Σ Τ Η Ν Ι Κ Α Ρ Ι Α
...Ικάρια εχάθηκαν τα σώματα... (Μ. ΚΥΡΤΖΑΚΗ, «Σημεία»)
Σε έναν βράχο, στον φάρο του Κάβο Πάπα –του μεγαλύτερου φάρου στην Ελλάδα και του παλαιότερου των Βαλκανίων, που βρίσκεται στο νοτιοδυτικό άκρο του νησιού– είναι χαραγμένοι στίχοι από το ποίημα της Κυρτζάκη «Έλληνες», από τη συλλογή Μαύρη θάλασσα. Από το ύψος εκείνου του βράχου ελευθερώθηκε η τέφρα της ποιήτριας στο Ικάριο Πέλαγος. Η Μαρία δεν πήγε ποτέ στην Ικαρία. Συλλογίστηκε όμως πολύ το νησί όπου έπεσε ο γιος του Δαίδαλου όταν τα φτερά του έλιωσαν από τον ήλιο· το οραματίστηκε ως τον τόπο της ιδεατής ένωσης των σωμάτων και των ψυχών, καθώς γι’ αυτήν ο έρωτας είναι το ικάριο κυνήγι του απόλυτου, μια φευγαλέα ευτυχία που με την έντασή της λιώνει τον άνθρωπο σαν ήλιος, και με τη δύναμη της ποίησης μπορεί να μετατραπεί σε παρηγορητική ανάμνηση. Δύσκολα φτάνει κανείς στο σημείο όπου βρίσκεται ο βράχος με το ποίημά της. Μοναχικός τόπος, άγριος, έκθετος αλλά και ανθεκτικός στους ανέμους, όπως και η ίδια. Δεν θα μπορούσε να φανταστεί κανείς πιο ταιριαστή επιτύμβια στήλη για την ασυμβίβαστη αυτή γυναίκα και δημιουργό:
Σαν Έλληνες που ξέμειναν
σε άλλης γης πατρίδα.
Χάθηκε αυτή στα βάθη της Ασίας
σε παραλίες φιλοσόφων βούλιαξε
και στα νησιά των ποιητών έγινε κύμα
και αεράκι ήμαρ νοσταλγίας.
Πατρίδα είναι ό,τι νοσταλγείς.
———— ≈ ————
Επιμέλεια αφιερώματος: Γιώργος Βέης/Αθηνά Βογιατζόγλου
———— ≈ ————
Ευχαριστίες στη Βιργινία και τον Κωνσταντίνο Πισιμίση
———— ≈ ————
Η Μαρία Κυρτζάκη είναι μία από τις σημαντικότερες φωνές της ποιητικής Γενιάς του 1970. Εξέδωσε εννέα ποιητικές συλλογές, δύο ποιητικές συνθέσεις και έναν συγκεντρωτικό τόμο ποιημάτων (Στη μέση της ασφάλτου, Καστανιώτης 2005). Λυρικοδραματικό αλλά και αφηγηματικό, υπαρξιακό αλλά και τραυματικά δεμένο με την ιστορία, το βαθιά εσωτερικό έργο της Κυρτζάκη ζητάει πάντα τη συμμετοχή του αναγνώστη, επιδιώκει τη συνομιλία μαζί του. Στόχος της είναι η κατάθεση μιας αλήθειας που να ξεπερνά την ατομική της περίπτωση, να αφορά τον άνθρωπο και τις αγωνίες του. Με τα χρόνια η ποίησή της κέρδισε σε δραματικό βάθος, φτάνοντας κάποτε να ηχεί σαν χρησμός μιας σύγχρονης ιέρειας. Στα ποιήματα που εξέδωσε μετά την έκδοση των απάντων της, την τελευταία δεκαετία της ζωής της (2005-2015), η ένταση της τραυματικής συνύπαρξης του πολιτικού και του υπαρξιακού λειτουργεί παραδειγματικά, απεικονίζοντας την επώδυνη συνθήκη των ανθρώπων της Δύσης –και πρωτίστως των Ελλήνων– στις αρχές του 21ου αιώνα.
