Από πολίτες γίναμε υπήκοοι ενός φόβου που από αδιόρατος γίνεται συγκεκριμένος. Στις ημέρες μας η παντοδυναμία του σύγχρονου ανθρώπου ο οποίος μπορεί να τιθασεύει και να επινοεί τεχνολογικούς και εικονικούς κόσμους καταργώντας τα όρια του χωροχρόνου πιστεύοντας ότι ως άτρωτος κατισχύει επί των πάντων, αποδεικνύεται ανίσχυρη στην αντιμετώπιση ενός ιού, ο οποίος κυριεύοντας τον πλανήτη έχει ανατρέψει τον καθημερινό ρυθμό απειλώντας πρωτίστως την ίδια τη ζωή.
Αυτή η κατάσταση από τη μια και οι ενέργειες για την αντιμετώπισή της από την άλλη, καταδεικνύουν ως ένα βαθμό το πόσο έτοιμη και προνοητική είναι η κοινωνία, όπως επίσης την ιεράρχηση των αξιών και των προτεραιοτήτων της. Όταν το χρήμα, θεωρημένο για τους πολλούς ως το υπέρτατο αγαθό που σου ανοίγει δρόμους, υπερνικά όλα τα εμπόδια, διευκολύνει καταστάσεις και τελικά πολυμήχανο, όπως είναι, σου βρίσκει την απόλυτη λύση. Όταν οι παντοειδείς αναζητήσεις του ανθρώπου ακόμα και οι μεταφυσικές ανησυχίες υπαγορεύονται και υπαγορεύουν μέσω του συρμού έναν τρόπο εκπορευόμενο από το λάιφ στάιλ, μετακυλίοντας γενικώς την έννοια της πίστης σε κάτι σε πιστότητα, ξεφτίζει μεταξύ άλλων η κοινωνική συνοχή και παραδινόμαστε στην αυτάρεσκη παντοδυναμία του άσματος των παντοειδών Σειρήνων. Άλλωστε το κήρυγμα της υπέρτατης δύναμης της οικονομίας της αγοράς, ότι δηλαδή ο καλύτερος θα επιβιώσει και θα προχωράει καταβάλλοντας το αναλογούν κόστος το έχουμε ενστερνιστεί πλήρως. Αφού ακόμη γνώση και επιστήμη διαλέγονται με το κέρδος που οδηγεί στην κοινωνική καταξίωση και κυριαρχία, η έννοια της κοινωνίας των έτοιμων πολιτών καταντά γραφική διατύπωση.
Η μετατροπή του πολίτη σε καταναλωτή είναι η κύρια επιδίωξη της σύγχρονης οικονομίας εξορίζοντας την αυτάρκεια και την εφευρετικότητα στην μετάπλαση. Η εταιρεία πάντοτε υπεράνω του ατόμου. Χρήμα γραφειοκρατία, ψευδείς αξίες, δίκαιο του ισχυρού. Ο άνθρωπος ευάλωτος αν δεν έχει τον κατάλληλο γνωστό. Η υπερκατανάλωση, η γιγάντωση των πόλεων όπου η ταχύτητα και οι ρυθμοί μετάδοσης είναι πολλαπλάσιοι, η αποκοπή από το ύπαιθρο οδήγησαν σε αυτήν την κατάσταση. Η σχέση με την φύση καθώς και δοκιμασμένες από τον χρόνο αξίες ξέπεσαν σε μια φολκλορική αντιμετώπιση. Από τη μια το λάιφστάιλ και από την άλλη απαραιτήτως μια φορά το χειμώνα η επίσκεψη στα κοσμικά χωριά και το θέρος σε Μύκονο και Σαντορίνη.
Περνώντας από την κοινωνικότητα σε μια ιδιότυπη ατομικότητα περιορίζουμε τη φαντασία στο οπτικό μας πεδίο, υπερασπιζόμενοι μόνο ότι βλέπουμε. Προασπίζοντας το ατομικό παραβλέπουμε το κοινό συμφέρον στο οποίο δείχνουμε ανυπακοή. Περιχαρακωμένοι στην ατομικότητά μας εκχωρούμε τη φροντίδα και την διαχείριση των κοινών στους τεχνικούς της εξουσίας, χάνοντας μαζί και την αίσθηση της ένταξης εντός του κοινωνικού συνόλου και την απόρροια του συνανήκειν. Αναδύεται η ατομικότητα με τη μορφή της αδιαφορίας. Η πολιτεία οφείλει να προετοιμάζει τον πολίτη στην απόκτηση συνείδησης της καταγωγής και της αποστολής του, της λειτουργίας του ως ενεργού και επιδραστικού παραδείγματος εντός της κοινωνίας.
