Η ομορφιά που κανιβαλικά μας προκαλεί

Αν ο ομη­ρι­κός Oδυσ­σέ­ας κα­τέ­βη­κε στον Άδη για να πά­ρει πλη­ρο­φο­ρί­ες για την πο­ρεία του προς την Ιθά­κη, αν ο Δά­ντης Αλι­γκιέ­ρι μα­ζί με τον Βιρ­γί­λιο κα­τέ­βη­κε επί­σης για να δει την έκ­πτω­ση κά­θε με­γα­λεί­ου –δό­ξας, ομορ­φιάς, πλού­του, έρω­τα–, αν ο Ράι­νερ Μα­ρία Ρίλ­κε κα­τέ­βη­κε επί­σης για να εξε­ρευ­νή­σει τον θά­να­το, αν ο Κά­ρο­λος Μπω­ντλαίρ χρειά­στη­κε plonger au fond de l’inconnu pour trouver du nouveau, αν ο Άγ­γε­λος Σι­κε­λια­νός χρειά­στη­κε μια κα­τά­βα­ση στο εί­ναι του για να ανα­ζη­τή­σει την ελ­πί­δα, αν ο Γιώρ­γος Σε­φέ­ρης χρειά­στη­κε και αυ­τός τους πε­θα­μέ­νους για να τον ορ­μη­νέ­ψουν, αν ο Ελύ­της τα­ξί­δε­ψε μα­κριά στο σώ­μα και στο χώ­μα να βρει ποιος εί­ναι, δεν μας φαί­νε­ται πα­ρά­ξε­νο που και ο Αντώ­νης Φω­στιέ­ρης μια πα­ρό­μοια κά­θο­δο επι­χει­ρεί, μό­νο που την απο­ψι­λώ­νει από όποιο μύ­θευ­μα και καλ­λι­τε­χνι­κή με­τα­φο­ρά.
Βά­ζει τον θά­να­το στο μι­κρο­σκό­πιο και χω­ρίς ποι­η­τι­κές με­τα­ποι­ή­σεις ερευ­νά το εί­ναι του, τη σύ­στα­σή του, το κά­θε μό­ριο της ύλης του. Ο Θά­να­τος εί­ναι πα­ντα­χού πα­ρών, αό­ρα­τος λά­μπει σε ό,τι γεν­νιέ­ται ση­μα­το­δο­τώ­ντας την κα­τά­λη­ξή του. Θά-να-τος με τη μελ­λο­ντι­κή απει­λή τού «Θα», του προσ­δoκώ­με­νου, του ανα­με­νό­με­νου και μελ­λού­με­νου, και του «Να», του τε­λι­κού, βου­λη­τι­κού, επι­τα­τι­κού και προ­στα­κτι­κού. «Και το πιο σπου­δαίο απ’ όλα: θα πε­θά­νεις» (Οδυσ­σέ­ας Ελύ­της, Ο μι­κρός ναυ­τί­λος, «Και με φως και με θά­να­τον» 21).
Η πρώ­τη αλή­θεια εί­ναι ο θά­να­τος, έχει επί­σης πει ο Ελύ­της, πε­ρι­μέ­νο­ντας να δει ποια εί­ναι η τε­λευ­ταία. Ο Φω­στιέ­ρης ακο­λου­θώ­ντας αντί­στρο­φη πο­ρεία αρ­χί­ζει με αυ­τόν που εί­ναι προ­φα­νής, ο Δεύ­τε­ρος, και μας υπο­χρε­ώ­νει να βρού­με τον Πρώ­το.
Πα­ρα­κάμ­πτο­ντας το μό­το από τον Ιω­άν­νη της Απο­κα­λύ­ψε­ως, ότι ο Θά­να­τος ο Δεύ­τε­ρος εί­ναι αυ­τός που μα­ζί με τον Άδη «ἐβλή­θη­σαν εἰς τὴν λί­μνην τοῦ πυ­ρός», για τους μη έχο­ντας με­τα­φυ­σι­κή πί­στη και ελ­πί­δα, την οποία και ο ποι­η­τής δεν φαί­νε­ται να έχει, αρ­χί­ζει η έρευ­να.

