­κές γε­μί­ζουν ασφυ­κτι­κά, η κοι­νή λη­στεία κυ­ριαρ­χεί, τα βα­σα­νι­στή­ρια παίρ­νουν εφιαλ­τι­κές δια­στά­σεις, ενώ χι­λιά­δες λευ­κοί (και όχι μό­νο) έποι­κοι θα εγκα­τα­λεί­ψουν τη χώ­ρα. Η οι­κο­νο­μία κα­ταρ­ρέ­ει υπό το βά­ρος των εθνι­κο­ποι­ή­σε­ων, της υπο­στε­λέ­χω­σης και των ένο­πλων συ­γκρού­σε­ων, ενώ εξα­φα­νί­ζο­νται η αδελ­φή και ο γα­μπρός της Λού­ντο.
Η ίδια η Λού­ντο, εκ­βια­ζό­με­νη και υπό την απει­λή ενό­πλων που διεκ­δι­κούν τα δια­μά­ντια της οι­κο­γέ­νειας, θα κλει­στεί στο πο­λυ­τε­λές δια­μέ­ρι­σμά της, χτί­ζο­ντας μά­λι­στα ένα τοί­χο στον διά­δρο­μο της πο­λυ­κα­τοι­κί­ας, αφού έχει προη­γου­μέ­νως σκο­τώ­σει έναν εκ των ει­σβο­λέ­ων. Θα πα­ρα­μεί­νει σε απο­μό­νω­ση για δε­κα­ε­τί­ες, μέ­χρι την απο­κα­τά­στα­ση της δη­μο­κρα­τί­ας το 2003, εξα­ντλώ­ντας τα απο­θη­κευ­μέ­να τρό­φι­μα και στη συ­νέ­χεια καλ­λιερ­γώ­ντας φα­σό­λια, λα­χα­νι­κά και μπα­νά­νες στην τα­ρά­τσα της ή πα­γι­δεύ­ο­ντας πε­ρι­στέ­ρια, τα που­λε­ρι­κά της γει­το­νιάς, ακό­μη και έναν πί­θη­κο. Πα­ρα­κο­λου­θεί τη ζωή της πό­λης από ψη­λά, γί­νε­ται μάρ­τυ­ρας της βί­ας, της κα­θη­με­ρι­νό­τη­τας των κα­τοί­κων και ποι­κί­λων επει­σο­δί­ων, ακού­ει ρα­διό­φω­νο όσο υπάρ­χει ηλε­κτρι­κό και δια­βά­ζει. Κρα­τά ημε­ρο­λό­γιο και γρά­φει ποι­ή­μα­τα για όσο έχει γρα­φι­κή ύλη, ενώ αρ­γό­τε­ρα χρη­σι­μο­ποιεί τους τοί­χους του δια­με­ρί­σμα­τος για τον ίδιο σκο­πό. Έτσι θα συ­ντε­θεί αρ­γό­τε­ρα η ιδιό­τυ­πη ζωή της από τον αό­ρα­το αφη­γη­τή.
