Από τις τρεις προραφαηλίτισσες Χάριτες, ίσως η Μαρία Κασσαβέτη Ζαμπάκου (Zambaco) νομίζω ότι είναι η πιο παραγνωρισμένη και από τις τρεις. Πιο πολλές φορές εμφανίζεται στην βιβλιογραφία σαν femme fatale, όταν δεν αγνοείται τελείως, και τονίζεται μόνο ο ρόλος που έπαιξε στη ζωή του ζωγράφου Έντουαρντ Μπερν-Τζόουνς (Edward Burne-Jones, 1833-1893) σαν ερωμένη και μούσα του. Το καλλιτεχνικό της έργο περνάει σε δεύτερη μοίρα και είναι ελάχιστα γνωστό αν δεν αγνοείται και αυτό. Μέχρι και ο δεσμός της με τον Μπερν-Τζόουνς και η επίδραση που είχε στο έργο του αγαπημένου της δεν αναφέρεται από πολλούς ιστορικούς Τέχνης.
Μαρία Κασσαβέτη-Ζαμπάκου
Γεννήθηκε στην Αγγλία το 1843, κι ας λέει ο Μπερν-Τζόουνς ότι γεννήθηκε στους πρόποδες του Ολύμπου, ήταν εγγονή του Κωνσταντίνου Ιωνίδη (Ιπλικτσή), ιδρυτή μεγάλης εμπορικής δυναστείας στην Αγγλία. Ο πατέρας ήταν ο Δημήτριος Κασσαβέτης κι αυτός μεγαλέμπορος (και για λίγο συνεταίρος με τον πατέρα του Κ.Π. Καβάφη στην Αλεξάνδρεια) όμως πέθανε κάτω από μυστήριες συνθήκες στο Παρίσι, όταν η κόρη του ήταν 15 ετών, αλλά της άφησε μεγάλη κληρονομιά. Η μητέρα της Ευφροσύνη (1822-1896) ήταν κόρη του Κωνσταντίνου Ιωνίδη και ο αδελφός της Αλέξανδρος Κωνσταντίνος, ήταν ο κηδεμόνας της Μαρίας και φρόντιζε για την περιουσία και την προίκα της. Η μητέρα της ήταν γνωστή στην οικογένεια για τον δυναμικό χαρακτήρα της και το παρατσούκλι της ήταν η «Δούκισσα» (Duchesses)· ίσως απ’ αυτήν η Μαρία κληρονόμησε τον εκρηκτικό χαρακτήρα της. Όταν έγινε 18 ετών, το 1861, πήγε στο Παρίσι γιατί ήθελε να σπουδάσει ζωγραφική, αλλά καμία σχολή δεν δέχονταν εκείνη την εποχή γυναίκες για μαθήτριες. Εκεί συνάντησε τον μέλλοντα σύζυγο της Δημήτριο Ζαμπάκο (ή Ζαμπακό, γαλλιστί, 1832-1913), διάσημο επιστήμονα αφροδισιολόγο-δερματολόγο και επιτυχημένο γιατρό τής καλής κοινωνίας. Ήταν και αυτός από την Κωνσταντινούπολη αλλά κατάγονταν από ταπεινή και φτωχή οικογένεια. Σπούδασε στο Παρίσι και εκεί εξασκούσε το επάγγελμά του ως ειδικός στη σύφιλη και τη λέπρα. Ο Ανδρέας Συγγρός στα απομνημονεύματά του τον αναφέρει με αγάπη και θαυμασμό. Παρά τις αντιρρήσεις της οικογένειάς της η Μαρία τον παντρεύτηκε. Ο γάμος κράτησε πέντε χρόνια, το 1862 απέκτησε τον γιο της Δημήτριο και το 1865 την κόρη της Μαρία-Ευφροσύνη. Όταν η πλήξη της παρισινής ζωής τήν έπνιξε, πήρε την προίκα της και τα παιδιά της και επέστρεψε στο Λονδίνο. Ο άντρας της βέβαια πληγώθηκε εξαιρετικά και αρνήθηκε να της δώσει διαζύγιο, επέστρεψε μάλιστα το 1872 στην Κωνσταντινούπολη και εκεί συνέχισε να εξασκεί με επιτυχία το επάγγελμά του. Ήταν ο γιατρός στο χαρέμι. Δημοσίευσε πολλές μελέτες ειδικά για την λέπρα. Έγινε καθηγητής και στο πανεπιστήμιο της Κωνσταντινουπόλεως και των Αθηνών και πήρε το αξίωμα του πασά. Ο τάφος του ελπίζω να είναι ακόμη στο νεκροταφείο στο Σισλί.
