Μια οντολογική διαδρομή

«Πολ­λα­πλό­τη­τες του μη­δε­νός», πρώ­το ποι­η­τι­κό βι­βλίο του Αντώ­νη Μπα­λα­σό­που­λου και τί­τλος οπωσ­δή­πο­τε ανοι­χτών ερ­μη­νειών, ανά­λο­γα με την εν­νοιο­λο­γι­κή θε­ώ­ρη­ση ή χρή­ση τού αντι­κει­μέ­νου του. Τι εί­ναι το μη­δέν; Η κο­σμι­κή πρω­ταρ­χι­κή δύ­να­μη του από­λυ­του κε­νού από την οποία γεν­νή­θη­καν τα πά­ντα; Το Παρ­με­νί­δειο ουκ εστίν του μη-Όντος; Η κε­νή θέ­ση στα μα­θη­μα­τι­κά και στη φυ­σι­κή; Η, κα­τά τον Νί­τσε ή τον Σαρτρ άρ­νη­ση του νο­ή­μα­τος του Εί­ναι; Όλα αυ­τά μα­ζί ή απλώς το Τί­πο­τε, μια και ο,τι­δή­πο­τε πολ­λα­πλα­σιά­ζε­ται με το μη­δέν μάς δί­νει μη­δέν;

Κι ενώ συ­νή­θως ο τί­τλος εί­ναι το κλει­δί που ανοί­γει το πε­ριε­χό­με­νο, εδώ, ίσως, το πε­ριε­χό­με­νο να εί­ναι αυ­τό που ξε­κλει­δώ­νει τον τί­τλο.

Δια­βά­ζο­ντας αυ­τό το πε­ριε­χό­με­νο, κρί­νω ότι υπάρ­χουν δύο καί­ρια ποι­ή­μα­τα, ανα­φο­ράς θα τα έλε­γα, στα οποία και θα επι­κε­ντρω­θώ: Το εναρ­κτή­ριο «Το χτύ­πη­μα στην πόρ­τα» και το, προς το τέ­λος το­πο­θε­τη­μέ­νο, «Πολ­λα­πλό­τη­τες του μη­δε­νός», που δί­νει και τον τί­τλο του στη συλ­λο­γή.

Ας τα δού­με:

Το «Χτύ­πη­μα στην πόρ­τα» ξε­κι­νά με τις λέ­ξεις «Εγώ εί­μαι» και ανα­πτύσ­σε­ται ως μια διαρ­κής κί­νη­ση του Εγώ, κί­νη­ση κα­τά την οποία το Εγώ, εν εί­δει Απο­κά­λυ­ψης, πα­ρα­θέ­τει ιδιό­τη­τες του εαυ­τού του, αγ­γί­ζο­ντας μια τις κο­ρυ­φές, μια το βύ­θος του, με­γε­θύ­νο­ντας δια της πολ­λό­τη­τας την ενι­κό­τη­τά του, ή, κα­τά μία άλ­λη έν­νοια, κα­τα­κερ­μα­τί­ζο­ντας και δια­σπεί­ρο­ντάς την, μέ­χρι να την φτά­σει στο μη­δέν από το οποίο γεν­νή­θη­κε: Εγώ εί­μαι η ακα­τά­λυ­τη εκ­δί­κη­ση … Εγώ εί­μαι ο αναί­μα­κτος γά­μος… εγώ εί­μαι το θα­μπό νε­ρό… εγώ εί­μαι το δο­χείο που σπά­ζει… εγώ το τί­πο­τα, εγώ το δεν στο μη­δέν, και το μη… εγώ εί­μαι… εγώ εἶμαι… εγώ εί­μαι…