Στο με­τα­ξύ θα πα­ρα­κο­λου­θή­σου­με τις πο­λι­τι­κές εξε­λί­ξεις στη χώ­ρα μέ­σω πα­ράλ­λη­λων αφη­γή­σε­ων για διά­φο­ρα πρό­σω­πα που εμπλέ­κο­νται στην ιστο­ρία της Λού­ντο: ενός ιδε­ο­λό­γου μαρ­ξι­στή που εξε­λίσ­σε­ται σε πρά­κτο­ρα της Ασφά­λειας, ενός ορ­φα­νού χα­μι­νιού που θα ανα­κα­λύ­ψει τη γριά και μι­σό­τυ­φλη πια Λού­ντο προς το τέ­λος του βι­βλί­ου δια­σώ­ζο­ντας την, ενός μι­σθο­φό­ρου που διεκ­δι­κεί τα δια­μά­ντια του απα­χθέ­ντος ζεύ­γους για να με­τα­τρα­πεί σε φυ­γά­δα και να εν­σω­μα­τω­θεί σε μια απο­μο­νω­μέ­νη φυ­λή κτη­νο­τρό­φων, ενός Γάλ­λου συγ­γρα­φέα που εξα­φα­νί­ζε­ται μυ­στη­ριω­δώς, ενός «φρα­ξιο­νι­στή φοι­τη­τή» βα­σα­νι­σμέ­νου από το κα­θε­στώς που με­τα­τρέ­πε­ται σε επι­χει­ρη­μα­τία με την κα­πι­τα­λι­στι­κή τρό­πος του λέ­γειν πα­λι­νόρ­θω­ση, μιας νο­σο­κό­μας που φυ­γα­δεύ­ει κό­σμο, ενός μου­σι­κού και άλ­λων πολ­λών. Το υπερ­πο­λύ­πλο­κο αυ­τό πλέγ­μα ηρώ­ων και ονο­μά­των μπαί­νει και βγαί­νει από την αφή­γη­ση με ιδιαί­τε­ρα εν­δια­φέ­ρο­ντα τρό­πο απο­κα­λύ­πτο­ντας τις ιδε­ο­λο­γι­κές συ­γκρού­σεις, τον τρό­μο του ολο­κλη­ρω­τι­σμού αφρι­κα­νι­κής κο­πής αλ­λά και την αρ­πα­κτι­κή, βί­αια διά­στα­ση της αν­θρώ­πι­νης φύ­σης.
Το βι­βλίο εί­ναι απο­λαυ­στι­κό για όποιον απο­φα­σί­σει να εντρυ­φή­σει στα ιστο­ρι­κά, γε­ω­γρα­φι­κά και άλ­λα συμ­φρα­ζό­με­να. Ση­μειω­τέ­ον ότι ο εμ­φύ­λιος πό­λε­μος στην πλού­σια σε φυ­σι­κούς πό­ρους Αν­γκό­λα δι­ήρ­κε­σε έως και πο­λύ με­τά την πτώ­ση του σο­βιε­τι­κού μπλοκ, δη­λα­δή εν συ­νό­λω κο­ντά τέσ­σε­ρις δε­κα­ε­τί­ες. Ωστό­σο η πα­ρα­κο­λού­θη­ση της αστι­κής ζω­ής κα­τά την με­τα­ποι­κια­κή επο­χή, τα πε­ρί­πλο­κα πραγ­μα­το­λο­γι­κά δε­δο­μέ­να και το πο­λυ­σχι­δές της αφή­γη­σης ίσως απο­θαρ­ρύ­νουν κά­ποιους. Ας επι­μεί­νουν και θα αντα­μει­φτούν. Η ποί­η­ση της κα­θη­με­ρι­νό­τη­τας ανα­δύ­ε­ται ανε­μπό­δι­στα, η πραγ­μα­τι­κή Αφρι­κή ξε­προ­βάλ­λει ανά­γλυ­φη και απο-εξω­τι­κο­ποι­η­μέ­νη, η πυ­κνό­τη­τα της δρά­σης σε πιά­νει από το λαι­μό και το τέ­λος εί­ναι απρό­σμε­να λυ­τρω­τι­κό. Ένα ιδιαί­τε­ρο βι­βλίο όπου η με­τα­φρά­στρια Μα­ρία Μπε­ζε­ντά­κου έχει κά­νει τα πά­ντα για να υπερ­βεί τις πολ­λα­πλές δυ­σκο­λί­ες της «αλ­λό­τριας» θε­μα­τι­κής και το έχει κα­τα­φέ­ρει σε απο­φα­σι­στι­κό βαθ­μό.

ΒΡΕΙ­ΤΕ ΤΟ ΒΙ­ΒΛΙΟ ΣΤΟΝ ΙΑ­ΝΟ:
Γε­νι­κή θε­ω­ρία της λή­θης του Ζο­ζέ Αγκουα­λού­ζα