Ο αποπροσανατολισμός από την ουσία της ζωής, η καταστροφή του περιβάλλοντος χάριν του κέρδους, η παρανάγνωση του αληθινού νοήματος του ζην, η θολότης των στόχων μέσω της μετωνυμίας της πραγματικότητας οδηγεί στην άλλη νοητική μόλυνση. Οι βοηθοί επιβατών, οι μέτοχοι, οι ευπαθείς, εφευρήματα ανάγκης της επικοινωνιακής διαχείρισης, απομακρύνουν και συσκοτίζουν την ευθύνη της πολιτείας προβάλλοντας το ιδιωτικό. Εσύ θα εκτελείς και θα ευθύνεσαι, ενώ οι άλλοι θα θεσμοθετούν. Όμως ένας αόρατος ιός αρκεί για να κάνει ορατές όλες τις τόσο καλά κρυμμένες ανεπάρκειες, και κυρίως την έλλειψη πρόνοιας και προνόησης. Την ανυπαρξία συντονισμού και τον δισταγμό των κυβερνώντων στο να προτάσσουν τον άνθρωπο, έναντι της οικονομίας και του κέρδους των ολίγων. Την ανυπαρξία του κράτους πρόνοιας πρωτίστως και την δράση του ακολούθως ως αρωγού, την έλλειψη πειθαρχίας του πολίτη που γεννά η διγλωσσία κατά τις δύσκολες στιγμές. Υποκριτικά όταν κάτι επικερδώς μας αφορά ξεχνάμε ό,τι λέγαμε πριν και ευχαριστούμε τους πάντες, ενίοτε τα ρίχνουμε στο θέλημα του Θεού, και με προβληματισμένο ύφος στεκόμαστε δήθεν σκεφτικοί στα προβλήματα, τα οποία απαξιώναμε και θα ξεχάσουμε, όταν παρέλθει η μπόρα.
Σε όλη αυτήν την διαμορφωμένη κατάσταση –τηρουμένων των αναλογιών– ας θυμηθούμε ότι μία από τις εκφάνσεις του τραγικού προσώπου είναι όταν ο ήρωας βρίσκεται αντιμέτωπος με υπέρτατες δυνάμεις τις οποίες είναι αδύνατον να υπερκεράσει. Αναπόφευκτη σύγκρουση και ταυτόχρονα αιφνίδια αλλαγή της τύχης.
Εδώ το ζήτημα που εγείρεται είναι αυτό της επαφής και της μόλυνσης. Αν έλθουμε σε επαφή με τον ιό και εδώ βάζω την τυχαιότητα ως τραγικό κριτήριο τελικά ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια υπέρτατη δύναμη και ίσως για μια στιγμή δούμε τη ζωή μας ολιστικά απ' την καλή και απ' την ανάποδη. Το τυχαίο που μπορεί να οδηγήσει σε ανατροπή της ζωής μας, δηλαδή από μια ευτυχισμένη, ας πούμε, κατάσταση στην οποία δεν ελλοχεύει ο κίνδυνος του θανάτου (έτσι ας ορίσουμε την ευτυχία) περνάμε σε μια απρόσμενη δυστυχία (ορίζοντας πάλι τη δυστυχία ως την κατάσταση εκείνη όπου η πιθανότητα του θανάτου ή των σοβαρών προβλημάτων υγείας που θα ακολουθήσουν γίνεται σοβαρό ενδεχόμενο). Έτσι διακρίνουμε όψεις του τραγικού να προσεγγίζουν τη ζωή μας. Σύγκρουση με μία υπέρτατη δύναμη και την αναπόφευκτη μοίρα σου και από την άλλη την αιφνίδια αλλαγή της τύχης σου.