Ο Βασίλης Καλαμαράς παραστατικά περιγράφει την ποιήτρια: «Νευρώδης, μαυροτσούκαλο, μικρού αναστήματος, με βλέμμα πλανητικό, και ατελείωτα τσιγάρα παντού, αναμμένα, σβησμένα, καπνισμένα, ακάπνιστα. Αυτή ήταν προς τα έξω η Μαρία Κυρτζάκη, αγαπητή φίλη, συναισθηματική, η οποία ενδιαφερόταν ν’ ακούσει για σένα, καθόλου κλεισμένη σε εγωπαθή ποιητικό βίο. Η ποίησή της νεκρική, όχι νεκρολογούσα, επιτύμβια, σινική μελάνη που χάραζε σχιστές οδούς πάνω στο χαρτί και ξάφνου: βρισκόταν καταμεσής της ασφάλτου, ανήμπορη να διαλέξει αν πρέπει να περάσει απέναντι ή αν θα παραμείνει εκεί, απ’ όπου ξεκίνησε» (Enetpress, 17 Απριλίου 2019).
H Κατερίνα Σχινά κομίζει τη δική της πάλλουσα μαρτυρία: «Φέρνω στο νου μου το πρόσωπο της Μαρίας, αλλά κυρίως το βλέμμα της, βαθύ, πυρετώδες. Την διακριτική, στοχαστική της παρουσία, την γλυκύτητά της. Την φωνή της, σ’ εκείνη την πολύχρονη εβδομαδιαία ραδιοφωνική της εκπομπή και πάνω απ’ όλα τις σελίδες της, σελίδες δονούμενες από έναν ανεσταλμένο, δαμασμένο λυρισμό, τον οποίο η Μαρία μεταμορφώνει σε υπόκωφο λυγμό μπροστά στην απώλεια∙ την σπάνια οικονομία των στίχων της, τον μουσικό ρυθμό τους, τη γλώσσα της, γλώσσα που αντλούσε από όλα τα κοιτάσματα της ελληνικής, αυτά που ανέσκαπτε αδιάκοπα η Μαρία, πάντα για ν’ ανασύρει την πιο καρποφόρα λέξη∙ την ακάματη τελειοθηρία της» (ηλεκτρονικό περιοδικό Ο Αναγνώστης, Ιανουάριος 2016).
Ο Aλέξης Ζήρας γράφει για το ποιητικό στίγμα της Κυρτζάκη: «Ο λόγος της δεν αναλαμβάνει μόνο τη διαπόρευση κρίσιμων για τον άνθρωπο θεμάτων, αλλά και αναζητεί ασταμάτητα τα όριά του, τις δυνατότητες της πλεύσης του μέσα στη διαχρονία της γλώσσας μας. Από αυτή την πλευρά νομίζω ότι η ποίησή της συνδυάζει δύο πολύ γονιμοποιά στοιχεία, το κλασικό και το ρομαντικό. Το κλασικό, ως προς την αδρότητα του τελετουργικού ρυθμού της και ως προς την αδρότητα της περιγραφής της· το ρομαντικό, ως προς το μόνιμο πάθος της να βρει το σημείο ενότητας των αντιθέτων, αλλά και ως προς την υπέρβασή τους» (περ. Ποίηση, τχ. 27, άνοιξη-καλοκαίρι 2006).
Η Μαρία Κυρτζάκη γεννήθηκε στην Καβάλα το 1948. Ο πατέρας της, ανάπηρος του αλβανικού πολέμου, είχε περίπτερο στην Αγορά και η μητέρα της δούλευε όλη σχεδόν την ημέρα στα καπνομάγαζα. Η Καβάλα εμφανίζεται σε αρκετά ποιήματά της, αλλά και σε πεζές αυτοβιογραφικές καταθέσεις της, με όλο το άρωμα και το χρώμα των δεκαετιών του ’50 και του ’60. Εκεί τύπωσε, έφηβη ακόμη, την πρώτη ποιητική συλλογή της, Σιωπηλές κραυγές (1966).Από το 1966 ως το 1973 φοίτησε στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ και αμέσως μετά εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αθήνα. Ο καθηγητής της Γ.Π. Σαββίδης, που την ενθάρρυνε να εκδώσει τη δεύτερη ποιητική συλλογή της, τις Λέξεις (Ίκαρος 1973), της πρότεινε να ασχοληθεί με την επιμέλεια κειμένων, στην οποία αφοσιώθηκε για δεκαετίες. Παράλληλα εργάστηκε στην Ελληνική Ραδιοφωνία, όπου μεταξύ άλλων συνεργάστηκε με τον Μάνο Χατζιδάκι στο Τρίτο Πρόγραμμα - ως παραγωγός εκπομπών λόγου, χαρακτηριστική ήταν και και η εκπομπή της για τα όνειρα καιτους συμβολισμούς τους με τον μακροσκελή τίτλο «Επί την άπειρον θάλασσαν των ονείρων, τα ανοιχτά εγκαύματα και σκάμματα του προσώπου όπου μαζεύεται ο έλεος των εικονισμάτων», αντλημένο από έναν στίχο του Ανδρέα Κάλβου και μια διατύπωση του Γιώργου Χειμωνά. Δίδαξε, επίσης, για αρκετά χρόνια τη λειτουργία της γλώσσας και τις σημασίες που αυτή φέρει ως ενέργεια της σκηνικής πράξης στη Δραματική Σχολή του Θεάτρου «Εμπρός», όπου ανέβηκε, σε δική της μετάφραση, το έργο του Στήβεν Μπέρκοφ Σαν Έλληνας το 1993. Βασισμένη στο μονολογικό κείμενό της «Τυφώ», η Βουβούλα Σκούρα εμπνεύστηκε την ομώνυμη παράσταση, που ανέβηκε στο «Απλό Θέατρο» το 1997.
