Τα αποσιωπημένα ποιήματα της Ελένης Βακαλό

Με κρι­τή­ριο την πρώ­τη συ­γκε­ντρω­τι­κή έκ­δο­ση ποι­η­μά­των της Ελέ­νης Βα­κα­λό Πριν από το λυ­ρι­σμό (1981), αλ­λά και την ορι­στι­κή μορ­φή της με την έκ­δο­ση της συ­γκε­ντρω­τι­κής Το άλ­λο του πράγ­μα­τος. Ποί­η­ση 1954-1994 (1995), γί­νε­ται αντι­λη­πτή η εκ­δο­τι­κή βού­λη­σή της, σύμ­φω­να με την οποία συ­μπε­ραί­νου­με ότι οι τρεις πρώ­τες συλ­λο­γές της –Θέ­μα και πα­ραλ­λα­γές (1945), Ανα­μνή­σεις από μια εφιαλ­τι­κή πο­λι­τεία (1948), Στη μορ­φή των θε­ω­ρη­μά­των (1951)–, κα­θώς επί­σης και μέ­ρος της πέμ­πτης συλ­λο­γής της Τοι­χο­γρα­φία (1956), σιω­πη­ρά απο­κλεί­ο­νται από τη συ­μπα­ρά­θε­σή τους με το υπό­λοι­πο έρ­γο της.^[1] Η επι­λο­γή της αυ­τή θα μας απα­σχο­λή­σει στο πα­ρόν κεί­με­νο, όπου θα ανα­ζη­τή­σου­με και θα προ­τεί­νου­με τις πι­θα­νές ερ­μη­νεί­ες της.
Η Ελέ­νη Βα­κα­λό πρω­το­εμ­φα­νί­ζε­ται στα γράμ­μα­τα το 1944 με τη δη­μο­σί­ευ­ση δε­κα­πέ­ντε ποι­η­μά­των της στο πε­ριο­δι­κό Τα Νέα Γράμ­μα­τα^[2] και δύο ακό­μη στη δε­κα­πεν­θή­με­ρη έκ­δο­ση του Πο­λι­τι­στι­κού Ομί­λου Πα­νε­πι­στη­μί­ου Θεσ­σα­λο­νί­κης Ξε­κί­νη­μα.^[3] Η πρώ­τη πα­ρα­τή­ρη­ση εί­ναι ότι ήδη από το 1945 που εκ­δό­θη­κε το πρώ­το βι­βλίο της –η συλ­λο­γή Θέ­μα και πα­ραλ­λα­γές– προ­βαί­νει σε με­ρι­κή ανα­δη­μο­σί­ευ­ση των ποι­η­μά­των που προ­α­να­φέ­ρα­με, απο­κλεί­ο­ντας εκεί­να που δεν αντα­πο­κρί­νο­νται στο υφο­λο­γι­κό κλί­μα της συλ­λο­γής της. Συ­γκε­κρι­μέ­να, στο βι­βλίο της Θέ­μα και πα­ραλ­λα­γές συ­μπε­ριέ­λα­βε μό­νον έξι από τα ποι­ή­μα­τα που εί­χαν δη­μο­σιευ­θεί στο πε­ριο­δι­κό Τα Νέα Γράμ­μα­τα.^[4]   
Ας δού­με, όμως, ανα­λυ­τι­κά τα πε­ριε­χό­με­να των συλ­λο­γών: Η συλ­λο­γή Θέ­μα και πα­ραλ­λα­γές απαρ­τί­ζε­ται από τρεις ενό­τη­τες –«Άν­θρω­ποι της Γης», «Τα­ξί­δια», «Χρο­νι­κά»– και πε­ρι­λαμ­βά­νει τριά­ντα ποι­ή­μα­τα. Η συλ­λο­γή Ανα­μνή­σεις από μια εφιαλ­τι­κή πο­λι­τεία απαρ­τί­ζε­ται από πέ­ντε ενό­τη­τες –την ομό­τι­τλη «Ανα­μνή­σεις από μια