Όμως στο καλειδοσκόπιο του κορωνοϊού βλέπουμε και άλλες όψεις. Στην αρχαία ελληνική τραγωδία εγείρονται για τους θεατές και τα συναισθήματα του ελέους και του φόβου. Έτσι υπερχειλίζουν – ως θεατές της τηλεόρασης η συμπόνια που νιώθουμε για τους ασθενείς των εντατικών αλλά και ο φόβος μας μήπως και εμείς βρεθούμε στη θέση τους. Έτσι απλά κάποιος θα μπορούσε να ορίσει τον έλεον και το φόβο στις μέρες του κορωνοϊού. Όμως αλήθεια, χαμένοι στην παντοδυναμία μας η συμπόνια γίνεται δακρύβρεκτος οίκτος. Και ο φόβος; Πώς μπορεί να φοβάσαι όταν νιώθεις παντοδύναμος; Τελικά μήπως δεν αφορά ποτέ εμάς, διότι πάντα κάποιοι άλλοι τάχατες άτυχοι, απρόσεκτοι, ελαφρόμυαλοι, ανεύθυνοι την πατάνε και ποτέ εμείς; Ο παντοδύναμος και πολιτικά ορθός πολίτης στην μεταμοντέρνα ύβρη του αρνείται να δεχτεί την ισότητα μιας κατάστασης. Την τραγική ισότητα που σου δίνει η αρρώστια. Χαρακτηριστική είναι η εντύπωση κάποιων που νομίζουν ότι η ιδιωτεία τους ή η ιδιωτική τους ασφάλιση θα τους σώσει, παραβλέποντας τους παράγοντες επιλογής και κρίσης πριν κάθε απόφαση. Η τραγική ισότητα εδώ είναι παρούσα και ισχύει για όλους τους νοσήσαντες. Άρα η μόνη διέξοδος κάθαρσης είναι η αλληλεγγύη, η φροντίδα του εαυτού μας και των άλλων και η βαθειά γνώση πως η τυχαιότητα και η αδιαφορία μπορεί να ανατρέψει τα πάντα. Η μοναξιά ως πρόληψη της ασθένειας δεν πρέπει να εκληφθεί ως τιμωρία αλλά καταβύθιση εντός σου ώστε να αισθανθείς τα πεπερασμένα όριά σου και ότι όλα στη ζωή είναι εύθραυστα, μπορεί να ραγίσουν και να ανατραπούν. Τότε ίσως μπορέσεις να αντιληφθείς το ουσιώδες από το επουσιώδες να αποτραβηχτείς ενσυνείδητα από την "πολλή συνάφεια του κόσμου" που απλά σε παρασύρει στο να ασχολείσαι με το απόλυτο τίποτα και να ιεραρχήσεις εκ νέου τις επιταγές και τις ανάγκες σου βρίσκοντας τη χρυσή τομή, αυτό το μέτρο που αναζητάμε από αρχαιοτάτων χρόνων. Το μέτρο του ουσιώδους, του αληθινού, του ατόφια συγκινητικού, το μέτρο της αγάπης.
Ο καλλιτέχνης μετέωρος έναντι όλων αυτών στοχάζεται και απορεί προσπαθώντας να μετουσιώσει όλα αυτά σε σύμβολα προσλήψιμα από τους πολλούς, αλλά και επεξηγηματικά της εποχής και των τεκταινομένων. Μια καταγραφή όλης αυτής της κατάστασης δεν οδηγεί κατ' ανάγκην τους πολλούς στην καλλιτεχνική δημιουργία, όμως διαμορφώνει το πλαίσιο για τους ευαίσθητους δέκτες να την προσλάβουν και να την μετουσιώσουν σε δημιουργία.