Κα­λύ­τε­ρα θα ήταν να πού­με πως ο ποι­η­τής γρά­φει έχο­ντας γνώ­ση των πά­ντων: «Μι­λάω ση­μαί­νει έχω ακού­σει»  –και μά­λι­στα μέ­σα στην κοι­λιά της μά­νας–  τα «θρυμ­μα­τι­σμέ­να γυα­λιά» του πυ­ρή­να, τα οποία βά­ζει στο τρα­πέ­ζι του, κά­τω από το μι­κρο­σκό­πιο, για να βρει τα μι­κρά της ύλης του μό­ρια, εκεί­να τα άφθαρ­τα και «ανώ­νυ­μα ψι­χία». Για να μας πεί­σει για την αλή­θεια του θα χρη­σι­μο­ποι­ή­σει την επι­στη­μο­νι­κή ορο­λο­γία, θα επι­ση­μά­νει τα «πρω­τό­νια που έπλα­σαν τα χεί­λη του Ομή­ρου», τα «κουάρκς από τα δά­χτυ­λα του Μπαχ», το μή­λο του Αδάμ, του Νεύ­τω­να, του Γου­λιέλ­μου Τέλ­λου. Να την λοι­πόν η αιω­νιό­τη­τα και η αφθαρ­σία της ύλης «στη νοη­τή Δε­ξα­με­νή τού Επέ­κει­να, / Σε μια υπερ­κό­σμια λί­μνη /  Φώ­των ή πυ­ρός». Έτσι εί­ναι; Θα ανα­τρέ­ξω και πά­λι στον Ελύ­τη, ο οποί­ος επί­σης εί­χε ακού­σει ότι «κά­που / συ­ντε­λε­σμέ­νη κεί­ται η Τε­λειό­τη­τα / κι αφή­νει να κυ­λή­σει ώσα­με δω ρυά­κι / ο Vivaldi o Mozart» (Τρία Ποι­ή­μα­τα, «Ο κή­πος βλέ­πει», 1).

Η αθα­να­σία της ψυ­χής εί­ναι μία θε­ω­ρία, η αφθαρ­σία της ύλης εί­ναι μία άλ­λη, και οι δύο μα­ζί η ελ­πί­δα και η πα­ρη­γο­ριά μας. Ο Φω­στιέ­ρης δου­λεύ­ει συ­στη­μα­τι­κά πά­νω στις θε­ω­ρί­ες που δια­τυ­πώ­θη­καν πά­νω στο εί­ναι και στο μη εί­ναι, στο υπάρ­χει και στο δεν υπάρ­χει. Με με­γά­λη προ­σο­χή και χω­ρίς εν­δοια­σμούς χτυ­πά κα­τά μέ­τω­πον τις θε­ω­ρί­ες, δεν κα­τα­δέ­χε­ται τις ωραιο­ποι­η­τι­κές επι­κα­λύ­ψεις της αλή­θειας, επι­τί­θε­ται στην ανερ­μά­τι­στη αι­σιο­δο­ξία: «Ό,τι έσβη­σε /  Μια χί­μαι­ρα ήταν μό­νο /  Ίσκιος του ίσκιου του». Ιδε­α­λι­στής, πλα­τω­νι­στής, ρε­α­λι­στής; Ό,τι και να εί­ναι, «αυ­τό που υπήρ­ξε κά­πο­τε / Και τώ­ρα δεν υπάρ­χει/  Πο­τέ δεν υπήρ­ξε / Πο­τέ». Η επα­νά­λη­ψη του «πο­τέ» με σκο­πι­μό­τη­τα, με πρό­θε­ση, αλ­λά