εφιαλ­τι­κή πο­λι­τεία» και τις «Πό­λις θα­νό­ντων», «Χο­ρι­κό», «Τρα­γού­δι των κρε­μα­σμέ­νων», «Ωδή στο γιο μου»– και πε­ρι­λαμ­βά­νει οκτώ εκτε­νή ποι­ή­μα­τα. Η συλ­λο­γή Στη μορ­φή των θε­ω­ρη­μά­των απαρ­τί­ζε­ται από τρεις ενό­τη­τες, από τις οποί­ες η πρώ­τη εί­ναι άτι­τλη και πε­ρι­λαμ­βά­νει τέσ­σε­ρα ποι­ή­μα­τα, η δεύ­τε­ρη φέ­ρει τον τί­τλο της συλ­λο­γής «Στη μορ­φή των θε­ω­ρη­μά­των» και η τρί­τη τι­τλο­φο­ρεί­ται «Το σπί­τι». Συ­νο­λι­κά πε­ρι­λαμ­βά­νει δε­κα­πέ­ντε εκτε­νή ποι­ή­μα­τα. Η συλ­λο­γή Τοι­χο­γρα­φία απαρ­τί­ζε­ται από τρεις ενό­τη­τες, από τις οποί­ες η πρώ­τη εί­ναι άτι­τλη και πε­ρι­λαμ­βά­νει πέ­ντε ποι­ή­μα­τα, η δεύ­τε­ρη φέ­ρει τον τί­τλο της συλ­λο­γής «Τοι­χο­γρα­φία» και η τρί­τη τι­τλο­φο­ρεί­ται «Φυ­σι­κή αγω­γή»^[5].
Η άμε­ση επι­σή­μαν­ση εί­ναι ότι η Βα­κα­λό δη­μιουρ­γεί ενό­τη­τες στις οποί­ες εντάσ­σει όσα ποι­ή­μα­τα συ­νερ­γά­ζο­νται στην κε­ντρι­κή θε­μα­τι­κή της και υπο­δει­κνύ­ει μια πρό­θε­ση σύν­θε­σης. Επί­σης, δια­πι­στώ­νου­με ότι οι συλ­λο­γές αυ­τές πε­ρι­λαμ­βά­νουν ένα με­γά­λο αριθ­μό ποι­η­μά­των που εί­τε πλή­ρως εί­τε με­ρι­κώς ανα­φέ­ρο­νται στη «γυ­ναι­κεία» θε­μα­τι­κή υπό την έν­νοια των πολ­λα­πλών ανα­φο­ρών στην αί­σθη­ση της θη­λυ­κό­τη­τας, του ερω­τι­σμού και της μη­τρό­τη­τας. Πα­ράλ­λη­λα εντο­πί­ζου­με συ­χνές ανα­φο­ρές σε αρ­χαιό­θε­μα ποι­ή­μα­τα που δια­χει­ρί­ζο­νται στοι­χεία αρ­χαιο­γνω­σί­ας εί­τε με­τα­φέ­ρο­ντας τη συμ­βο­λι­κή τους υπό­δει­ξη στα κα­θ’ ημάς εί­τε ανα­τρέ­πο­ντας το πε­ριε­χό­με­νό τους. Η επι­σή­μαν­ση αυ­τή μάς οδη­γεί ανα­γκα­στι­κά στην πα­ρα­κο­λού­θη­ση συ­νο­λι­κά των δύο αυ­τών αξό­νων και στη δια­πί­στω­ση ότι στο κυ­ρί­ως έρ­γο της, όπως αυ­τό δια­μορ­φώ­νε­ται στη συ­γκε­ντρω­τι­κή έκ­δο­σή της Το άλ­λο του πράγ­μα­τος, απου­σιά­ζει η στε­ρε­ο­τυ­πι­κή θε­μα­τι­κή της γυ­ναί­κας, ως προ­φα­νές μο­τί­βο, και έχει εξο­βε­λι­στεί κά­θε ίχνος ανα­φο­ράς σε αρ­χαία ελ­λη­νι­κά πρό­σω­πα ή γε­γο­νό­τα του μύ­θου ή της ιστο­ρί­ας.