Η ανάγκη δημιουργεί την δική της γλώσσα πέραν των ορίων της παγιωμένης. Η αναζήτηση τρόπων συνάδει με την προϋπάρχουσα κατάσταση που έχει κρυσταλλωθεί ως ανάμνηση - άρα ένα διαρκές παρόν- ώστε να βρει τους τρόπους έκφρασης που θα εξυπηρετήσουν τις νέες απαιτήσεις. Αυτός ο νέος κώδικας υπερβαίνοντας τα πρότυπα παγιώνεται ως κυρίαρχος αναζητώντας τη διαχρονία του σε αρχικές παραδεκτές και αναγνωρίσιμες αξίες. Σε γνωστό αναγνωρίσιμο παρελθόν και σε μια διαμορφούμενη συλλογική βάση. Από την άλλη καθιερώνει μια συνθήκη αναζήτησης που δεν οδηγεί όμως πάντοτε στην οδό της έκφρασης. Στις περιπτώσεις όμως που θα οδηγήσει προς τα εκεί το μαζικό γίνεται ατομικό. Ο καλλιτέχνης και εν καιρώ πανδημίας είναι διαφοροποιημένος από τη μάζα –στις πανδημίες οι συνθήκες είναι ίδιες ή σχεδόν ίδιες για όλους και κάθε τι αφορά το σύνολο, από τα λαμβανόμενα μέτρα έως την μαζικότητα των θανάτων– εκφράζει και εκφράζεται. Η περιρρέουσα κατάσταση ορίζει το πλαίσιο που πρέπει να υπερβεί. Αμφισβητούνται παγιωμένα πρότυπα της υγείας, της κοινωνικής ζωής, της συλλογικότητας και αλλάζει η εικόνα. Ο καλλιτέχνης πέραν της περιγραφικής απεικόνισης καλείται να αποδώσει μέσω της τέχνης του, ζωγραφικής, γλυπτικής, κλπ. το τραύμα το οποίο δημιουργεί αυτόν το νέο τύπο και που κάποια στιγμή παγιώνεται από παρόν σε ανάμνηση. Τίποτα δεν θα λειτουργεί και θα είναι πλέον όπως πριν, αλλά ο λίγος χρόνος θα χρειαστεί για να διαψευστούν και οι τελευταίες ψευδαισθήσεις περί επαναφοράς στην προτέρα κατάσταση.
Εν καιρώ πανδημίας αυτό που αρχικά εκλείπει από τους πολλούς είναι η φαντασία. Αυτήν διατηρεί ο καλλιτέχνης και με όπλο αυτήν παρουσιάζει την πρότασή του. Από την άλλη πλευρά η πανδημία αποκαλύπτει το επίπεδο ωρίμανσης των αφανών ή αυτονόητων σχέσεων μιας κοινωνίας. Το προστατευτικό κενό γύρω από τον κάθε άνθρωπο ζητά την πληρότητά του ώστε να μην οδηγήσει το άτομο στον παραλογισμό. Τον θεραπευτικό ρόλο αυτής της πλήρωσης διεκδικεί η τέχνη.
Στην πανδημία έχουμε να διαχειριστούμε όρους, όπως εγκλεισμός, διασπορά, μόλυνση, ατομική ευθύνη, κοινωνική αποστασιοποίηση όπως κομψά λέμε τώρα την απομόνωση, την κατάργηση της άμεσης επαφής. Από την άλλη πλευρά γεννάται ο φόβος, η μοναξιά, η αρρώστια, ο θάνατος, το απότοκον της εμφάνισης επιθετικής συμπεριφοράς και ο προβληματισμός πάντοτε στο τι προέχει. Καταργώντας την συλλογικότητα ή επιτρέποντάς την υπό όρους δημιουργείς έναν τύπο ελέγξιμης συμπεριφοράς.
Με την πανδημία ζεις μια μορφή παγκοσμιοποίησης δίχως τα τυχόντα της οφέλη. Ο καλλιτέχνης σε τέτοιες περιστάσεις αυτοκαθορίζεται και ετεροκαθορίζεται. Μια μικρή μετατόπιση των προκαθορισμένων ορίων λειτουργεί αλυσιδωτά στην καθημερινή του ρουτίνα. Έτσι καλείται να συνδέσει μια αφηρημένη έννοια ή μια κατάσταση με μια εικόνα. Να την κάνει αναγνωρίσιμη καθολικά. Να μετασχηματίσει το προσωπικό σε γενικό ή παγκόσμιο δημιουργώντας σύμβολα. Την έλλειψη, το κενό φαντασίας που υπάρχει έντονη σε καιρούς πανδημίας καλείται να αναπληρώσει. Να επανασυγκολλήσει την διαρραγείσα συλλογικότητα μέσω του έργου του, αλλά και να ενώσει τις πάμπολλες ατομικότητες κάτω από την δημιουργημένη τέχνη. Από την άλλη να προσφέρει ατομικές διεξόδους. Ο ενωτικός χαρακτήρας της Τέχνης πηγάζει εγγενώς και δυναμικά λόγω της κατάκτησης κοινού κώδικα πρόσληψης και ερμηνείας. Για παράδειγμα το περιστέρι θα είναι πάντοτε αναγνωρίσιμο από όλους ως σύμβολο της ειρήνης.