με ει­λι­κρί­νεια, όχι με δό­λο. Μην αυ­τα­πα­τά­στε. Μην κα­τα­δέ­χε­στε μά­ταιες ελ­πί­δες, τί­πο­τα δεν υπάρ­χει. Λά­σπη μό­νο. Από αυ­τή τη λά­σπη και το τί­πο­τα όμως γεν­νή­θη­κε ο Λό­γος, η Μου­σι­κή, η Σκέ­ψη και η Αστρα­πή. Μή­πως αυ­τός ο Δεύ­τε­ρος Θά­να­τος, εί­ναι η συ­νει­δη­το­ποί­η­ση εκεί­νου του πρώ­του, η κα­τά­λη­ξη της ύλης, και αυ­τός εί­ναι η αι­τία της καλ­λι­τε­χνι­κής δη­μιουρ­γί­ας; Μή­πως όλη αυ­τή η συ­ζή­τη­ση πά­νω στην ανυ­παρ­ξία γεν­νά­ει και αυ­τή με τη σει­ρά της μιαν άλ­λη ύπαρ­ξη; «Μή­πως η αλή­θεια του ρυθ­μού / Κλω­σά­ει μιαν άλ­λη αλή­θεια»;

Δια­σταυ­ρώ­νο­ντας δύο δί­στι­χα: «Θα ’μου­να κά­πο­τε ψυ­χή /  Κι εί­πα να γί­νω σώ­μα» και «Κι αν μό­νο σπί­θα εί­ν᾽ η ψυ­χή / Π’ ανά­βει απ’ το σώ­μα;», ο ποι­η­τής θέ­τει ερώ­τη­μα οντο­λο­γι­κό, αλ­λά απα­ντή­σεις δεν παίρ­νει από το βω­βό, ασυ­γκί­νη­το, «αυ­τι­στι­κό Σύ­μπαν», που κα­τα­λή­γει σε έναν «βε­λού­δι­νο δε­κα­πε­ντα­σύλ­λα­βο». Και αυ­τή εί­ναι μία μο­ντέρ­να εκ­δο­χή, η οποία πέ­τα­ξε έξω από το πε­δίο τον πα­ρα­δο­σια­κό ασυ­γκί­νη­το Χά­ρο­ντα, που σέρ­νει το αν­θρώ­πι­νο κο­πά­δι δε­μέ­νο στου αλό­γου του τα κα­πού­λια, έχο­ντας όμως ακρι­βώς τα ίδια χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά με το ασυ­γκί­νη­το και α-πρό­σω­πο Σύ­μπαν.
Για­τί, όπως και να το πει κα­νείς, Σύ­μπαν, Φύ­ση, Θεό, Χά­ρο­ντα, αυ­τό το ό,τι τέ­λος πά­ντων εί­ναι, αυ­τό δί­νει, παίρ­νει, χα­ρί­ζει και αδια­φο­ρεί για των «επι­πτώ­σε­ων τις πτώ­σεις», όπως θα έλε­γε ο Αν­δρέ­ας Εμπει­ρί­κος, για την τύ­χη που, χω­ρίς με­τα­φυ­σι­κή σκο­πι­μό­τη­τα, χω­ρίς συ­νεί­δη­ση του τι κά­νει, κά­νει, ωστό­σο, τη δου­λειά του: δά­νει­σε στη ζωή το δύ­σμοι­ρο ελά­χι­στο εί­ναι μας, για να το αλέ­σει και να το λειώ­σει κα­νο­νι­κά, μέ­χρι να το με­τα­τρέ­ψει σε πρω­τό­νιο και κουάρκ.
