Μεταξύ μας. Για τους άλλους –– 4η συζήτηση

Οι δυ­σκο­λί­ες της με­τά­φρα­σης των δι­η­γη­μά­των ενός Πο­λω­νο­ε­βραί­ου εξ­πρε­σιο­νι­στή ζω­γρά­φου που έρ­γα του κο­σμούν το κεί­με­νο αυ­τό. Οι δυ­σκο­λί­ες της με­τά­φρα­σης ενός συγ­γρα­φέα ο οποί­ος έχει συ­γκρι­θεί με τον Κάφ­κα, τον Προυστ, τον Τό­μας Μαν, λα­τρεύ­ει τα πα­λιά φτη­νο­πρά­μα­τα και αρέ­σκε­ται να τα πε­ρι­γρά­φει. Οι δυ­σκο­λί­ες της με­τά­φρα­σης στα ελ­λη­νι­κά από μια λο­γο­τε­χνία ελά­χι­στα γνω­στή στη χώ­ρα μας. Οι δυ­σκο­λί­ες της με­τά­φρα­σης δι­η­γη­μά­των τα οποία απο­τυ­πώ­νουν με σχο­λα­στι­κή λε­πτο­λο­γία το ρε­α­λι­σμό των ονεί­ρων και ανα­σύ­ρουν τα ξε­χα­σμέ­να συ­ναι­σθή­μα­τα και τις σκέ­ψεις της παι­δι­κής ηλι­κί­ας. Οι δυ­σκο­λί­ες της με­τά­φρα­σης ενός sui generis ευ­ρω­παϊ­κού «μα­γι­κού να­του­ρα­λι­σμού» με έδρα τη δυ­τι­κή Ου­κρα­νία.

————————————————————————

Άπα­ντα τα πε­ζά (δι­η­γή­μα­τα-ιστο­ρί­ες), του Mπρού­νο Σουλτς, εκ­δό­σεις Κα­στα­νιώ­τη 2020
Με­τά­φρα­ση: Αλε­ξάν­δρα Ιω­αν­νί­δου

—————————
Jósef Koffler: Κον­σέρ­το για πιά­νο — Το­κά­τα
—————————

Το βι­βλίο Άπα­ντα τα πε­ζά (Κα­στα­νιώ­της 2020) πε­ρι­λαμ­βά­νει τις δύο δη­μο­σιευ­μέ­νες συλ­λο­γές δι­η­γη­μά­των του, Τα μα­γα­ζιά της κα­νέ­λας και Το Σα­να­τό­ριο κά­τω από την κλε­ψύ­δρα, κα­θώς και τα υπό­λοι­πα κεί­με­νά του.
Έχο­ντας με­λε­τή­σει τη γερ­μα­νι­κή και την πο­λω­νι­κή λο­γο­τε­χνία, ο Μπρού­νο Σουλτς δη­μιουρ­γεί έναν πρω­τό­τυ­πο μα­γι­κό κό­σμο, την ιδιω­τι­κή μυ­θο­λο­γία μιας οι­κο­γέ­νειας, με ένα ορ­για­στι­κό αν και κα­θό­λου εξε­ζη­τη­μέ­νο λε­ξι­λό­γιο, με μια γλώσ­σα που ξε­χει­λί­ζει ζωή και πρω­τα­γω­νι­στεί στην πλο­κή. Για να φι­λο­τε­χνή­σει μιαν εναλ­λα­κτι­κή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, ανά­λο­γη με την κό­σμο της παι­δι­κής φα­ντα­σί­ας, ο οποί­ος επι­βιώ­νει (;) εντός μας χά­ρη στις μνή­μες από την παι­δι­κή ηλι­κία. Ο Μπρού­νο Σουλτς, ένας από τους «με­γά­λους άγνω­στους» συγ­γρα­φείς του 20ού αιώ­να, γρά­φει, σε τε­λι­κή ανά­λυ­ση, με το πι­νέ­λο εξ­πρε­σιο­νι­στή ζω­γρά­φου.