Η αντίληψη δεν είναι πάντοτε συνυφασμένη με την εγγύτητα. Η απόσταση σε τροφοδοτεί με σκέψη αυτού που είδες, ένιωσες, ή έζησες. Ο χρόνος προσφέρει τρόπο. Η εγγύτητα δεν δίνει χώρο στη φαντασία ώστε να αναπλάσει την κατάσταση ή το βίωμα, δεν σε οδηγεί πάντοτε στο ουσιώδες. Από τη χρονική απόσταση φαινόμενου-παρατήρησης περνάμε στη χρονική απόσταση της τέχνης που ο κάθε καλλιτέχνης εντάσσει στην περιγραφή αυτού του έργου που παράγει. Η τέχνη χρειάζεται το χρόνο στην ολότητά του, να συνυπάρχει το παρελθόν το παρόν και το μέλλον. Αφηγούμενος με κάποιον τρόπο γεγονότα είτε εικαστικά, είτε μέσω του λόγου κάνεις περιγραφική τέχνη. Όταν όμως παίρνεις την αναγκαία απόσταση από αυτά ώστε να τα αναστοχαστείς κρατώντας την ουσία και διακρίνοντας τις αιτίες και τις σχέσεις αποδίδεις την αλήθειά τους.
Στο παρελθόν σε καιρούς πανδημίας αποδόθηκε εικαστικά το πάσχον σώμα αλλά και το περιβάλλον του. Έχουμε εικόνες πασχόντων, υγειών, αλλά και των ιατρών θεραπευτών τους. Δημιουργήθηκαν εικονογραφικοί τύποι όπου από την εικόνα μαντεύουμε την ασθένεια. Αυτές οι εικόνες λειτούργησαν παντοιοτρόπως προπαγανδιστικά, εκφοβιστικά, αλλά και εξορκιστικά, αντιστικτικά προς θεραπεία. Μεταφορικά δημιούργησαν ονοματολογία, και χαρακτηρισμούς, στους οποίους αναφερόμαστε ακόμα και σήμερα δίχως να προφέρουμε το όνομα της αρρώστιας. Πρόσφεραν στους καλλιτέχνες εικόνες επεξεργασμένες μεν από τη φαντασία τους αλλά ρεαλιστικές ως προς την απόδοσή τους. Σήμερα όπου η έννοια έχει καταργήσει την ρεαλιστική αναπαράσταση το αίτημα είναι η εξεύρεση αυτής της μεταφοράς που θα περιγράψει με τον σημερινό εικονογραφικό τρόπο. Από την μάσκα του γιατρού της πανούκλας περάσαμε στις παντοειδείς μάσκες προστασίας και στον αναπνευστήρα. Από τα έκδηλα σημάδια του πάσχοντος σώματος εικονογραφικά, στην δηλωτική για τον πάσχοντα διασωλήνωση. Πάλι τίθεται το ερώτημα για την σωματικότητα και την ασθένεια που την παραλλάζει. Κατά πόσον οι συνακόλουθες έννοιες θα βρουν εικονογραφική έκφραση. Η λογοτεχνία ευκολότερα θα τις προσεγγίσει προσδίδοντάς τους νέο μύθο, ή επεξεργαζόμενη τον ήδη υπάρχοντα. Μια αναλυτική περιγραφή συμπλεκόμενη με στοιχεία εξωγενή δημιουργεί μύθο και αφήγηση. Μια συνοπτική ιστόρηση με σύμβολα δημιουργεί ποίηση. Όμως πέραν όλων αυτών η καλλιτεχνική δημιουργία συμπεριλαμβάνει και τον χρόνο. Διεκδικεί την διαχρονία της ώστε όλα αυτά να είναι αναγνώσιμα και αναγνωρίσιμα και ύστερα από πολλά χρόνια. Η πληρότης της περιγραφής ή της απεικόνισής τους θα τους εξασφαλίσει την διαχρονία. Η χρονική απόσταση από το γεγονός που θα γεννήσει την αντικειμενική απόδοσή του θα του εξασφαλίσει την διαχρονική ανάγνωση και την μελλοντική πρόσληψή του.