Ως προς τη γυ­ναι­κεία οπτι­κή, προ­σεγ­γί­ζο­ντας ανα­λυ­τι­κά την πρώ­τη συλ­λο­γή της, δια­πι­στώ­νου­με την έμ­φα­ση στην έν­νοια της θη­λυ­κό­τη­τας και τη συ­σχέ­τι­σή της με τη γο­νι­μό­τη­τα. Εν­δια­φέ­ρον πα­ρου­σιά­ζει το τολ­μη­ρό προ­σκλη­τή­ριο προς όλες τις γυ­ναί­κες για την ανα­κά­λυ­ψη του σώ­μα­τός τους και η επι­σή­μαν­ση ότι οι γυ­ναί­κες κα­τέ­χουν το μυ­στι­κό της γο­νι­μό­τη­τάς τους, προ­τεί­νο­ντας μια υπέρ­βα­ση του πα­ρα­δο­σια­κού, πα­θη­τι­κού ρό­λου της γυ­ναί­κας, όπως λ.χ. στο ποί­η­μα «Άν­θρω­ποι της Γης Ι».^[6] Η ση­μα­σία της μη­τρό­τη­τας και η ερω­τι­κή διά­στα­σή της ανα­γνω­ρί­ζε­ται σε ποι­ή­μα­τα όπως το «Ώρα θη­λά­σμα­τος». Πα­ρα­τη­ρού­με και εδώ τη δρα­στι­κή σχέ­ση μη­τρό­τη­τας και ερω­τι­σμού, που ισχυ­ρο­ποιεί την πε­ποί­θη­σή μας ότι στην αντί­λη­ψη της Βα­κα­λό επι­κρα­τεί η σύγ­χρο­νη οπτι­κή της γυ­ναί­κας και η αυ­το­νό­μη­ση του αι­σθη­σια­σμού της.^[7] Πα­ράλ­λη­λα, δια­πι­στώ­νου­με εκεί­νη την εκ­δο­χή της γυ­ναι­κεί­ας υπο­τα­γής στη σιω­πη­λή συ­νου­σία, που μας πα­ρα­πέ­μπει σε μια στε­ρε­ό­τυ­πη και ίσως αρ­χέ­γο­νη συ­νεύ­ρε­ση. Η δια­φο­ρά, βέ­βαια, εντο­πί­ζε­ται στο γε­γο­νός ότι από την πλευ­ρά της γυ­ναί­κας η ερω­τι­κή επι­θυ­μία δια­τυ­πώ­νε­ται με ποι­η­τι­κή τόλ­μη, όπως λ.χ. στο ποί­η­μα «Επι­θυ­μί­ες».^[8] 
Η δεύ­τε­ρη ποι­η­τι­κή συλ­λο­γή της Βα­κα­λό κα­τα­θέ­τει στο με­γα­λύ­τε­ρο μέ­ρος της την εμπει­ρία του θα­νά­του, που απο­μνη­μο­νεύ­ει, προ­φα­νώς, την πε­ρί­ο­δο της Κα­το­χής και του Εμ­φυ­λί­ου, χω­ρίς ωστό­σο να δη­λώ­νε­ται άμε­σα, κα­θώς στο επί­κε­ντρο της ποι­η­τι­κής ανα­πα­ρά­στα­σης βρί­σκε­ται η ψυ­χο­λο­γι­κή απο­στρο­φή, η οποία προ­κύ­πτει από τον εφιάλ­τη του θα­νά­του που απλώ­νε­ται πά­νω στην πό­λη και πα­ντού. Στο ποί­η­μα «Χο­ρι­κό», οι γυ­ναί­κες κλαί­νε τα παι­διά τους και το μοι­ρο­λόι τους απευ­θύ­νε­ται και πά­λι στις γυ­ναί­κες όπως δη­λώ­νε­ται με τους κα­τα­λη­κτι­κούς στί­χους του ποι­ή­μα­τος: «Κι άλ­λες γυ­ναί­κες σώ­παι­ναν / Ν’ ακού­νε». Οι γυ­ναί­κες κα­τα­φεύ­γουν στο θρή­νο μέ­σα από μια μα­κρά πα­ρά­δο­ση που τις θέ­τει εκτός των αν­δρι­κών ρό­λων, εκτός του πο­λέ­μου και της βί­ας, φρου­ρούς της ει­ρή­νης και της εστί­ας. Η «Ωδή στο γιο μου»^[9] εί­ναι ένας ύμνος στην ύπαρ­ξη και τη συ­νέ­χεια της ζω­ής μέ­σα από τη μη­τρό­τη­τα. Η μά­να απο­δί­δει στο γιο τις απα­ραί­τη­τες αν­δρι­κές ιδιό­τη­τες και του προ­σκο­μί­ζει τα φυ­λα­χτά της από­λυ­της αφο­σί­ω­σής της. Μ’ αυ­τόν τον τρό­πο προσ­δί­δει στην ύπαρ­ξή του την προ­ο­πτι­κή μιας άλ­λης, κα­λύ­τε­ρης ζω­ής και τον προ­τρέ­πει: «Εσύ κα­τά­μα­τα να δεις το Με­γά­λο Φό­βο».