Έχου­με λοι­πόν ένα ποί­η­μα στο οποίο το «Εγώ» συ­στή­νει το πε­ριε­χό­με­νο της ύπαρ­ξής του, όχι μό­νον ως φο­ρέ­ας της αλ­λά ταυ­τό­χρο­να και ως αντι­κεί­με­νό της. Όμως, σε ποιον το συ­στή­νει και για­τί; Η πα­ρου­σία του άλ­λου, του Εσύ, εμ­φα­νί­ζε­ται μό­νον στον τε­λευ­ταίο, αι­τη­τι­κό ή ικε­τι­κό, θα μπο­ρού­σα­με να το θε­ω­ρή­σου­με, στί­χο με τις λέ­ξεις «Άνοι­ξέ μου». Που πά­ει να πει: δέ­ξου με, επει­δή χω­ρίς εσέ­να, τον Άλ­λο, Εγώ δεν μπο­ρεί να ανα­γνω­ρι­στώ ως ξε­χω­ρι­στή, ως δια­φο­ρε­τι­κή μο­να­δι­κό­τη­τα, εγώ δεν μπο­ρώ να Εί­μαι Εγώ χω­ρίς να υπάρ­χεις Εσύ, δί­χως εσύ να Εί­σαι Εσύ.

Το δεύ­τε­ρο ποί­η­μα, οι «Πολ­λα­πλό­τη­τες του μη­δε­νός», αρ­χί­ζει με το οδυσ­σεϊ­κό «Ού­τις εμοί γ’ όνο­μα», Κα­νέ­νας εί­ναι τ’ όνο­μά μου, και εξε­λίσ­σε­ται ως μια πο­λύ­γλωσ­ση δια­κει­με­νι­κή με­τα­φο­ρά της ταυ­τό­τη­τας του ἀτό­μου και της απώ­λειάς της, ταυ­τό­τη­τας όπως αυ­τή συ­γκρο­τεί­ται μέ­σω της γλώσ­σας, αλ­λά και χά­νε­ται μέ­σα στις αδυ­να­τό­τη­τές της.

«Εγώ εί­μαι», «Εί­ναι», «δεν ήταν», «Ένας», «Κα­νέ­νας», «Τί­πο­τε», «Όνο­μα», εί­ναι θραυ­σμα­τι­κές λέ­ξεις ή λέ­ξεις μέ­σα σε φρά­σεις του Ομή­ρου, του Τζό­υς, του Σαίξ­πηρ, του Άσμα­τος Ασμά­των, εκ­φε­ρό­με­νες στην πρω­τό­τυ­πη γλώσ­σα τους. Και εί­ναι έν­νοιες οι οποί­ες γεν­νούν μια δια­λε­κτι­κή σχέ­ση ανά­με­σα στην κα­τά­φα­ση του «Εί­μαι» και την άρ­νη­ση του ο «Κα­νέ­νας», δη­μιουρ­γώ­ντας ταυ­τό­χρο­να και την εσω­τε­ρι­κή δια­λε­κτι­κή του ποι­ή­μα­τος.

Ως εκ­φρα­στή τού­της της δια­λε­κτι­κής σχέ­σης ο Μπα­λα­σό­που­λος προ­τεί­νει τον Paul Celan, Ρου­μα­νο-Ρω­σο-Εβραίο ποι­η­τή που, μέ­σα από το πο­λυ­ε­θνι­κό και πο­λύ­γλωσ­σο πε­ρι­βάλ­λον όπου γεν­νή­θη­κε, διά­λε­ξε ως ταυ­τό­τη­τα, μέ­σω της γλώσ­σας, τη γερ­μα­νι­κή. Που μην έχο­ντας πα­τρί­δα ου­σια­στι­κά, έκα­νε πα­τρί­δα του τού­τη τη γλώσ­σα, τη γλώσ­σα εκεί­νων οι οποί­οι αφά­νι­σαν την οι­κο­γέ­νεια και τη φυ­λή του, και στη γλώσ­σα εκεί­νων έγρα­ψε γι’ αυ­τόν τον αφα­νι­σμό, φτά­νο­ντάς την, ωστό­σο ‒και απα­ντώ­ντας έτσι, κα­τά κά­ποιον τρό­πο, στους πε­ρί βαρ­βα­ρό­τη­τας αφο­ρι­σμούς του Αντόρ­νο‒, μέ­χρι το ακρό­τα­το όριο των πραγ­μά­των που μπο­ρεί να ει­πω­θούν με­τά το Άου­σβιτς.