Ο ποι­η­τής θα δει και το θέ­μα της πλη­κτι­κής αιω­νιό­τη­τας και της ομορ­φιάς που έχει η ζωή με τα συ­μπα­ρο­μαρ­τού­ντα της. Αντι­νο­μί­ες διαρ­κώς. Δεν θα πα­ρα­λεί­ψει να ψι­θυ­ρί­σει θραύ­σμα­τα από άλ­λες συλ­λο­γές του, από άλ­λους ποι­η­τές –την πρώ­τη στα­γό­να της βρο­χής του Ελύ­τη, την άμ­μο την ξαν­θή του Σε­φέ­ρη, το λιό­γερ­μα του Ρί­τσου–, και το ερώ­τη­μα: χω­ρίς τις έγνοιες, χω­ρίς το σώ­μα, την ύλη και τα δει­νά της, τι αξία θα εί­χε η ζωή; Τι εί­πε ο Δη­μό­κρι­τος, τι ο Ανα­ξα­γό­ρας, και τι ο Πρω­τα­γό­ρας, «τι σαρ­κω­μέ­νη Ποί­η­ση /  Τι θεία φα­ντα­σία»!
Ο Φω­στιέ­ρης παί­ζει με τους ήχους, παί­ζει με τους στί­χους σε ένα δι­κό του πε­ντά­γραμ­μο, παί­ζει με φι­λο­σό­φους, με στο­χα­στές, με ποι­η­τές κι όλους εκεί­νους που πριν από αυ­τόν θέ­λη­σαν να ερ­μη­νεύ­σουν το μέ­γα αγα­θό, το υπέ­ρο­χο αυ­τό «Παζλ», το επί­σης υπέ­ρο­χο «Ερ­γο­στά­σιο», την ομορ­φιά που κα­νι­βα­λι­κά τον προ­κα­λεί, μας προ­κα­λεί:

Κά­τι από την ελυ­τι­κή Μα­ρία Νε­φέ­λη, κά­τι από το ελιο­τι­κό «Από­σπα­σμα από έναν αγώ­να», γδαρ­σί­μα­τα, νυ­χιές και κα­νι­βα­λι­σμός εί­ναι και η ομορ­φιά, δη­λα­δή ο έρω­τας. Εκεί­νες που ερω­τεύ­τη­κε ο Δί­ας ξέ­ρουν κα­λά ποια εί­ναι η τύ­χη τους. Οι μύ­θοι λέ­νε αλή­θειες. Οι στί­χοι μι­σο­κρύ­βουν και μι­σο­φα­νε­ρώ­νουν, εί­ναι η επι­φά­νεια, για­τί «Το σώ­μα σου έν­δυ­μα / Μαν­δύ­ας του Πα­ντός». «Το πνεύ­μα εν­δί­δει αδιά­ντρο­πα / Στα θέλ­γη­τρα της ύλης;» (ο Κα­βά­φης ξέ­ρει, αλ­λά…). Όλα απει­λού­νται πα­γι­δευ­μέ­να σε ένα αό­ρα­το δί­χτυ αρά­χνης. Υπο­μο­νε­τι­κά ο Αρ­χάγ­γε­λος-Θά­να­τος πε­ρι­μέ­νει στην απέ­να­ντι όχθη, με εφ’ όπλου λόγ­χη.