Από το 1976 έως το 2002 η Κυρτζάκη δημοσίευσε επτά ακόμη ποιητικές συλλογές, καθώς και σύντομα δοκιμιακά κείμενα και ποιητικές μεταφράσεις στον ημερήσιο και τον περιοδικό Τύπο. Το 2003 τιμήθηκε για την ποιητική συλλογή της Λιγοστό και να χάνεται (2002) με το βραβείο Σωτηρίου Ματαράγκα της Ακαδημίας Αθηνών. Το 2005 συγκέντρωσε τις οκτώ ποιητικές συλλογές της (με την εξαίρεση των πρώιμων Σιωπηλών κραυγών και με την προσθήκη δυο ποιητικών συνθέσεων που είχε δημοσιεύσει στον τόμο Ποίηση ’78 των Νιάρχου-Φωστιέρη και στη Λέξη το 1981) σε έναν τόμο που εξέδωσαν οι εκδόσεις Καστανιώτη με τίτλο Στη μέση της ασφάλτου. Έκτοτε δημοσίευσε ορισμένα ποιήματα ακόμη, αρκετά από τα οποία εξετάζονται από τους συμμετέχοντες αυτού του αφιερώματος. Πέθανε στην Αθήνα τον Ιανουάριο του 2016. Ποιήματά της έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά, τα γαλλικά, τα γερμανικά και τα σουηδικά. Τέλος, ποιήματά της έχουν μελοποιήσει ο Γιώργος Κουρουπός και ο Βασίλης Ριζιώτης.
———— ≈ ————
Η Μαρία Κυρτζάκη είχε την τυπογραφική επιμέλεια όλως των τευχών και αφιερωμάτων του έντυπου Χάρτη (1982-1988).
———— ≈ ————
«Aπ´την καρδιά»
Διαβάζει η Μαρία Κυρτζάκη
Τραγουδά η Ελένη Ποζατζίδου
Μουσική: Bebe
Στίχοι: Origin K
———— ≈ ————
ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ MΑΡΙΑΣ ΚΥΡΤΖΑΚΗ
Σιωπηλές κραυγές, Καβάλα 1966.
Οι λέξεις, Ίκαρος 1973
Ο κύκλος, Αθήνα 1976 (εκτός εμπορίου)
«Η εταζέρα», Ποίηση ’78, επιμέλεια Θανάσης Νιάρχος-Αντώνης Φωστιέρης, Κέδρος 1978
«Δέκα μικρά ποιήματα», Η Λέξη, τεύχος 7, 1981
Η γυναίκα με το κοπάδι, Ύψιλον 1982
Περίληψη για τη νύχτα, Αθήνα 1986 (εκτός εμπορίου)
Ημέρια νύχτα, Ύψιλον 1989
Σχιστή οδός, Ύψιλον 1992
Μαύρη θάλασσα, Καστανιώτης 2000
Λιγοστό και να χάνεται, Καστανιώτης 2002
Στη μέση της ασφάλτου. Ποιήματα 1973-2002, Καστανιώτης 2005
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
— Δημήτρης Αθηνάκης, «Ζωή, που στο μεταξύ έγινε ποίηση», Η Καθημερινή, 30 Ιανουαρίου 2016.
— Γιώργος Βέης, «Έρωτας: προνόμιο της γλώσσας» (για την Ημέρια νύχτα), Διαβάζω, τεύχος 236, 4 Απριλίου 1990
— Γιώργος Βέης, «Ασκώντας με επιτυχία το προνόμιο της γλώσσας» (για τη Μαύρη θάλασσα), Διαβάζω, τχ. 415, Φεβρουάριος 2001.
— Γιώργος Βέης, «Έρωτας, κόσμος: προνόμια της γλώσσας» (για τη μέση της ασφάλτου), Η Αυγή της Κυριακής, 25 Ιουνίου 2006.