Η ωμότητα των πραγμάτων και των καταστάσεων υποβάλλει στον καλλιτέχνη ένα συγκεκριμένο τρόπο θέασης, αλλά του γεννά και ανάλογα συναισθήματα. Το πώς και μετά από ποιά εξεργασία η ωμότητα θα μεταλλαχθεί σε σύμβολο, το ποια η οδός της εξιδανίκευσης μέσω της τέχνης που θα φέρει τη συμφιλίωση και τη λύτρωση εκφραστικά, αυτό αποτελεί ίδιον του κάθε καλλιτέχνη.
Η παντοδύναμη ασχήμια νικάται από τον εαυτό της, δηλαδή η εικόνα της είναι ταυτόχρονα και το μέσον ίασής της. Το να αντικρύσει τη μορφή της στον καθρέφτη της τέχνης, όπως η Μέδουσα την εικόνα της στο κάτοπτρο που έβαλε εμπρός της ο Περσέας, αντιστοιχεί με την ακύρωση της δύναμής της, ταυτόχρονα όμως και με την μετατόπιση της δύναμης σε ένα επίπεδο μεταβατικό όπου το ενεργόν υποκείμενο κατέχει και απελευθερώνει ταυτόχρονα ισχύ και γνώση. Το να επιδράς λυτρωτικά σημαίνει και κυριαρχικά επί της κάθε επιβουλευτικής δύναμης κατέχοντας ένα μυστικό "όπλο" που σου παρέχει ένα στρατηγικό πλεονέκτημα, εδώ πρόκειται για την δύναμη της τέχνης που κατέχεται ατομικά όσο και συλλογικά. Αυτήν την ειδοποιό διαφορά εκμεταλλεύεται ο καλλιτέχνης. Την ασχήμια της εποχής κατοπτρίζει η σύγχρονη τέχνη θέτοντάς την έναντι της μορφής της. Η τέχνη έχει τη δύναμη να περιγράψει αλλά και να κατισχύσει έναντι της ασχήμιας. Στο τρομερό αντιτάσσει το τρομερό ως εικόνα του. Νικά και θεραπεύει δημιουργώντας μιαν άλλη μορφή της οικειότητας. Εκτός των καθιερωμένων κανόνων γίνεται ο αγωγός μιας νέας θεώρησης που παράγει σκέψη και λύτρωση. Μια περιγραφή του τρομερού θα εμπεριείχε την εικόνα του, το νόημα και τον εξορκισμό του, μέσω της δύναμης της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Η αναδιάταξη αυτών των αφανών δυνάμεων συνιστά την δύναμη της τέχνης. Αυτό θα μπορούσε να κινηθεί προς δύο κατευθύνσεις. Από την πλευρά του ατομικού θα αποτελούσε κίνητρο και τρόπο έκφρασης και δημιουργίας και από την πλευρά του μαζικού διέξοδο πρόσληψης και λύτρωσης.
Η σύγχρονη τέχνη πρέπει να προτείνει σύμβολα καθολικής πρόσληψης και αποκρυπτογράφησης, είτε εγκαταλείποντας την εικόνα και προσφεύγοντας στην έννοια και αντιστρόφως ή και στα δύο. Στα αγωνιώδη ερωτήματα της εποχής πρέπει να δώσει απαντήσεις εικονοποιώντας και απεικονίζοντάς τα. Η λογοτεχνία το επιχειρεί ήδη και παρατηρούμε τα πρώτα δείγματα σε ποιήματα και σε πεζογραφήματα, αλλά και στην τέχνη ανιχνεύουμε το ενεργό ερώτημα. Μένει λοιπόν να παρακολουθήσουμε το πώς θα αποκρυσταλλωθεί καλλιτεχνικά και τι θα μείνει από την παρούσα κατάσταση.