Η Μαρία επέστρεψε στο βικτωριανό Λονδίνο σαν μια γυναίκα με δύο παιδιά που ο άντρας της δεν την θέλει πίσω, σχεδόν εξοστρακισμένη για τα ήθη της εποχής. Αλλά αυτό δεν εμπόδισε την μητέρα της Ευφροσύνη, με τον πολύ ισχυρό χαρακτήρα της να αγνοήσει τους συμβατικούς κανόνες της κοινωνίας και να την σπρώξει να γνωριστεί με γνωστούς της καλλιτέχνες – γιατί και η ίδια και όλη η οικογένειά της ήταν πάτρωνες των Τεχνών. Έτσι η Μαρία άρχισε να παίρνει μαθήματα ζωγραφικής. Τα ξαδέλφια της Λουκάς και Αλέκος Ιωνίδης συνέχιζαν την μποέμικη ζωή του Παρισιού και στο Λονδίνο και είχαν φιλικές σχέσεις σχεδόν με όλους τους προραφαηλίτες ζωγράφους. Δεν ήταν συνεπώς δύσκολο και για την Μαρία να γνωριστεί με αυτόν το κύκλο· κυρίως η ομορφιά της ήταν το καλύτερο διαβατήριο για να μπει στους κύκλους καλλιτεχνών που πάντα έψαχναν για stunners, δηλαδή ιδιαίτερης ομορφιάς γυναίκες για να τις χρησιμοποιήσουν σαν μοντέλα τους. Γνωρίστηκε και ερωτεύτηκε τον σπουδαίο προραφαηλίτη ζωγράφο Έντουαρντ Μπερν-Τζόουνς και έγινε, όπως αναφέραμε, η μούσα του και ερωμένη του. Ο Νεντ (όπως τον έλεγαν χαϊδευτικά οι φίλοι του) ήταν ήδη παντρεμένος με την Τζορτζιάνα Μακ Ντόναλντ (1840-1920). Η οικογένεια της Τζορτζιάνας ήταν αρκετά γνωστή. Ο πατέρας της εκτός από μεθοδιστής ιερέας ήταν και διάσημος συγγραφέας παιδικών βιβλίων, ξεχασμένος σήμερα. Μια αδελφή της είχε παντρευτεί τον μέλλοντα πρωθυπουργό της Αγγλίας Στάνλεϊ Μπόλντουιν (Stanley Baldwin), ενώ μια άλλη ήταν μητέρα του ποιητή Ράντγιαρ Κίπλινγκ (Rudyard Kipling) και όταν ήρθε από την Ινδία για να σπουδάσει στην Αγγλία, κηδεμόνες του ήταν η οικογένεια του παππού του. Μια άλλη αδελφή της παντρεύτηκε ένα άλλον προραφαηλίτη ζωγράφο, τον Πόιντερ (Edward Poynter (1836-1919), ο οποίος έχει κάνει ένα από τα καλύτερα πορτρέτα της Τζορτζιάνας.