Πά­νω σ’ αυ­τό το όριο δο­μεί ο Μπα­λα­σό­που­λος το ποί­η­μα, με τους δι­κούς του εν­διά­με­σους στί­χους να λει­τουρ­γούν ως αρ­μοί των ση­μαι­νό­ντων μιας νέ­ας γλώσ­σας, θα έλε­γα βα­βε­λι­κής, που ως κα­μία γλώσ­σα, εί­ναι εν­δε­χο­μέ­νως και η μό­νη που μπο­ρεί να πει το ανεί­πω­το.

Ενώ, ως άδη­λο ποί­η­μα εντός του ποι­ή­μα­τος, και χά­ρη στη διαρ­κή πα­ρου­σία του συμ­βό­λου του Ρό­δου, δια­κρί­νου­με τους πε­ρί­φη­μους στί­χους του Τσέ­λαν: Ένα Τί­πο­τα / ήμα­στε, εί­μα­στε, για πά­ντα / θα μεί­νου­με που αν­θί­ζει: / του Τί­πο­τα, του Κα­νε­νός το ρό­δο.

Για να φτά­σου­με, ωστό­σο, από τό βι­βλι­κό «Εγώ Εί­μαι» στο ομη­ρι­κό «Εί­μαι ο Κα­νέ­νας», από την προ­βο­λή της ταυ­τό­τη­τας στην απώ­λειά της, έχου­με να δια­σχί­σου­με σχε­δόν ολό­κλη­ρο το βι­βλίο. Και μά­λι­στα όχι ευ­θύ­γραμ­μα, αλ­λά μέ­σα από εσω­τε­ρι­κούς πα­ρά­δρο­μους, μια και το ποι­η­τι­κό υπο­κεί­με­νο, όχι μό­νον ως πά­σχον μα και ως συ­μπά­σχον, αυ­το­σκο­πεί­ται και επι­σκο­πεί, ανα­στο­χά­ζε­ται και απο­ρεί, γί­νε­ται ο κα­θρέ­φτης των πα­θών τού εαυ­τού και του κό­σμου, το αντη­χείο του και η φω­νή:

Μ’ ένα κου­τά­λι ξύ­λι­νο έσκα­ψα τα σω­θι­κά μου,
γλυ­κό καρ­πό, πι­κρό μαύ­ρο κου­κού­τσι
ώσπου κοί­λω­μα να κα­θρε­φτι­στεί στο κοί­λω­μα
έκα­να χώ­ρο.

Έκα­να χώ­ρο για το κρο­τά­λι­σμα του πο­λυ­βό­λου,
το λυγ­μό του νε­ο­γέν­νη­του,
το θρόι­σμα στα φύλ­λα, το βά­δι­σμα των γε­νε­ών
στη με­γά­λη έρη­μο […]

(Αντη­χείο, σελ. 11)

Αυ­τός ο χώ­ρος που δη­μιουρ­γεί σκά­βο­ντας εντός του ο ποι­η­τής, για να χω­ρέ­σει τη δι­κή του και την αν­θρώ­πι­νη πε­ρι­πέ­τεια, έτσι όπως τού­τη δια­δρα­μα­τί­ζε­ται στο πλαί­σιο της σύγ­χρο­νης κοι­νω­νι­κής συν­θή­κης, διευ­ρύ­νε­ται όσο εκεί­νος δια­σταυ­ρώ­νε­ται με πρό­σω­πα και γε­γο­νό­τα, όσο ανα­ση­μα­σιο­δο­τεί κα­τα­στά­σεις και νο­ή­μα­τα ή δια­λέ­γε­ται μα­ζί τους (η Μή­δεια, για πα­ρά­δειγ­μα, στο παι­δο­κτό­νο ποί­η­μα «Βουλ­γά­ρα», που δια­βά­ζει την εφη­με­ρί­δα του Κομ­μου­νι­στι­κού κόμ­μα­τος ή ο Βε­λου­χιώ­της, έκ­πτω­τος στρα­τη­λά­της στον ου­ρα­νό), αλ­λά και στε­νεύ­ει, όσο δια­πι­στώ­νει πως τα κοι­νω­νι­κά-ιδε­ο­λο­γι­κά προ­τάγ­μα­τά του ασφυ­κτιούν και ακυ­ρώ­νο­νται από έναν «τραυ­λί­ζο­ντα λό­γο».