Η με­τά­φρα­ση του βι­βλί­ου ήταν προ­φα­νώς ένα δύ­σκο­λο και μο­να­δι­κό εγ­χεί­ρη­μα, για­τί ο συγ­γρα­φέ­ας μας πε­ρι­γρά­φει ένα πο­λύ δι­κό του λα­μπε­ρό αλ­λά και πο­λύ κα­θη­με­ρι­νό «σύ­μπαν» σε μια μι­κρή και άγνω­στη πό­λη της Κε­ντρι­κής Ευ­ρώ­πης, σε μια ζο­φε­ρή όσο και εν­δια­φέ­ρου­σα επο­χή, μέ­σα από απροσ­δό­κη­τους αλ­λά και πο­λύ εναρ­γείς λε­ξι­λο­γι­κούς συν­δυα­σμούς. Η από μέ­ρους χρή­ση της γλώσ­σας θυ­μί­ζει κά­πως το παι­δί που μα­θαί­νει τη γλώσ­σα και πει­ρα­μα­τί­ζε­ται ανα­γνω­ρί­ζο­ντας συ­μπα­ντι­κές αλή­θειες, όμως στην πε­ρί­πτω­ση του συγ­γρα­φέα αυ­τός πε­ρι­γρά­φει όσα (ανα)γνω­ρί­ζει σε μια ώρι­μη, «σο­φή» δεύ­τε­ρη παι­δι­κή ηλι­κία, την «ιδιο­φυή επο­χή», για να χρη­σι­μο­ποι­ή­σου­με έκ­φρα­ση που εί­ναι και τί­τλος ενός δι­η­γή­μα­τός του.
Ας δού­με πώς έφε­ρε εις πέ­ρας αυ­τό το έρ­γο η με­τα­φρά­στρια, κα­θη­γή­τρια σλα­βι­κής φι­λο­λο­γί­ας στην οποία οφεί­λου­με και το κα­τα­το­πι­στι­κό­τα­το Επί­με­τρο και την Ερ­γο­βιο­γρα­φία που πε­ρι­λαμ­βά­νει το βι­βλίο.

———————
Πα­λιό πο­λω­νέ­ζι­κο ταν­γκό
———————

• Τη με­τά­φρα­ση του συ­γκε­κρι­μέ­νου έρ­γου την προ­τεί­να­τε εσείς στον εκ­δό­τη ή σας την πρό­τει­νε εκεί­νος;

Μου την πρό­τει­ναν από τον εκ­δο­τι­κό οί­κο. Δέ­χτη­κα αμέ­σως, από τον φό­βο ή μάλ­λον από το αδια­νό­η­το του ότι με μια άρ­νη­σή μου θα άφη­να το πε­ρι­θώ­ριο να με­τα­φρά­σει τον Σουλτς κά­ποιος άλ­λος. Εί­χα από την πρώ­τη στιγ­μή την εντύ­πω­ση μια απο­στο­λής, την οποία δεν επι­τρε­πό­ταν να απαρ­νη­θώ, την αί­σθη­ση μιας ευ­λο­γί­ας, ενός προ­νο­μί­ου. Η πρό­τα­ση ήταν δώ­ρο για μέ­να.

• Τι σας δυ­σκό­λε­ψε πιο πο­λύ σε αυ­τή τη με­τά­φρα­ση; Υπήρ­ξε κά­ποιος γε­νι­κός τρό­πος αντι­με­τώ­πι­σης των δυ­σκο­λιών, μια «με­τα­φρα­στι­κή στρα­τη­γι­κή», ας πού­με;