— Αθηνά Βογιατζόγλου, «...και πού μας έσπειρες και δεν μας ελυπήθης. Μαρία Κυρτζάκη: οι περιπέτειες του ποιητικού “εγώ”», Νέα Εστία, τόμ. 160, τχ. 1791, Ιούλιος-Αύγουστος 2006.
—- Αθηνά Βογιατζόγλου, «"...χωρίς μουσική /να χορέψω προστάζεις": ο ανατρεπτικός διάλογος της Μαρίας Κυρτζάκη με την παραδοσιακή μετρική». Λόγος γυναικών. Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Κομοτηνή 26-28 Μαϊου 2006, ΕΛΙΑ, Αθήνα 2008.
— Αθηνά Βογιατζόγλου, «Σαλώμη, Σόλβεϊγ, Καρένινα: το ανυπότακτο ρωτικό πάθος στην ποίηση της Κυρτζάκη», Νέα Ευθύνη, τχ. 34-35, Ιούλιος-Δεκέμβριος 2016.
— Αθηνά Βογιατζόγλου, «Πολιτικό και υπαρξιακό τραύμα (η όψιμη ποίησης της Μαρίας Κυρτζάκη)», Η Αυγή της Κυριακής, 21 Απριλίου 2013.
— Αθηνά Βογιατζόγλου, Μαρία Κυρτζάκη, μελέτη-ανθολογία, Γκοβόστης 2020.
— Κώστας Βούλγαρης, «Η ποιήτρια Μαρία Κυρτζάκη», Η Αυγή της Κυριακής, 5 Μαΐου 2019.
— Ελένη Γαλάνη, «Ποίηση όπως φως μαύρο του Έρωτος -Τα τι και τα πώς στην γραφή της Μ. Κυρτζάκη», Εμβόλιμον, τχ. 87-88, χειμώνας-άνοιξη 2019.
— Ευριπίδης Γαραντούδης, «Μαρία Κυρτζάκη, Ημέρια νύχτα», Η Λέξη, τχ. 91, Ιανουάριος 1990.
— Ευριπίδης Γαραντούδης, «Μαρία Κυρτζάκη: Όπως ο Ενδυμίων», Ο Αναγνώστης, 25 Ιανουαρίου 2016
— Κική Δημουλά, «Σκέψεις για τη Μαρία Κυρτζάκη», Εντευκτήριο, τχ. 72, 2006.
— Αλέξης Ζήρας, «Μαρία Κυρτζάκη, Περίληψη για τη νύχτα», Γενεαλογικά. Για την ποίηση και τους ποιητές του ΄70, Ρόπτρον 1989.
— Αλέξης Ζήρας, «Μαρία Κυρτζάκη, Μαύρη θάλασσα», Διαβάζω, τχ. 423, Νοεμβριος 2001.
— Αλέξης Ζήρας, «Το βλέμμα-αφή στο σκοτάδι. Μια ανάγνωση των ποιημάτων της Μαρίας Κυρτζάκη», Ποίηση, τχ. 27, άνοιξη-καλοκαίρι 2006.
— Αλέξης Ζήρας, «Κυρτζάκη Μαρία», Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Πατάκης 2007.
— Αλέξης Ζήρας, «Μαρία Κυρτζάκη: το πάθος της για το καίριο», Αναγνώσεις της Αυγής της Κυριακής, 31 Ιανουαρίου 2016.
— Βασίλης Καλαμαράς, «Η ποίηση είναι εδώ!», Βιβλιοθήκη Ελευθεροτυπίας, 7 Ιουλίου 2000.
— Βασίλης Καλαμαράς, «Μαρία Κυρτζάκη: Τι κι αν έχετε την εξουσία/Εμείς έχουμε τη γλώσσα», Enetpress, 17 Απριλίου 2019.
— Δημήτρης Κόκκορης, «Ποιητική αποτύπωση της υπαρξιακής αναζήτησης. Μια συνομιλία της Μαρίας Κυρτζάκη με τον Ερρίκο Ίψεν και τον Γιάννη Ρίτσο», Αντί, τχ. 860, 2006.
— Αγγελική Λάλου, «Μαρία Κυρτζάκη», Εμβόλιμον, τχ. 87-88, χειμώνας-άνοιξη 2019.
— Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μαρία Κυρτζάκη. Από τις "Σιωπηλές κραυγές" μέχρι την "Ημέρια νύχτα"», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα, Νεφέλη 1994.