Στην τρί­τη ποι­η­τι­κή συλ­λο­γή της, πλε­ο­νά­ζουν τα αρ­χαιό­θε­μα ποι­ή­μα­τα. Ήδη από τους τί­τλους της πρώ­της ενό­τη­τας –«Ιε­ρός γά­μος», «Ύμνος», «Σχε­δί­α­σμα για τον Νάρ­κισ­σο», «Κασ­σάν­δρα»–^[10] δια­πι­στώ­νου­με πως κι­νεί­ται σε μια γραμ­μή δια­χεί­ρι­σης της αρ­χαιο­ελ­λη­νι­κής μνή­μης. Οι με­θο­δεύ­σεις της, ωστό­σο, δεν ανα­πα­ρά­γουν στε­ρε­ο­τυ­πι­κά τα δο­σμέ­να μο­τί­βα, αλ­λά λει­τουρ­γούν στη λο­γι­κή του ανα­στο­χα­σμού και της ελεύ­θε­ρης ανά­πλα­σης των συμ­βό­λων. Ει­δι­κά στο ποί­η­μα «Κασ­σάν­δρα» συ­μπυ­κνώ­νε­ται η θε­μα­τι­κή της γυ­ναι­κεί­ας πε­ρι­πέ­τειας και επι­και­ρο­ποιεί­ται η μυ­θι­κή Κασ­σάν­δρα με τη με­τα­τρο­πή της σε ιστο­ρι­κό πρό­σω­πο. Ο έρω­τας, συ­ντρο­φευ­μέ­νος από το θά­να­το, αλ­λά και ο θά­να­τος του έρω­τα, διο­χε­τεύ­ε­ται μέ­σα από στί­χους που προ­ϋ­πο­θέ­τουν την προ­φη­τεία αλ­λά και την επα­λή­θευ­σή της. Στην πε­ρί­πτω­ση της πέμ­πτης συλ­λο­γής της –Τοι­χο­γρα­φία–, όπως ήδη έχου­με ανα­φέ­ρει, απο­μο­νώ­νου­με τις δύο από τις τρεις ενό­τη­τες. Τα ποι­ή­μα­τα που δε­σπό­ζουν στην πρώ­τη ενό­τη­τα φέ­ρουν τί­τλους όπως «Ο γυ­ρι­σμός της Ιφι­γέ­νειας» και «Αντί­νο­ος», χω­ρίς ωστό­σο να πραγ­μα­τεύ­ο­νται με πει­στι­κό­τη­τα τα αντί­στοι­χα θε­μα­τι­κά μο­τί­βα. Υπάρ­χει μια συ­νει­δη­τή ανα­κα­τα­σκευή του μύ­θου και μια πραγ­μά­τευ­ση που σπο­ρα­δι­κά μό­νο υπεν­θυ­μί­ζει την προ­έ­λευ­σή της από την αρ­χαιο­ελ­λη­νι­κή μυ­θο­λο­γι­κή πα­ρα­κα­τα­θή­κη. Ει­δι­κό­τε­ρα στο ποί­η­μα «Ο γυ­ρι­σμός της Ιφι­γέ­νειας», η Βα­κα­λό δια­χει­ρί­ζε­ται το μύ­θο μέ­σα από υπο­θε­τι­κά στοι­χεία εξέ­λι­ξης της ιστό­ρι­σης, πα­ρεμ­βάλ­λο­ντας τις πα­ρου­σί­ες της Ηλέ­κτρας αλ­λά και του Ορέ­στη.^[11]