Αυ­τό που δυ­σκο­λεύ­ει στη με­τά­φρα­ση του Σουλτς εί­ναι ακρι­βώς αυ­τό που ονο­μά­ζε­τε στον πρό­λο­γό σας «απροσ­δό­κη­τους και εναρ­γείς λε­ξι­λο­γι­κούς συν­δυα­σμούς». Δεν υπάρ­χει κα­μία ανά­σα ευ­κο­λί­ας στα κεί­με­νά του, επει­δή δεν υπάρ­χει η ευ­κο­λία του λο­γι­κού συ­νειρ­μού, το «αυ­το­νό­η­το». Ο Σουλτς εί­ναι απα­ρά­μιλ­λος στις με­τα­φο­ρές και τις πα­ρο­μοιώ­σεις του, επει­δή δια­θέ­τει μια παι­δι­κή μα­τιά που αρ­νεί­ται να ακο­λου­θή­σει συ­νή­θεις, ανα­με­νό­με­νες δια­δρο­μές σκέ­ψης και δια­τυ­πώ­σεις. Πε­ρι­γρά­φει συγ­χρό­νως με συ­νε­χείς αλ­λα­γές φα­κών εστί­α­σης – φα­κών δια­σταλ­τι­κών, τη­λε­σκο­πι­κών, μι­κρο­σκο­πι­κών – χω­ρίς να αφή­νει τον με­τα­φρα­στή του δευ­τε­ρό­λε­πτο ήσυ­χο να συ­να­ντή­σει κά­τι το ανα­με­νό­με­νο.
Δύ­σκο­λο πράγ­μα στη με­τά­φρα­ση αυ­τή ήταν και η ευ­θύ­νη, η ανη­συ­χία μή­πως δε στα­θώ στο ύψος του κει­μέ­νου και το αδι­κή­σω. Εί­ναι δύ­σκο­λο να βρί­σκε­σαι μπρο­στά σε ένα κεί­με­νο που για σέ­να εί­ναι ιε­ρό. Κά­θε κεί­με­νο, ει­δι­κά κά­θε λο­γο­τε­χνι­κό κεί­με­νο, εί­ναι έρ­μαιο στα χέ­ρια του με­τα­φρα­στή του, και ο απαι­τού­με­νος σε­βα­σμός δεν εί­ναι αυ­το­νό­η­τος. Υπάρ­χουν πολ­λοί με­τα­φρα­στές που δυ­σκο­λεύ­ο­νται να ξε­πε­ρά­σουν το «εγώ» τους και θε­ω­ρούν πως πρέ­πει να αφή­σουν τη σφρα­γί­δα τους στο με­τά­φρα­σμα. Αυ­τό κα­τά τη γνώ­μη μου αγ­γί­ζει τα όρια της ανη­θι­κό­τη­τας.
Η μό­νη στρα­τη­γι­κή για μέ­να απέ­να­ντι σε κά­θε κεί­με­νο, ει­δι­κό­τε­ρα όμως στα κεί­με­να του Σουλτς, εί­ναι η τέ­λεια πα­ρά­δο­ση στη ροή της αφή­γη­σης του συγ­γρα­φέα, ο αυ­τό­μα­τος, σχε­δόν ασυ­νεί­δη­τος, συγ­χρο­νι­σμός με τους δι­κούς του ρυθ­μούς και επι­τα­γές, η οι­κειο­θε­λής πα­ραί­τη­ση από κά­θε δι­κή μου άπο­ψη σχε­τι­κά με την αφή­γη­ση. Πρό­κει­ται για μια «μέ­θο­δο Στα­νι­σλάφ­σκι» της με­τά­φρα­σης – οφεί­λεις να ιδιο­ποιεί­σαι τη γλώσ­σα, τους ρυθ­μούς, τη μου­σι­κό­τη­τα του συγ­γρα­φέα όπως ο ηθο­ποιός οφεί­λει να μπαί­νει στο πε­τσί του ήρωα που υπο­δύ­ε­ται. Κά­τι σαν κα­τά­στα­ση ύπνω­σης. Μου συμ­βαί­νει να μην ανα­γνω­ρί­ζω τη με­τά­φρα­σή μου και να τη δια­βά­ζω σαν ένα εντε­λώς νέο κεί­με­νο, επει­δή την ώρα που με­τέ­φρα­ζα εί­χα ξε­χά­σει πως έγρα­φα εγώ και όχι ο συγ­γρα­φέ­ας. Που απλώς μου υπα­γό­ρευε στα ελ­λη­νι­κά. Όμοια με γραμ­μα­τέα που στε­νο­γρα­φεί αυ­τό που της υπα­γο­ρεύ­ει ο προϊ­στά­με­νός της. Κά­τι τέ­τοιο. Η ιε­ραρ­χία εί­ναι δε­δο­μέ­νη, η υπο­τα­γή και υπα­κοή σε αυ­τό τον προϊ­στά­με­νο οι­κειο­θε­λής. Φυ­σι­κά πρό­κει­ται για μια κά­πως υπο­κρι­τι­κή σε­μνό­τη­τα – υπο­χώ­ρη­ση. Αν η με­τά­φρα­ση αρέ­σει, νιώ­θεις κά­τι πα­ρα­πά­νω από υπά­κουη στε­νο­γρά­φος.