Τι με­ταλ­λά­ξεις έχει πε­ρά­σει ο κό­σμος, τι ζού­γκλα κρύ­βε­ται κά­τω από το χα­λί μας, στα ξύ­λα στο τζά­κι; Τι λί­πα­σμα έχει ετοι­μα­στεί και υπο­δέ­χε­ται το νέο – «σάρ­κες», «φύλ­λα», «καρ­ποί», «σκέ­ψεις», «αι­σθή­μα­τα», όλα σα­πί­ζουν και γί­νο­νται λά­σπη, από όπου θα φυ­τρώ­σει «Το μέλ­λον». Δη­λα­δή η ύπαρ­ξη, δη­λα­δή ο θά­να­τος, δη­λα­δή η ανυ­παρ­ξία, δη­λα­δή η σα­πι­σμέ­νη ύλη, με τον θά­να­το επι­στρέ­φει στο χώ­μα («Σω­σί­βιο χώ­μα» το απο­κά­λε­σε, προ­σφά­τως, ο Κώ­στας Πα­πα­γε­ωρ­γί­ου), εκεί θα σω­θεί ό,τι έχει στη ζωή χα­θεί. Το μέλ­λον έρ­χε­ται μέ­σα από το σά­πιο πα­ρελ­θόν και κου­βα­λά­ει το θνη­τό του εί­ναι. Φαί­νε­ται στα μι­κρά «Υλι­κά κα­τε­δα­φί­σε­ων – Υλι­κά οι­κο­δο­μών»: «Το σώ­μα πα­λιώ­νει σαν ρού­χο», «Όμορ­φος κό­σμος. / Όμορ­φος; Ένα βου­νό απορ­ρίμ­μα­τα / Χυ­μέ­να όπως-όπως. / (Έτσι το εί­πε)». Ποιος το εί­πε; Ότι ο κό­σμος εί­ναι όμορ­φος και ηθι­κός; ο Σο­λω­μός· ότι εί­ναι «Λί­θοι και πλίν­θοι και ξύ­λα και κέ­ρα­μοι ατά­κτως ερ­ριμ­μέ­να»; ο Σω­κρά­της. Και από τους δυο πιο πριν ο Ηρά­κλει­τος: «Ώσπερ σάρ­μα ει­κή κε­χυ­μέ­νον ο κάλ­λι­στος κό­σμος». Και η αντι­νο­μία: «Το γή­ρας / Πα­ρά τα χρό­νια του / Έρ­χε­ται τρέ­χο­ντας», και άλ­λη μία: «Το πιο με­γά­λο δώ­ρο» και ως αντα­πό­δο­ση «το μι­κρό­τε­ρο ρή­μα / “Ζω”», και ακό­μα μία: «ολό­κλη­ρη ζωή / Στην τε­φρο­δό­χο ενός βι­βλί­ου». Ο Φαί­δων ριγ­μέ­νος στη λά­σπη, λέ­ει ο Κα­ρυω­τά­κης, «Θαυ­μα­στό βι­βλίο που οι έν­νοιές του δε θα το σώ­σουν από τον άνε­μο και τη βρο­χή, από τα στοι­χεία και τους αν­θρώ­πους». Και για­τί ο Φαί­δων και όχι κά­ποιος άλ­λος; Για­τί εκεί ο μέ­γας Πλά­των συ­νο­μι­λεί «Πε­ρί ψυ­χής»· υπάρ­χει ή δεν υπάρ­χει; Ο Κα­ρυω­τά­κης θα τα­χθεί με το «δεν», με το άπει­ρο και το μη­δέν. Και ο Φω­στιέ­ρης δεν αφιε­ρώ­νει το εξαι­ρε­τι­κό «κρυ­φό σο­νέ­το» του στον αυ­τό­χει­ρα τυ­χαί­ως, δι­πλω­μέ­νο με φως και με θά­να­το, αντι­νο­μί­ες, κρυ­φές ομοιο­κα­τα­λη­ξί­ες, πα­ρη­χή­σεις, συ­νη­χή­σεις, κα­ρυω­τα­κι­κά υλι­κά σε φω­στιε­ρι­κή κα­τα­σκευή.