Η κρι­τι­κή υπο­δο­χή του έρ­γου της Βα­κα­λό, κυ­ρί­ως της πρώ­της πε­ριό­δου, επε­σή­μα­νε το γυ­ναι­κείο προ­σα­να­το­λι­σμό της και τη θη­λυ­κό­τη­τα που απο­πνέ­ει. «Η κ. Βα­κα­λό τρα­γου­δεί προ­πά­ντων την καρ­πο­φό­ρα γυ­ναί­κα που αφο­μοιώ­νε­ται με τη φύ­ση, που γί­νε­ται ένα στοι­χείο της και μια δύ­να­μή της (…)»,^[12] ση­μειώ­νει ο Άλ­κης Θρύ­λος για τη συλ­λο­γή της Θέ­μα και πα­ραλ­λα­γές. Ανά­λο­γη δια­τύ­πω­ση χρη­σι­μο­ποιεί για την ίδια συλ­λο­γή ο Αι­μί­λιος Χουρ­μού­ζιος όταν γρά­φει ότι «κύ­ριο, θαρ­ρώ, θέ­μα εί­ναι αυ­τή η συμ­βο­λι­κή ταύ­τι­ση της γυ­ναί­κας με τη θη­λυ­κιά γη, εί­ναι αυ­τή η αδρή και γε­μά­τη χνώ­το επα­φή της ύλης, άν­θρω­πος με την ύλη-φύ­ση, που συ­χνά προ­βάλ­λει σαν μο­να­δι­κό αι­σθη­τι­κό γε­γο­νός το γό­νι­μο κρά­μα τους».^[13] Ενώ μια αδη­μο­σί­ευ­τη, τό­τε, κρι­τι­κή του Μα­νό­λη Ανα­γνω­στά­κη, γνω­στή ωστό­σο στη Βα­κα­λό, υπερ­το­νί­ζει σε όλα τα επί­πε­δα έκ­φρα­σης τη γυ­ναι­κεία και αυ­στη­ρά προ­σω­πι­κή γρα­φή της: «Η Ελέ­νη Βα­κα­λό πε­τυ­χαί­νει το μο­να­δι­κό – αυ­τό που ζη­τού­με από κά­θε αλη­θι­νή ποι­ή­τρια. Να κά­νει ποί­η­ση γυ­ναί­κεια, να μι­λή­σει με γλώσ­σα γυ­ναί­κεια, να δεί­ξει πως αυ­τό που νιώ­θει το νιώ­θει σα γυ­ναί­κα εί­ναι δι­κό της δεν εί­ναι δα­νει­σμέ­νο απ’ αλ­λού, εί­ναι με μια λέ­ξη δι­κή της, προ­σω­πι­κή δη­μιουρ­γία. Αυ­τό το στοι­χείο της θη­λυ­κό­τη­τας εξου­σιά­ζει την ποί­η­σή της. Μια θη­λυ­κό­τη­τα ζε­στή, που ξε­χύ­νε­ται ορ­μη­τι­κή με αί­μα νε­α­νι­κό, αι­σιό­δο­ξη, ατί­θα­ση».^[14]   
Πα­ράλ­λη­λα, η επι­σή­μαν­ση του Αλέ­ξαν­δρου Αρ­γυ­ρί­ου, ο οποί­ος εντο­πί­ζει το εν­δια­φέ­ρον της Βα­κα­λό σε ποι­ή­μα­τα με αρ­χαίο ελ­λη­νι­κό θέ­μα και ξε­χω­ρί­ζει «για τη σύγ­χρο­νη ανα­φο­ρά του κλα­σι­κού μύ­θου, αυ­στη­ρό και λι­τό στους δρα­μα­τι­κούς τό­νους του» το ποί­η­μα «Ο γυ­ρι­σμός της Ιφι­γέ­νειας»,^[15] εί­ναι η πρώ­τη σχε­τι­κή πα­ρα­τή­ρη­ση και όσο γνω­ρί­ζω η μό­νη. Το ζή­τη­μα αυ­τό δεν φαί­νε­ται να έχει συ­ζη­τη­θεί από την κρι­τι­κή, κα­θώς