• Πώς εί­ναι να με­τα­φρά­ζεις από μια γλώσ­σα από την οποία έχουν με­τα­φρα­στεί πο­λύ λί­γα έρ­γα στα ελ­λη­νι­κά; Δε βρί­σκε­τε ότι πα­ρου­σιά­ζει κά­πως τις δυ­σκο­λί­ες αλ­λά και τις εκ­πλή­ξεις ενός δρό­μου ελά­χι­στα περ­πα­τη­μέ­νου;

Όχι. Το πό­σο πολ­λές ή λί­γες εί­ναι οι με­τα­φρά­σεις από τη μια ή την άλ­λη γλώσ­σα δεν αλ­λά­ζει κά­τι στη δια­δι­κα­σία. Τις εκ­πλή­ξεις «του ελά­χι­στα περ­πα­τη­μέ­νου δρό­μου» τις επι­φυ­λάσ­σει στον με­τα­φρα­στή ο εκά­στο­τε λο­γο­τέ­χνης, ανε­ξαρ­τή­τως γλώσ­σας. Στην πε­ρί­πτω­ση λι­γό­τε­ρο δια­δε­δο­μέ­νων γλωσ­σών, απλώς, έχεις στη διά­θε­σή σου λι­γό­τε­ρα ερ­γα­λεία με­τά­φρα­σης – δεν υπάρ­χουν τα ανά­λο­γα λε­ξι­κά και βοη­θή­μα­τα. Κα­τα­φεύ­γεις ανα­γκα­στι­κά σε λε­ξι­κά προς άλ­λες γλώσ­σες για την ανα­ζή­τη­ση μιας άγνω­στης λέ­ξης ή έκ­φρα­σης.

• Δε­δο­μέ­νου ότι έχε­τε πί­σω σας ένα πλού­σιο με­τα­φρα­στι­κό έρ­γο από σλα­βι­κές γλώσ­σες, πώς θα συ­γκρί­να­τε τις δυ­σκο­λί­ες αυ­τού του βι­βλί­ου με τις δυ­σκο­λί­ες κά­ποιων άλ­λων;

Αυ­τό το βι­βλίο ήταν πο­λύ δύ­σκο­λο να με­τα­φρα­στεί. Σε μια σκά­λα δυ­σκο­λί­ας όλων των με­τα­φρά­σε­ων που έχω κά­νει, ο Σουλτς (ίσως πα­ρέα με ένα κεί­με­νο του Μού­ζιλ) κα­τέ­χει την πρώ­τη θέ­ση.

• Τι ρό­λο παί­ζει στη γρα­φή του συγ­γρα­φέα το γε­γο­νός ότι ήταν (και) ζω­γρά­φος; Σας βο­ή­θη­σε μια –έστω και γρή­γο­ρη «με­λέ­τη»– τoυ ζω­γρα­φι­κού του έρ­γου στη με­τά­φρα­ση;

Η πα­ρα­τή­ρη­ση των πι­νά­κων του Σουλτς, των χα­ρα­κτι­κών του κυ­ρί­ως (εί­χε επι­νο­ή­σει ο ίδιος και μια δι­κή του μέ­θο­δο για τα χα­ρα­κτι­κά του) με έβα­λε στο κλί­μα των ιστο­ριών του. Από την άλ­λη, η γρα­φή του δεν σου επι­τρέ­πει να ξε­χά­σεις πως έχεις να κά­νεις με ζω­γρά­φο. Απο­τυ­πώ­νει τις ει­κό­νες απο­λύ­τως ως ζω­γρά­φος – χρώ­μα­τα, σχή­μα­τα, όγκοι, προ­ο­πτι­κές, βά­θος, οφθαλ­μα­πά­τες. Όλα του τα κεί­με­να εί­ναι μια ζω­γρα­φι­κή σε λέ­ξεις.

