Καθώς αφήνουμε πίσω μας την καταραμένη χρονιά του 2020, αυτό το annus terribilis, και προσδοκούμε το νέο 21 ως annus mirabilis, με τον απόηχο (για εμάς) της παλιγγενεσίας, όλοι πιστεύω έχουμε συναίσθηση ότι τίποτε δεν μπορεί να ξαναγίνει όπως πρώτα.
Μα δεν είναι μόνο η τελευταία χρονιά. Είναι μια ολόκληρη δεκαετία τώρα που ξεχαρβαλώνεται ο κόσμος, ξεκινώντας από μια παγκόσμια οικονομική κρίση που τραυμάτισε βαριά όλες τις χώρες, μικρές και μεγάλες, προχωρώντας στα διαλυμένα κράτη που άφησε πίσω της η αλήστου μνήμης αραβική άνοιξη, στις διχασμένες κοινωνίες που μας άφησε η ευρωπαϊκή βαρυχειμωνιά τής ανόδου του λαϊκισμού, και φτάνοντας στην ανάδυση ενός νέου τύπου απολυταρχικού μα λαοπρόβλητου ηγέτη στις μεγάλες, και όχι μόνο, χώρες του πλανήτη, ωθούμενη από μια ξέφρενη ανάπτυξη των εργαλείων επικοινωνίας που ευνόησαν μια άνευ προηγουμένου διασπορά τής παραπληροφόρησης και της συνωμοσιολογίας. Κι όλα αυτά προτού ξεσπάσει η καταιγίδα της πανδημίας του κορωνοϊού.
Κι τώρα όλοι μας προσβλέπουμε στην πολυπόθητη επιστροφή στην κανονικότητα. Και τι άλλο να κάνουμε, θα πει κανείς.
Αλλά, κοιτώντας προς τα πίσω, πού ακριβώς θέλουμε να επιστρέψουμε;
Βέβαια, μπορούμε, με το έβγα της χρονιάς, με μια χειρονομία να τα στείλουμε όλα στον αγύριστο. Και σ’ αυτό βοηθάει λιγάκι κι η εκλογική νίκη των Δημοκρατικών στην Αμερική, που δίνει την αίσθηση ότι μπορούμε ίσως να γυρίσουμε σελίδα.
Όμως το πρόβλημα είναι πιο βαθύ και δεν λύνεται τόσο εύκολα. Κι από την άλλη τα πράγματα τραβούν το δρόμο τους. Πέρα από το καλό και το κακό.
Όλο και περισσότερο η ψηφιακή τεχνολογία καθορίζει τη ζωή μας. Οι δυσκολίες των πρόσφατων ετών δρουν ως επιταχυντές. Προσωπικά θυμάμαι ότι κατέφυγα στις υπηρεσίες του ebanking για πρώτη φορά στις μέρες του δημοψηφίσματος του 2015. Οι καθημερινές μας δραστηριότητες και οι συναλλαγές μας κάθε είδους ξεκινούν πια από την εγγραφή μας σε κάποια διαδικτυακή πλατφόρμα και διεκπεραιώνονται με τη συμμετοχή μας στον άυλο κυβερνοχώρο όπου αποθηκεύονται όλες οι πληροφορίες που συγκροτούν την προσωπικότητά μας.
Κι ίσως σ’ αυτό τον απροσδιόριστο χώρο βρίσκεται εν μέρει κι η ρίζα του προβλήματός μας. Γιατί ζούμε ένα παράδοξο: Αντί η ραγδαία τεχνολογική πρόοδος να εμφυσήσει τον ορθό λόγο σε κάθε γωνιά του πλανήτη, αντί να διαχυθεί η επιστημονική γνώση και η ορθή πληροφόρηση παντού, τα εργαλεία αυτής της θριαμβεύουσας τεχνολογίας πολλαπλασίασαν την παραπληροφόρηση και τη διάδοση αντιλήψεων που συγγενεύουν με τις παλιές δεισιδαιμονίες. Κι αντί να συνομιλούμε καλύτερα, πετάμε βρισιές ο ένας στον άλλον. Και ζαλίζεσαι από τις τόσες ανοησίες που κυκλοφορούνε και τις πλαστές ειδήσεις.
