Στις 22 Φεβρουαρίου 1821 ο Αλέξανδρος Υψηλάντης διασχίζει τον ποταμό Προύθο στη Μολδαβία. Μία ημέρα αργότερα εκλείπει, 26 ετών, στη Ρώμη ο ποιητής της «Ελληνικής Υδρίας» Τζον Κητς. Στις 22 Φεβρουαρίου 2021, πριν συμπληρώσει τα 102 του χρόνια, αποχαιρετά τον Άγιο Φραγκίσκο ο Λόρενς Φερλινγκέτι. Είχε γεννηθεί στις 24 Μαρτίου 1919 λίγα χιλιόμετρα βορείως της Νέας Υόρκης, στην πόλη Γιόνκερς, όπου μεγάλωσε και η βασίλισσα της τζαζ Έλλα Φιτζέραλντ.
«και διαρκώς περιμένω / οι εραστές που διαφεύγουν στην Ελληνική Υδρία / επιτέλους να συναντηθούν / και να αγκαλιαστούν / και αναμένω / διαρκώς και πάντοτε / μια αναγέννηση του θαύματος», καταλήγει στο ποίημά του «Περιμένω».
Με τη σύζυγό του Selden Kirby-Smith (εγγονή στρατηγού των Νοτίων στον αμερικανικό εμφύλιο και μετέπειτα καθηγητή μαθηματικών και βοτανικής) γνωρίστηκαν στο πλοίο το 1946, πηγαίνοντας για μεταπτυχιακά στη Σορβόννη. Επιστρέφοντας στις ΗΠΑ το 1951, εγκαταστάθηκε στο Σαν Φρανσίσκο, όταν την πόλη αναζωογονούσε μια ποιητική «αναγέννηση», με κεντρική φυσιογνωμία τον ποιητή και φιλοσοφικά αναρχικό στοχαστή Κένεθ Ρέξροθ, πολλά χρόνια πριν φύγει για την Ιαπωνία.
«Δεκαετία του ‘60» έχει ονομαστεί η περίοδος αναβρασμού στην αμερικανική κοινωνία, με διεθνείς προεκτάσεις και αντιστοιχίες, που συνδυάζει «παιδιά των λουλουδιών» με φυσικές και μεταφυσικές αναζητήσεις και διαμαρτυρίες εναντίον του πολέμου στο Βιετνάμ και των φυλετικών διακρίσεων και κινητοποιήσεις για πολιτικά και άλλα δικαιώματα με αιτήματα δημιουργικής απελευθέρωσης. Πολλά βεβαίως από όσα συνδέονται με την «αντι-κουλτούρα των σίξτις» εκτυλίσσονται την επόμενη δεκαετία, ενώ αναπτύσσονται από τη δεκαετία του 1950, που υποβιβάστηκε σε παρελθόν που έπρεπε να ξεπεραστεί.
Ο πατέρας του Φερλινγκέτι είχε γεννηθεί στην ιταλική πόλη Μπρέσια, κείμενο για μια αεροπορική επίδειξη στην οποία ήταν από τις πρώτες δημοσιεύσεις του Κάφκα. Πριν γεννηθεί ο Λάρρυ, όπως αργότερα προέτρεπε να τον αποκαλούν, ο πατέρας του πέθανε. Λίγο αργότερα, η μητέρα του έπρεπε να εγκλειστεί σε ψυχιατρικό άσυλο. Τον ανέλαβε θεία του, που έφυγε και τον εγκατέλειψε σε ηλικία επτά ετών στην ευκατάστατη οικογένεια όπου δούλευε νταντά.
Ο Λόρενς Φερλινγκέτι υπήρξε μια εξαιρετικά επιδραστική μορφή στη σύγχρονη αμερικανική λογοτεχνία. Αυτό ήταν αποτέλεσμα περισσότερο της δράσης παρά του έργου του. Ποιήματα είχε αρχίσει να γράφει στη Γαλλία. Μιμήσεις του Έλιοτ αρχικά, όπως αναγνώριζε ο ίδιος. Ο Ρέξροθ καυτηρίασε τον ακαδημαϊσμό τους, όπως έκανε και για τα πρώτα ποιήματα που του έδειξε ο Άλεν Γκίνσμπεργκ, που είχε έρθει με συστάσεις από τον γείτονά του στο Νιού Τζέρσεϊ Ουίλιαμ Κάρλος Ουίλιαμς.