Η Τζορτζιάνα, από τα πορτρέτα της δεν φαίνεται να ήταν όμορφη ή γυναίκα με πάθος· φαίνεται ξερή, απόμακρη με θλιμμένο αυστηρό βλέμμα. Πολλοί αποδίνουν το θλιμμένο βλέμμα της στο ότι γνώριζε τον δεσμό του άντρα της με τη Μαρία, αλλά μάλλον οφείλεται στην αυστηρή ανατροφή της στο περιβάλλον της μεθοδιστικής εκκλησίας. Όταν της ζήτησαν να γράψει τη βιογραφία του άντρα της και να περιγράψει τη ζωή και το έργο της Αδελφότητας των Προραφαηλιτών ζωγράφων, στο βιβλίο της The memorials of Edward Burne-Jones εκείνη αγνόησε παντελώς την ύπαρξη της Μαρίας. Έτσι όσοι ιστορικοί τέχνης μεταχειρίζονται μόνο το βιβλίο της Τζορτζιάνας αγνοούν την ύπαρξη της Μαρίας. Όταν ο J.E. Phythian έγραψε την βιογραφία του Μπερν-Τζόουνς (J.E. Phythian, Burne-Jones, Grand Richard, Λονδίνο 1908) ούτε καν αναφέρει το όνομα της Μαρίας ενώ εικονογραφεί το βιβλίο του με έργα που μοντέλο τους είναι η Μαρία.
Ο Μπερν-Τζόουνς εξομολογήθηκε μετά από χρόνια, προς το τέλος της ζωής του, όταν ο δεσμός είχε οριστικά τελειώσει και ήταν μια ανάμνηση ότι το πιο αγαπημένο του όνομα είναι Μαρία και ότι είχε φερθεί σαν δειλός. Η εκδίκηση όμως είναι ένα πιάτο που τρώγεται κρύο, η ομορφιά και η τέχνη της Μαρίας δεν κρύβονται και επικράτησαν.
Στο πρώτο πορτρέτο που εμφανίζεται η Μαρία είναι στο πορτρέτο που της έκανε ο Ουότς (G.F. Watts, 1817-1904) όταν ήταν τεσσάρων ετών ντυμένη με παραδοσιακή ελληνική στολή. Οι φίλοι ζωγράφοι του Ουότς τον κορόιδευαν και έλεγαν όταν είχε οικονομικά προβλήματα πήγαινε και ζωγράφιζε το πορτρέτο ενός «Έλληνα». Πραγματικά ο Ουότς έχει κάνει πάνω από εβδομήντα πορτρέτα της ελληνικής εμπορικής παροικίας στην Αγγλία και τα περισσότερα μοντέλα είναι ντυμένα με ελληνικές στολές. Τώρα τι τους έπιασαν και περιγράφουν το πορτρέτο της Μαρίας σαν «Maria Cassavetti in Turkish Dress» δεν γνωρίζω. Το επόμενο πορτρέτο της έγινε πάλι από τον Ουότς και είναι δώρο για τους αρραβώνες της. Ο Ουότς ζωγράφισε επίσης και το πορτρέτο του Δημητρίου Ζαμπακού. Στο πρώτο έργο που εμφανίζεται η Μαρία ζωγραφισμένο από τον Μπερν-Τζόουνς το 1866 είναι «Ο Έρωτας βρίσκει την Ψυχή» («Cupid finding Psyche») μια παραγγελία της μητέρας της στον καλλιτέχνη. Έτσι άρχισε το ειδύλλιο και η επίδραση που είχε στο έργο του. Την ζωγραφίζει σαν Αφροδίτη “Venus Concordia”, “Venus Discordia”, «Επιθαλάμια Αφροδίτη», «Η άρρωστη Αφροδίτη» γίνεται η Αφροδίτη, «Laus Veneris». Αλλά γίνεται και Κίρκη – την βλέπουμε στον «Τροχό της Τύχης», «Στον κήπο των Εσπερίδων». Είναι η Γαλάτεια σε μια σειρά έργων για τον μύθο της Γαλάτειας και του Πυγμαλίωνα ή Δανάη στον μύθο του Περσέα. Από τους τίτλους όλων αυτών των έργων καταλαβαίνουμε την φύση του δεσμού. Επίσης η Μαρία είναι το μοντέλο για έργα με θρησκευτικό περιεχόμενο όπως στο «Ευαγγελισμός» είναι ο Αρχάγγελος Γαβριήλ και η Παρθένος Μαρία είναι η Μαρία Σπάρταλη-Στίλμαν.