Σ’ αυτόν τον απροσδιόριστο χώρο όλα χωράνε. Δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι για τίποτε. Και δύσκολα διακρίνουμε τη αληθινή από την ψευδή εικόνα. Γιατί (κι είναι και τούτο άλλο ένα παράδοξο) η εξελιγμένη επιστήμη το μπορεί κι αυτό: να λέει τα πειστικότερα ψέματα.
Για παράδειγμα: Το σχετικά πρόσφατο (2018) λογισμικό deepfake του Photoshop της Adobe μπορεί να με κάνει να φαίνομαι σε μια οθόνη να λέω, ‘σαν να ήταν αλήθεια’, τα ακριβώς αντίθετα από αυτά που πιστεύω. Και φυσικά θα είναι πολύ δύσκολο να πείσω κάποιον που δεν με ξέρει ότι δεν ξεστόμισα ποτέ τέτοια λόγια. Για να αντιμετωπίσει προβλήματα παραπληροφόρησης, η εταιρεία Adobe αναπτύσσει ένα σύστημα που θα διαπιστώνει κατά πόσον το οπτικό υλικό είναι αυθεντικό και θα δίνει έναν κωδικό γνησιότητας που θα το πιστοποιεί. Χωρίς αυτό τον κωδικό το οπτικό υλικό δεν θα μπορεί να μεταδοθεί ή θα αποκαλύπτεται ως αλλοιωμένο.
Αλλά αν είναι κάθε οπτικό σήμα να πρέπει να «δείχνει ταυτότητα» πριν γίνει δεκτό από τον εγκέφαλό μας, τα πράγματα αρχίζουν να ζορίζουν. Γιατί δεν θα ’ναι δα και τόσο δύσκολο να δημιουργήσεις πλαστές ταυτότητες, που θα απαιτήσουν κάποιο άλλο σύστημα διαπίστωσης γνησιότητας και ούτω καθεξής.
Έτσι δεν είναι να απορεί κανείς που δυσκολευόμαστε όλο και περισσότερο να διακρίνουμε την αληθινή από την ψευδή εικόνα, ή πιο απλά την αλήθεια από το ψέμα. Το «εμπιστεύομαι τα μάτια μου» του μπρεχτικού Γαλιλαίου πάει περίπατο, και κάθε κοινή βάση παρατήρησης διασαλεύεται. Υπάρχει τώρα χώρος για εναλλακτικά γεγονότα, για πολλαπλές αλήθειες.
Ως προς αυτό μας είχαν προετοιμάσει σπουδαίοι στοχαστές που μεσουράνησαν προ τριακονταετίας, όπως ο Μπoντριγιάρ που δήλωνε ότι το «ομοίωμα είναι αληθινό» (le simulacre est vrai).
Κι ίσως τώρα είναι η στιγμή που περνάμε από την άλλη πλευρά του καθρέφτη. Τώρα που πολεμάμε έναν αόρατο εχθρό που μας αποδεκατίζει, και συζητάμε με στρατιές αλλοπαρμένων για το αν κάτι που υπάρχει είναι όντως υπαρκτό.
Αυτό θαρρώ είναι το πιο βαρύ φορτίο που, πέρα από τις μυριάδες τυραννισμένων θανάτων, αφήνει στις πλάτες μας η χρονιά που φεύγει.
Αλλά ας αφήσουμε κι εμείς, μέρες που είναι, τις βαριές σκέψεις και τα λυπητερά συμπεράσματα για κάποια άλλη φορά, κι ας ευχηθούμε να ’χουμε –επιτέλους– ένα ευτυχές νέον έτος και (σε αντίθεση με τα όσα λέγαμε αρχικά) ας πούμε μαζί με τον μεγάλο ποιητή μας τούτα τα λόγια σαν παρηγοριά:
Όλα να γίνουνε ξανά σαν πρώτα
στα δάχτυλα στα μάτια και στα χείλια,
ν’ αφήσουμε τη γερασμένη αρρώστια
πουκάμισο που αφήσανε τα φίδια
κίτρινο μες στα πράσινα τριφύλλια.
[ Προς αποφυγήν παρεξηγήσεων: παραθέτω τον ελπιδοφόρο τελευταίο στίχο αν και δεν είμαι Παναθηναϊκός, αλλά ΑΕΚτζής… Άντε, και καλές γιορτές σε όλους, και πάνω απ’ όλα με υγεία! ]