• Ο συγ­γρα­φέ­ας έχει γα­λου­χη­θεί, κα­τά κύ­ριο λό­γο, με την πο­λω­νι­κή και τη γερ­μα­νι­κή λο­γο­τε­χνία. Όπως γρά­φε­τε στο «Επί­με­τρο», μάλ­λον δεν εί­χε σχέ­ση με τη λο­γο­τε­χνι­κή πα­ρά­δο­ση των γί­ντις, ού­τε ίσως και με την πο­λι­τι­στι­κή πα­ρά­δο­ση των Εβραί­ων της Mitteleuropa. Θα θέ­λα­τε να μας το ανα­λύ­σε­τε κά­πως αυ­τό και να προ­βεί­τε σε κά­ποιες συ­γκρί­σεις ή ανα­φο­ρές σε άλ­λους Εβραί­ους συγ­γρα­φείς της Με­σευ­ρώ­πης, ει­δι­κά δε στον Ισα­άκ Μπά­σε­βις Σίν­γκερ;

Όχι, ο Σουλτς δεν φαί­νε­ται να έχει κα­μία σχέ­ση με την εβραϊ­κή πα­ρά­δο­ση των στετλ*. Ο Σουλτς πε­ρι­γρά­φει το πε­ρι­βάλ­λον μιας αστι­κής εμπο­ρι­κής οι­κο­γέ­νειας στις ανα­το­λι­κές πα­ρυ­φές της Πο­λω­νί­ας, χω­ρίς κα­θό­λου ανα­φο­ρές ή υπαι­νιγ­μούς στην εβραϊ­κή θρη­σκευ­τι­κή ταυ­τό­τη­τα των ηρώ­ων του. Ο Σίν­γκερ, του­λά­χι­στον στο πρώ­το χρο­νο­λο­γι­κά τμή­μα του έρ­γου του, αυ­τό πριν τη με­τα­νά­στευ­σή του στην Αμε­ρι­κή, απο­τύ­πω­σε το εβραϊ­κό χω­ριό της κε­ντρι­κής Ευ­ρώ­πης, τα ήθη, τους ρα­βί­νους, στιγ­μιό­τυ­πα απα­ρά­μιλ­λα, κα­θό­τι χα­μέ­να πια εδώ και πολ­λά πολ­λά χρό­νια. Ο Σουλτς, αντι­θέ­τως, δεν ανα­φέ­ρε­ται σε Εβραί­ους. Και εί­ναι πά­ντα στα­θε­ρός στη θε­μα­τι­κή του: οι ήρω­ές του κι­νού­νται πά­ντα στην ίδια (ανώ­νυ­μη) επαρ­χια­κή πό­λη, στο εμπο­ρι­κό κα­τά­στη­μα του πα­τέ­ρα του, στο σχο­λείο, στο δά­σος έξω από την πό­λη. Εί­ναι ο πα­τέ­ρας, η μη­τέ­ρα, οι υπάλ­λη­λοι του μα­γα­ζιού, κά­ποιοι τύ­ποι της πό­λης, ο δά­σκα­λος της ιχνο­γρα­φί­ας. Άθρη­σκοι, χω­ρίς πο­λι­τι­σμι­κά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά που να πα­ρα­πέ­μπουν, έστω και στο ελά­χι­στο, στην πί­στη τους.

• Εί­στε και κα­θη­γή­τρια σλα­βι­κών γλωσ­σών. «Νιώ­θε­τε» πως η δι­δα­σκα­λία της γλώσ­σας, και της λο­γο­τε­χνί­ας σας επη­ρε­ά­ζουν, κά­πως, στον τρό­πο που με­τα­φρά­ζε­τε; Και πώς;