Αλλά υπάρχουν και έργα με μεταφορικά θέματα για να δείξουν την ένταση του δεσμού, όπως είναι η «Κυρά της λίμνης», η Νιμούη (από τον κύκλο των ποιημάτων των Ιπποτών της Στρογγυλής Τραπέζης) και βλέπουμε τον μάγο Μέρλιν να είναι μπλεγμένος μέσα σε ένα θάμνο με αγκάθια στον εμβληματικό πίνακα «Το μάγεμα του Μέρλιν» («The beguiling of Merlin»). Το μοντέλο του Μέρλιν είναι Στίλμαν, ο σύζυγος της Μαρίας Σπάρταλη. Σκάνδαλο προκλήθηκε με το έργο «Φυλλίς και Δημοφών» («Phyllis and Demophöon») γιατί για πρώτη φορά απεικονίζεται ανδρικό γυμνό. Όταν το έργο αργότερα καταστράφηκε και δεν υπήρχε πια δεσμός, ο Μπερν-Τζόουνς το ξαναζωγράφισε (1881-82) καλύπτοντας το ανδρικό γυμνό και ονόμασε το έργο «Το Δέντρο της Συγχώρεσης» («The Τree of Forgiveness»).
Το έργο που δείχνει, ίσως, το αδιέξοδο του δεσμού (o Μπερν-Τζόουνς δεν μπορούσε να εγκαταλείψει και να χωρίσει την γυναίκα του, ούτε μπορούσε να παντρευτεί μια άλλη διαζευγμένη γυναίκα που μάλιστα ο άντρας της δεν της είχε δώσει διαζύγιο) είναι «Τα Βάθη της Θάλασσας» («The Depths of the Sea»). Εδώ απεικονίζεται μια γοργόνα να τραβά στον βυθό έναν πνιγμένο ναύτη. Επειδή ο δεσμός είχε φτάσει σε αδιέξοδο η Μαρία έπεισε τον Νεντ να αυτοκτονήσουν μαζί, πήραν διπλή δόση λάβδανου (το αγαπημένο φάρμακο αυτοκτονίας της εποχής) και για σιγουριά έπεσαν να πνιγούν μια σκοτεινή νύχτα του 1869 σε ένα κανάλι του Τάμεση, συμπτωματικά μπροστά από το σπίτι του ποιητή Ρόμπερτ Μπράουνινγκ (Robert Browining)· έκαναν φασαρία ήρθε η αστυνομία και τους έσωσε. Ο δεσμός δημοσιοποιήθηκε και επακολούθησε μεγάλο σκάνδαλο. Για λίγο καιρό οι δυό εραστές κράτησαν απόσταση αλλά φαίνεται ότι δεσμός είχε τελειώσει, ίσως όχι οριστικά. Για να σκανδαλιστεί περισσότερο η βικτωριανή κοινωνία, η Μαρία διατηρούσε ένα στούντιο κοντά στο στούντιο του Μπερν-Τζόουνς και ευκαιριακά ποζάριζε για διάφορα έργα του. Η περίοδος του δεσμού Μαρίας και Νεντ 1866-1869 θεωρείται η πιο γόνιμη και ώριμη εποχή του Μπερν-Τζόουνς. Αλλά όλοι αναρωτιόντουσαν τι ελκυστικό είχε βρει η Μαρία στον Νεντ αφού δεν ήταν ωραίος ούτε και είχε εκρηκτικό χαρακτήρα ή προσωπικότητα όπως ο Ροσέτι, ο Μόρις ή ο Ουίστλερ. Εκείνη την περιγράφουν ότι «ο λαιμός της ήταν δώδεκα φιλιά μακρύς, οι γάμπες της ισοδυναμούσαν με εισιτήριο πρώτης θέσης στην κόλαση και οι γοφοί της ευώδιαζαν χελιδονόψαρο».