το γε­γο­νός ότι εγκα­τα­λεί­πει τα αρ­χαιό­θε­μα ποι­ή­μα­τα στις επό­με­νες συλ­λο­γές της περ­νά σχε­δόν απα­ρα­τή­ρη­το. Ωστό­σο, πα­ρα­μέ­νει ανοι­χτό ερώ­τη­μα και αξί­ζει να ανα­ζη­τη­θεί ή έστω να προ­τα­θεί κά­ποια ερ­μη­νεία ως προς αυ­τό το θέ­μα. Ο Αλέ­ξαν­δρος Αρ­γυ­ρί­ου στην ίδια κρι­τι­κή επε­κτεί­νε­ται σε μια γε­νι­κό­τε­ρη απο­τί­μη­ση του έρ­γου της. Γρά­φει σχε­τι­κά: «Δεν κα­τα­λα­βαί­νω εκεί­νους που προ­τι­μούν τα πρώ­τα βι­βλία της Βα­κα­λό από τα τε­λευ­ταία.^[16] Για­τί και αν ακό­μη θε­ω­ρή­σου­με τα τε­λευ­ταία απο­τυ­χη­μέ­να ως προς το τε­λι­κό απο­τέ­λε­σμα, απο­κα­λύ­πτουν μια ποι­η­τι­κή φύ­ση όχι τυ­χαία, ένα βά­θος ψυ­χι­σμού και μια έντα­ση ανε­πα­νά­λη­πτη. Τα πρώ­τα ποι­ή­μα­τα μπο­ρεί να εί­χαν λυ­ρι­κό­τη­τα και χά­ρη, έμε­ναν όμως το πο­λύ στην ευ­τυ­χή εντύ­πω­ση».^[17]

Ήδη δύο χρό­νια νω­ρί­τε­ρα, το 1954, ο Τά­κης Σι­νό­που­λος στην κρι­τι­κή του για την τέ­ταρ­τη συλ­λο­γή της Βα­κα­λό επι­ση­μαί­νει: «Πε­ρισ­σό­τε­ρο εδώ πα­ρά στην προη­γού­με­νη ερ­γα­σία της η ποι­ή­τρια προ­σφέ­ρει μια ποί­η­ση ενάρ­ξε­ως. Υπάρ­χει δη­λα­δή στο Δά­σος μια ζώ­νη α-ποι­η­τι­κή, ο κό­σμος της ποι­ή­σε­ως πρό­κει­ται να εμ­φα­νι­στεί».^[18] Με έμ­με­σο τρό­πο αλ­λά σα­φή, κα­τά την άπο­ψή μου, η Νό­ρα Ανα­γνω­στά­κη, στο ση­μα­ντι­κό κεί­με­νό της με το ση­μα­δια­κό τί­τλο «Προ­οί­μια στην ποί­η­ση της Ελέ­νης Βα­κα­λό».^[19] επι­λέ­γει να ασχο­λη­θεί και να πα­ρου­σιά­σει μια συ­γκε­ντρω­τι­κή θε­ώ­ρη­ση του ποι­η­τι­κού έρ­γου της Βα­κα­λό πε­ριο­ρί­ζο­ντας την ανά­λυ­σή της «στα τέσ­σε­ρα τε­λευ­ταία βι­βλία της: Το δά­σος, Τοι­χο­γρα­φία, Ημε­ρο­λό­για της ηλι­κί­ας, Πε­ρι­γρα­φή του σώ­μα­τος». Ωστό­σο, αυ­τός ακρι­βώς ο «πε­ριο­ρι­σμός» που θέ­τει, αν και δεν επε­ξη­γεί­ται άμε­σα, ορί­ζει συγ­χρό­νως και ένα πλαί­σιο ανα­φο­ράς που μπο­ρεί να κα­τα­νοη­θεί ακρι­βώς μέ­σα