«Go West»
Προς τη Δυτική Ακτή των Ηνωμένων Πολιτειών συνέκλιναν εκείνοι που επρόκειτο να απαρτίσουν τη μυθική «γενιά των Μπιτ», που απελευθέρωσε από προηγούμενα δεσμά τη λογοτεχνία, πριν την ρίξει στα δίχτυα του εξομολογητισμού. Επρόκειτο για επανάσταση, παρά το κάποτε αμφίβολο λογοτεχνικό αποτύπωμά της. Διευκρινίζοντας ότι δεν συμμετείχε στον αρχικό πυρήνα του εν λόγω ρεύματος, ο Φερλινγκέτι συνέδεσε το όνομά του με τη γενιά αυτή, έχοντας εκδώσει κρίσιμα βιβλία ποιητών και πεζογράφων που τη συναποτελούσαν.
Ο Φερλινγκέτι ήταν ποιητής, πεζογράφος, κριτικός, μεταφραστής, βιβλιοπώλης, εκδότης, ζωγράφος, ακτιβιστής και υπέρμαχος της ελευθερίας του λόγου. Για τον πασιφισμό του παρέπεμπε στην εμπειρία μιας επίσκεψης, ενώ υπηρετούσε στο αμερικανικό ναυτικό κατά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, στο Ναγκασάκι, έξι εβδομάδες μετά τη ρίψη της βόμβας πλουτωνίου.
Ο φίλος του νεαρός κοινωνιολόγος Πήτερ Ντιν Μάρτιν, που νωρίς μετά αποχώρησε, αναζητούσε στήριξη για μικρό εκδοτικό οίκο που είχε στήσει. Έβαλαν από 500 δολάρια το 1953 για να ξεκινήσουν ένα βιβλιοπωλείο, που στην αρχή διέθετε μόνο χαρτόδετα βιβλία, ενώ έμενε ανοιχτό έως αργά το βράδυ επτά ημέρες την εβδομάδα. Η πόλη στη σύγχρονη ποίηση ήταν το θέμα της διατριβής του Φερλινγκέτι. Το βιβλιοπωλείο έφερε το όνομα City Lights – από τον τίτλο «Φώτα της πόλης» της ταινίας του Τσάπλιν.
Επρόκειτο να εξελιχθεί σε ένα από τα εμβληματικά βιβλιοπωλεία διεθνώς, όπως το Strand’s στη Νέα Υόρκη ή το Shakespeare & Company από το 1919 στο Παρίσι, που εξέδωσε τον Οδυσσέα του Τζόυς, ενώ η ιδιοκτήτριά του Sylvia Beach αναγκάστηκε να το κλείσει τον Δεκέμβριο του 1941, όταν αρνήθηκε να πουλήσει το τελευταίο αντίτυπο της Αγρυπνίας Φίνεγκαν του Τζόυς σε αξιωματικό του γερμανικού στρατού κατοχής, σύμφωνα με μια απόκρυφη ιστορία.
Ουρλιάζοντας
Το 1955 ο Φερλινγκέτι άκουσε τον Γκίνσμπεργκ να διαβάζει πρώτη φορά το ποίημά του «Ουρλιαχτό» (Howl) σε μια γκαλερί στη Βόρεια Ακτή (North Beach), τη μποέμικη γειτονιά του Σαν Φρανσίσκο, που φιλοξενούσε και το βιβλιοπωλείο. «Σε χαιρετω στην αρχη μεγαλης σταδιοδρομιας. Στοπ», του έστειλε τηλεγράφημα την άλλη ημέρα. «Ποτε παιρνω ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟ ΟΥΡΛΙΑΧΤΟΥ;»
Οι αρχές προχώρησαν σε κατάσχεση αντιτύπων της ποιητικής συλλογής του Γκίνσμπεργκ, που είχε τυπωθεί στη Μεγάλη Βρετανία, όταν έφτασαν σε αμερικανικό έδαφος. Βάσει νόμου περί ασέμνων δημοσιευμάτων, το 1957 συνέλαβαν τον Φερλινγκέτι ως εκδότη και τον πωλητή βιβλίων και μετέπειτα διαχειριστή του βιβλιοπωλείου Shigeyoshi Murao, απόγονο σαμουράι, που έφηβος με την οικογένειά του είχε εκτοπιστεί σε στρατόπεδο συγκέντρωσης Ιαπωνο-Αμερικανών στις ΗΠΑ μετά το Περλ Χάρμπορ.