Τον οποίο προ­σπα­θεί να απο­κα­τα­στή­σει, προ­σφεύ­γο­ντας σε αγα­πη­μέ­νους του ποι­η­τές:

Αρ­κε­τά με την αλ­μυ­ρή ανυ­παρ­ξία! […]
Αρ­κε­τά στραγ­γα­λι­σμοί μου, βρόγ­χοι μου, δή­μιοί μου […]
Αρ­κε­τά, λέω, με τ’ ανοι­χτά πε­λά­γη!
Χρεια­ζό­μα­στε μιαν έξο­δο

(«Λι­μνο­θά­λασ­σα», σελ. 21)

σαν να κραυ­γά­ζει από το δι­κό του Με­σο­λόγ­γι ο Μι­χά­λης Κα­τσα­ρός, ενώ ο Σα­χτού­ρης «Πού­λη­σα τα σπί­τια, έκα­ψα τα βι­βλία μου», του απα­ντά, και ο Μα­ντελ­στάμ σκά­βει με το αλέ­τρι της ποί­η­σης τη μαύ­ρη γη, ξε­σκε­πά­ζο­ντας «τη χώ­ρα του που τον δί­κα­ζε χω­ρίς να τον δια­βά­ζει».

Επι­λο­γι­κά: Από τα ει­κο­σιο­κτώ ποι­ή­μα­τα του βι­βλί­ου στά­θη­κα σε δύο, τα οποία προ­σω­πι­κά θε­ω­ρώ ως ση­μα­ντι­κά για την προ­σέγ­γι­σή του, και μνη­μό­νευ­σα ελά­χι­στα άλ­λα. Θα άξι­ζε να μνη­μο­νευ­θούν πε­ρισ­σό­τε­ρα, επει­δή το κα­θέ­να από αυ­τά απο­τε­λεί και μία ψη­φί­δα που δί­νει σχή­μα στην ει­κό­να ενός κό­σμου που οδεύ­ει προς την ολο­κλη­ρω­τι­κή ηθι­κή και υλι­κή απο­σύν­θε­σή του. Και όσο αυ­τός ο κό­σμος θα απο­συ­ντί­θε­ται, τό­σο το «Εγώ Εί­μαι» της αρ­χής, χά­νο­ντας τὸ πλαί­σιο της ανα­φο­ράς του θα απο­δυ­να­μώ­νε­ται, μέ­χρι να φτά­σει στο «Εί­μαι ο Κα­νέ­νας» του τέ­λους· ενός τέ­λους - αφε­τη­ρί­ας μιας νέ­ας οντο­λο­γι­κής δια­δρο­μής, που θα ξε­κι­νά πλέ­ον από το «Ού­τις» για να κα­τα­κτή­σει το «Τις», που θα ξε­κι­νά από τη μη-ταυ­τό­τη­τα για να φτά­σει στη δη­μιουρ­γία της.

Αυ­τήν, εξάλ­λου, τη νέα, και αι­σιό­δο­ξη, δια­δρο­μή πι­στεύω ότι προ­οιω­νί­ζο­νται οι στί­χοι της «Προ­σευ­χής», του ποι­ή­μα­τος που ολο­κλη­ρώ­νει προ­σώ­ρας τις «Πολ­λα­πλό­τη­τες του μη­δε­νός»:

Φλέ­γε­ται ο κή­πος μου ατέ­λειω­τα.
Μέ­σα σε πρά­σι­να κα­λώ­δια κυ­κλο­φο­ρούν
μελ­λο­ντι­κοί σπιν­θή­ρες […]