— Γιώργος Παναγιώτου, «Μαρία Κυρτζάκη, Σιωπηλές κραυγές», εφ. Θεσσαλονίκη, 19 Δεκεμβρίου 1966.
— Κώστας Παπαγεωργίου, «Η Ημέρια νύχτα
και η Σχιστή οδός της Μαρίας Κυρτζάκη», Τα άδεια γήπεδα, Αθήνα 1994 [=Η Γενιά του’70, Κέδρος, Αθήνα 1981].
— Κώστας Παπαγεωργίου, «Μαρία Κυρτζάκη, Περίληψη για τη νύχτα», Γράμματα και Τέχνες, τχ. 47, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1986.
— Κώστας Παπαγεωργίου, «Η ιστορικότητα του προσώπου και η ατομικότητα της ιστορίας. Μαρία Κυρτζάκη, Μαύρη θάλασσα», Εντευκτήριο, τχ. 54, Απρίλιος-Ιούνιος 2001.
— Κώστας Παπαγεωργίου, «Ευοίωνα ποιητικά και πάλι» (για το Λιγοστό και να χάνεται), «Κ», τχ. 4, Μάρτιος 2004.
— Γιάννης Παπακώστας, «Μαρία Κυρτζάκη, στη μέση της ασφάλτου», Η κρήνη της οδύνης. Το πένθος, ο πόνος, η θλίψη ως πηγή λογοτεχνικής δημιουργίας, Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων, Αθήνα 2020.
— Αριστέα Παπαλεξάνδρου, «Αιφνίδιος λόγος προς Τόπον της Διαφοράς (Στο γράμμα –Κ[άππα])» [Νεκρολογία Μαρίας Κυρτζάκη], Poetix, τχ. 15 (άνοιξη – καλοκαίρι 2016).
— Αριστέα Παπαλεξάνδρου, «Μες στο μαύρο τυλίχθηκε τ’ όνειρο. Για την ποιήτρια Μαρία Κυρτζάκη», Η Αυγή της Κυριακής, 21 Αυγούστου 2016.
— Αριστέα Παπαλεξάνδρου, «Αποχαιρετώντας την ποιήτρια που συνάντησε την Γυναίκα με το κοπάδι», Νέα Ευθύνη, τχ. 34-35 (Ιούλιος – Δεκέμβριος 2016).
— Αριστέα Παπαλεξάνδρου, «Σχεδόν ξεχασμένες Μαρίες», Εμβόλιμον, τχ. 87-88, χειμώνας-άνοιξη 2019.
— Δήμητρα Παυλάκου, «Πολλή Κυριακή για έναν άνθρωπο» (για τη Μαύρη θάλασσα), Η Αυγή της Κυριακής, 24 Σεπτεμβρίου 2000.
— Poetix, τχ. 15, άνοιξη καλοκαίρι 2016: η Κική Δημουλά, η Αθηνά Βογιατζόγλου, ο Δημήτρης Καλοκύρης, ο Γιάννης Παπακώστας και η Αριστέα Παπαλεξάνδρου αποχαιρετούν τη Μαρία Κυρτζάκη.
— Στέφανος Ροζάνης, «Η αναστροφή του ερωτικού» (για τη Μαύρη θάλασσα), Ποίηση, τχ. 16, φθινόπωρο-χειμώνας 2000.
— Γ.Π. Σαββίδης, «Η πάλη με τις λέξεις», Το Βήμα, 15 Ιουλίου 1973 [= Εφήμερον σπέρμα, Ερμής 1978].
— Εύα Σπαθάρα, «Για την Μαρία Κυρτζάκη - Ενσώματη ανίχνευση του κόσμου», Εμβόλιμον, τχ. 87-88, χειμώνας-άνοιξη 2019.
— Κατερίνα Σχινά, «Το “σκοτεινό μέλλον” της Μαρίας Κυρτζάκη», Ο Αναγνώστης, 23 Ιανουαρίου 2016.
— Γιώργος Κ. Ψάλτης, «[Η Μαρία Κυρτζάκη μ' ένα μαχαίρι στη μέση της ασφάλτου]», Εμβόλιμον, τχ. 87-88, χειμώνας-άνοιξη 2019.
ΧΡΗΣΙΜΟΙ ΣΥΝΔΕΣΜΟΙ
Η Μαρία Κυρτζάκη διαβάζει Κυρτζάκη
Μαρία Κυρτζάκη: Εκπομπές Λόγου στην Ελληνική Ραδιοφωνία
«Στὴ μέση τῆς ἀσφάλτου»: η ποιητική διαδρομή της Μαρίας Κυρτζάκη