Τι κά­νει ο ποι­η­τής σ’ αυ­τή τη συλ­λο­γή; Τον γύ­ρο του κό­σμου, των ιδε­ών, των θε­ω­ριών, απο­φλοιώ­νει τον ωραίο καρ­πό, τε­λεί­ως, και φτά­νει στο κου­κού­τσι και στο μέλ­λον γε­νέ­σθαι, στον σπό­ρο που θα βλα­στή­σει πά­λι. Σε δεύ­τε­ρο πρό­σω­πο, εις εαυ­τόν, αλ­λά και εις ημάς, τους υπο­κρι­τές ανα­γνώ­στες, απευ­θύ­νει την ει­ρω­νεία του, το πι­κρό πα­ρά­πο­νό του από τον βια­στι­κό ανα­γνώ­στη που «Κου­τρου­βα­λώ­ντας [...] πε­τα­χτά» φτά­νει στον «τε­λευ­ταίο στί­χο», λύ­νο­ντας τον γρί­φο, για τον οποίο ο ποι­η­τής παι­δεύ­τη­κε. Ενή­με­ρος εφ’ όλης της ύλης, γνω­ρί­ζο­ντας όλες τις φι­λο­σο­φι­κές θε­ω­ρί­ες, έχο­ντας ξε­σκο­νί­σει όλες τις θρη­σκεί­ες και τα κλα­σι­κά έρ­γα, πη­γαι­νό­ερ­χε­ται με την άνε­ση αρι­στο­κρά­τη που αφ’ υψη­λού απο­δέ­χε­ται εκεί­νο που η φύ­ση –που κά­ποιοι τη λέ­νε μοί­ρα– έχει επι­λέ­ξει για το τέ­λος.
Τέ­λος, μια λέ­ξη, η οποία κλεί­νει τον κύ­κλο, και ο κύ­κλος τέ­λος και αρ­χή δεν έχει. Όπως μας τον πα­ρέ­δω­σε ο Ηρά­κλει­τος, οδός άνω κά­τω μία και ωυ­τή, όπως μας τον πα­ρα­δί­δει και ο Έλιοτ, το τέ­λος μου εί­ναι στην αρ­χή μου.

Αντι­κει­με­νι­κά όλα και από από­στα­ση. Ναι; Όχι! Μια λε­ξού­λα, μια φρα­σού­λα, όπως η «που­λη­μέ­νη πά­λη με το Ανύ­παρ­κτο», δη­μιουρ­γεί ρωγ­μή στην φαι­νο­με­νι­κά «κα­λή» σχέ­ση του ποι­η­τή με τον Θά­να­το τον Δεύ­τε­ρο. Ακό­μα όμως ο Δεύ­τε­ρος μοιά­ζει να υπο­δη­λοί κά­ποιον Πρώ­το. Να εί­ναι άρα­γε ο Θά­να­τος ο Πρώ­τος εκεί­νος ο σπό­ρος που πε­θαί­νει, όπως έλε­γε ο Σε­φέ­ρης, εκεί­νος ο σπό­ρος που σά­λε­ψε μες στη μή­τρα τη σκο­τει­νή, όπως εί­πε ο Ελύ­της, ή μέ­σα στο μυα­λό του Φω­στιέ­ρη στο πρώ­το ποί­η­μα; Και αν αυ­τός εί­ναι ο Πρώ­τος, τό­τε ο Δεύ­τε­ρος εί­ναι ο κοι­νός τοις πά­σι, εί­ναι και η προ­σω­πι­κή συν­θη­κο­λό­γη­ση του κα­θε­νός; Εί­ναι έτσι, άρα­γε;
Ίσως αυ­τή η ψυ­χρή επι­στη­μο­νι­κή ορο­λο­γία να μην εί­ναι άλ­λο πα­ρά ένα προ­σω­πείο για να δεί­ξου­με πως αντι­με­τω­πί­ζου­με λο­γι­κά ό,τι μας απα­σχο­λεί συ­ναι­σθη­μα­τι­κά. Και έτσι, κλι­μα­κω­τά, κα­τέ­βη­κε τη σκά­λα και εί­δε στον κα­θρέ­φτη αυ­τό που ήταν στις φα­σκιές σα­βα­νω­μέ­νο στο νέο του σώ­μα: όχι το εί­ναι αλ­λά το ήταν.

Τι απο­μέ­νει; Η αγά­πη για την Τέ­χνη που επε­ξερ­γά­ζε­ται το τί­πο­τα της ύπαρ­ξης και εί­ναι αυ­τή, η Τέ­χνη, η μό­νη ύπαρ­ξη, το γέν­νη­μα της ανύ­παρ­κτης ύπαρ­ξης. Η Τέ­χνη η ποι­η­τι­κή και η καλ­λι­γρα­φία της.