Αν και έχει τύ­χει να δι­δά­ξω και σλα­βι­κές γλώσ­σες, εί­μαι κα­θη­γή­τρια σλα­βι­κών λο­γο­τε­χνιών. Δεν με επη­ρε­ά­ζει όμως η ιδιό­τη­τά μου αυ­τή στη με­τά­φρα­ση. Αντι­θέ­τως, νιώ­θω πως η με­τά­φρα­ση με επη­ρε­ά­ζει πο­λύ στον τρό­πο που δι­δά­σκω. Ή με κα­τευ­θύ­νει ως προς το εί­δος του εν­θου­σια­σμού που θέ­λω να «πε­ρά­σω» στους φοι­τη­τές μου: την αγά­πη για το «μα­κριά», αυ­τό το υπέ­ρο­χο συ­ναί­σθη­μα που οι Γερ­μα­νοί πε­ρι­γρά­φουν με τον όρο “Fernweh”. Να τους σπρώ­ξω στο ξε­κί­νη­μα ενός τα­ξι­διού τους. Θέ­λω να τους δι­δά­ξω να φεύ­γουν, να αλ­λά­ζουν κό­σμους και να γνω­ρί­ζουν και­νούρ­γιους. Η με­τά­φρα­ση εί­ναι για μέ­να η απαρ­χή κά­θε δι­δα­σκα­λί­ας: Σε κά­θε μά­θη­μα, όλοι, αυ­τό κά­νου­με: Με­τα­φέ­ρου­με τη γνώ­ση με­τα­φρά­ζο­ντάς την, εξη­γώ­ντας την, κά­νο­ντάς την κα­τα­νοη­τή, στους μα­θη­τές μας. Επο­μέ­νως η με­τά­φρα­ση προη­γεί­ται της δι­δα­σκα­λί­ας. Πε­ραι­τέ­ρω, η με­τά­φρα­ση έχει να κά­νει με την επι­κοι­νω­νία, με τη λύ­ση αυ­τής της αγω­νί­ας που επι­φέ­ρει το «δεν κα­τα­λα­βαί­νω, τι λέ­ει εδώ»; Οι γλώσ­σες λει­τουρ­γούν συ­χνά σαν μπά­ρες σε με­θο­ρια­κούς σταθ­μούς. Και ο με­τα­φρα­στής πλη­σιά­ζει τη μπά­ρα και τη ση­κώ­νει – το σύ­νο­ρο, το όριο κα­ταρ­γεί­ται. Επί­σης, η με­τά­φρα­ση έχει να κά­νει με τη μη απο­δο­χή της σιω­πής ή μάλ­λον του σιω­πη­τή­ριου που θέ­λει να επι­βά­λει ο θά­να­τος. Ο βί­αιος θά­να­τος του Σουλτς κα­ταρ­γεί­ται, η σφαί­ρα του να­ζι­στή αξιω­μα­τι­κού στον κρό­τα­φο του Σουλτς, στον κρό­τα­φο της ευ­ρω­παϊ­κής λο­γο­τε­χνί­ας, επι­στρέ­φει πί­σω στην κά­νη, σε μια κί­νη­ση που την ελέγ­χου­με εμείς, οι με­τα­φρα­στές του: Η σφαί­ρα απώ­τε­ρο στό­χο εί­χε να τον κά­νει να σω­πά­σει, να τον αφα­νί­σει. Εμείς στα­μα­τά­με τη σφαί­ρα και πολ­λα­πλα­σιά­ζου­με τη φω­νή του. Έχου­με πο­λύ πε­ρισ­σό­τε­ρη δύ­να­μη απ’ ό,τι κι εμείς οι ίδιοι φα­ντα­ζό­μα­στε. Πο­λύ πε­ρισ­σό­τε­ρη δύ­να­μη απ’ όλες τις σφαί­ρες των να­ζί.

*shtetl ση­μαί­νει στα γί­ντις την πο­λί­χνη της Κ. Ευ­ρώ­πης όπου κα­τοι­κού­σαν κα­τά κύ­ριο λό­γο Εβραί­οι, προ­φα­νώς πριν το Ολο­καύ­τω­μα.

H Aλε­ξάν­δρα Ιω­αν­νί­δου δια­βά­ζει στο ρα­διό­φω­νο της ΕΡΤ τα «Αν­δρεί­κε­λα» του Μπρού­νο Σουλτς

—————————
NEBENJOB - Wer erschoss Bruno Schulz