Άρχισε να σπουδάζει γλυπτική με τον Αλφόνς Λεγκρό (Alphonse Legros, 1837-1911) και φοίτησε στην London’s Slade School που είχε αρχίσει να δέχεται και γυναίκες μαθήτριες. Μετακινούνταν μεταξύ Παρισιού και Λονδίνου. Με τον θάνατο του Μπερν-Τζόουνς η Μαρία αποφάσισε να γίνει γλύπτρια, μια κατ’ εξοχήν ανδρική τέχνη. Επισκέπτεται την Σύρο όπου έχει και περιουσία, έρχεται σε επαφή με μαρμαρογλύπτες για να μάθει την τέχνη τους. Αυτή η εποχή της ζωής της Μαρίας δεν έχει ερευνηθεί πλήρως. Πηγαίνει στο Παρίσι, βρίσκεται στον κύκλο του Ογκίστ Ροντέν (Auguste Rodin, 1840-1917) αλλά δεν έγινε μαθήτριά του. Υπάρχει αλληλογραφία της με τον Ροντέν που δεν σχολιάζει κάποιο έργο της αλλά την ευχαριστεί για το νοστιμότατο κέικ των Χριστουγέννων που του έστειλε και μάλλον δεν θα είχε αντισταθεί στην ομορφιά της. Κυρίως σπουδάζει με τον Λεγκρό. (Ας θυμηθούμε ότι ο Λεγκρό είχε κάνει τις εικονογραφήσεις στις Ατθίδες Αύρες του Βιζυηνού. Σε ένα γράμμα του ο Βιζυηνός υπονοεί ότι ο Ιωνίδης είχε πληρώσει τον καλλιτέχνη για να τις φιλοτεχνήσει). Στο Παρίσι επίσης ανοίγει το σπίτι της στο Όσκαρ Ουάλντ που μόλις έχει αποφυλακιστεί και έχει πάει να ζήσει στην Γαλλία.
Η πρώτη της εμφάνιση σαν γλύπτρια ήταν το 1886 και εξέθεσε στην Royale Academy ένα μπούστο του Λεγκρό και μια σπουδή για ένα κεφάλι. Και τα δύο αυτά της έργα σήμερα δεν ξέρουμε που βρίσκονται ή αν έχουν σωθεί. Αλλά εκεί που καλλιτεχνικά διέπρεψε ήταν όταν έφτιαχνε μπρούτζινα μετάλλια. Δυό της μετάλλια τα αγόρασε το Βρετανικό Μουσείο σαν εξαιρετικά δείγματα του είδους. Το ένα αναπαριστά την Μάρια Σπάρταλη-Στίλμαν και το άλλο την κόρη της Έφη Στίλμαν. Άλλα χαρακτηριστικά μετάλλια της είναι η Μαργκαρίτα ντι Πράτο (Margherita di Prato) και ο γιατρός Τζον Μάρσαλ (John Marshall) και τα δύο του 1886. Αλλά τα περισσότερα έχουν χαθεί ή δεν ξέρουμε σήμερα πού να βρίσκονται.
Ο πατριωτισμός της φάνηκε και στον πόλεμο το 1897, όταν με έξοδά της ίδρυσε ένα ιατρείο για να περιθάλψει τραυματισμένους στρατιώτες και δέχτηκε τον έπαινο της Καλλιρρόης Παρρέν. Όταν πέθανε, το 1914, το κίνημα των Προραφαηλίτων είχε αρχίσει να αγνοείται, γιατί άλλα κινήματα τέχνης, όπως ο εξπρεσιονισμός και ο ιμπρεσιονισμός, τράβηξαν το ενδιαφέρον του κοινού, με άλλα θέματα ζωγραφικής και το έργο τους ξεχάστηκε και πέρασε αδίκως στην αφάνεια.
Ένα παράδειγμα του πόσο αγνοημένο είναι το έργο της είναι, ότι στην Διεθνή Έκθεση στο Παρίσι το 1889 (η έκθεση που γι’ αυτή κατασκευάστηκε ο Πύργος του Άιφελ) πήρε το χάλκινο μεταλλείο για την προτομή που έκανε του Χαρίλαου Τρικούπη και μέχρι σήμερα το έργο αγνοείται και ούτε μπόρεσα να εντοπίσω το φύλλο της εφημερίδας Le Messager d’ Athénes που περιγράφεται το έργο και ίσως υπάρχει και κάποια φωτογραφία του.
Το πιο αγαπημένο έργο με την Μαρία ως μοντέλο είναι ένα σκίτσο που της κάνει ο Μπερν-Τζόουνς, ίσως μια μελέτη για ένα πορτρέτο της ντυμένη με ελληνική ενδυμασία. Νομίζω ότι αναδύεται όλος ο αισθησιασμός της.