Έπειτα από πολύμηνη δικαστική διαμάχη, η απαλλαγή τους από τις κατηγορίες αποτέλεσε ορόσημο για την ελευθερία της έκφρασης και επέτρεψε την έκδοση στις Ηνωμένες Πολιτείες βιβλίων του Χένρυ Μίλλερ, του Ντ. Χ. Λόρενς, του Ουίλιαμ Μπάροουζ και άλλων. «Δεν είναι ο ποιητής, αλλά αυτά που παρατηρεί, που αποκαλύπτονται ως χυδαία», είχε γράψει ο Φερλινγκέτι σε άρθρο του πριν συλληφθεί.
Από τα δεκάδες βιβλία του, η μεταφρασμένη σε πολλές γλώσσες πρώτη συλλογή ποιημάτων του, με τίτλο Coney Island of the Mind (1958), υπολογίζεται να έχει ξεπεράσει σε πωλήσεις το ένα εκατομμύριο αντίτυπα. Το 1994 το όνομά του δόθηκε σε δρόμο στον Άγιο Φραγκίσκο, ενώ τέσσερα χρόνια αργότερα έγινε ο πρώτος «δαφνοστεφής» ποιητής της πόλης, που τίμησε τα γενέθλιά του το 2019. Ήταν σχεδόν τυφλός, εκατό ετών, όταν εκδόθηκε το τελευταίο του βιβλίο: Μικρό αγόρι.
Όχι υπερήφανο, γιατί ακούγεται εγωιστικό, αλλά ευτυχισμένο, χαρακτήρισε τον εαυτό του ο
Φερλινγκέτι, που τα λόγια του και τα λόγια άλλων έφτασαν σε τόσα άτομα. Είχε γράψει και μανιφέστο για τον ποπουλισμό, τη μορφή εκείνη στρατευμένου εκδημοκρατισμού, που συχνά συγκεντρώνει την αποδοκιμασία διανοουμένων ή όσων θα ήθελαν να εκληφθούν ότι ανήκουν στις τάξεις τους.
Επειδή ούτε στον χώρο της τέχνης μπορεί να γίνουν αποδεκτές αιτιάσεις για εγχειρήματα εκδημοκρατισμού της παραγωγής και της κατανάλωσης, η κριτική του ποπουλισμού αναλαμβάνει αυτόν τον άχαρο ρόλο. Η αστοχία της όμως φαίνεται όταν αντιμετωπίζει περιπτώσεις «ποπουλιστών» που είναι κορυφαίοι ποιητές, όπως ο Ρίτσος και ο Μπρεχτ. Η κριτική τότε υγροποιείται σε δάκρυα της Εβίτας Περόν ή εκείνων για τους οποίους κλαίει η Αργεντινή.
Και ο Μπόρχες;
Καθώς πρόκειται για ιστορία που θα πούμε άλλη φορά, ας μην ειπωθεί τίποτε άλλο εδώ, παρά μόνον ότι με τον Φερλινγκέτι συνδέεται το πώς ανακαλύψαμε τον Μπόρχες. Ο Μπόρχες βεβαίως έχει δηλώσει ότι τίποτε δεν ήξερε – ούτε καν πότε επρόκειτο να πεθάνει.
*
Έλα, Έλλα. Όσο και αν περιμένω Φερλινγκέτι και Φιτζέραλντ να αγκαλιαστούν, πιθανότερος φαίνεται ένας εναγκαλισμός με τον Κητς στη Ρώμη, κάπου 558 χιλιόμετρα από τη γενέτειρα του πατέρα που δεν γνώρισε.
Σχετικά κείμενα
Το ποίημα «Περιμένω», σε απόδοση Γιώργου Χουλιάρα, στον ιστότοπο της Εταιρείας Συγγραφέων, με ευχές για τα 99 χρόνια του ποιητή:
Ο Ferlinghetti 99 ετών | Εταιρεία Συγγραφέων
Ρέξροθ: Από «Τα ερωτικά ποιήματα της Μαριτσίκο» / Κένεθ Ρέξροθ
Κάφκα: Aσιτία / Γιώργος Χουλιάρας
Μπόρχες: Το βιβλίο των κατά φαντασίαν συγγραφέων / Γιώργος Χουλιάρας