από τη δια­φο­ρε­τι­κή ποι­η­τι­κή αντί­λη­ψη που δια­κρί­νε­ται στο έρ­γο της Βα­κα­λό από Το δά­σος και εξής και η οποία ση­μα­το­δο­τεί μια νέα εκ­κί­νη­ση. Με τη συλ­λο­γή Η έν­νοια των τυ­φλών (1962), η Βα­κα­λό έχει κω­δι­κο­ποι­ή­σει την ποι­η­τι­κή της ορί­ζο­ντάς την ως ποί­η­ση «Πριν από το λυ­ρι­σμό», τί­τλο τον οποίο θα χρη­σι­μο­ποι­ή­σει για να ορ­γα­νώ­σει την πρώ­τη μορ­φή συ­γκε­ντρω­τι­κής έκ­δο­σης, το 1981.^[20] Ο Αντρέ­ας Κα­ρα­ντώ­νης, σχο­λιά­ζο­ντας την επι­λο­γή αυ­τή, ση­μειώ­νει ότι «το πιο σω­στό θα ήταν να έλε­γε “με­τά από το λυ­ρι­σμό”», θε­ω­ρώ­ντας την επι­λο­γή της αυ­τή ως «ζή­τη­μα σκη­νο­θε­σί­ας».^[21] 
Αντί­θε­τα, η Βα­κα­λό έχει ήδη προσ­δώ­σει σ’ αυ­τή την επι­λο­γή τα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά μιας συ­γκε­κρι­μέ­νης άρ­νη­σης να προσ­διο­ρί­ζε­ται από τα γνω­ρί­σμα­τα της γυ­ναι­κεί­ας έκ­φρα­σης, όπως του­λά­χι­στον επι­κρα­τεί ως εκεί­νη τη στιγ­μή να θε­ω­ρεί­ται και όπως και η ίδια φαί­νε­ται να λει­τούρ­γη­σε στις πρώ­τες συλ­λο­γές της. Αν ο λυ­ρι­σμός συν­δέ­ε­ται –και όσο συν­δέ­ε­ται– με την εξο­μο­λο­γη­τι­κή γρα­φή και ως προς τη γυ­ναι­κεία ταυ­τό­τη­τα χα­ρα­κτη­ρί­ζε­ται από την υπερ­βο­λι­κή έκλυ­ση συ­ναι­σθή­μα­τος, η Βα­κα­λό δεν σκη­νο­θε­τεί απλώς την άρ­νη­σή της απέ­να­ντι σ’ αυ­τά τα γνω­ρί­σμα­τα, αλ­λά κυ­ριο­λε­κτι­κά απο­ποιεί­ται κά­θε στοι­χείο που θα μπο­ρού­σε να τη συ­γκα­τα­ριθ­μή­σει στη χο­ρεία αυ­τή της κα­θη­λω­μέ­νης αντί­λη­ψης για τη γυ­ναι­κεία έκ­φρα­ση, κα­θώς και εν γέ­νει της συ­ναι­σθη­μα­το­λο­γί­ας, χω­ρίς αυ­τό να ση­μαί­νει πως απο­ποιεί­ται την έμ­φυ­λη ταυ­τό­τη­τά της. Έχει εν­δια­φέ­ρον να πα­ρα­τη­ρή­σου­με τον τρό­πο με τον οποίο η Βα­κα­λό προ­α­ναγ­γέλ­λει την απο­μά­κρυν­σή της από τη σχε­τι­κή θε­μα­τι­κή όταν λ.χ. γρά­φει: «Αν δεν βρι­σκό­μα­σταν σε μιαν επο­χή που ο φό­βος κυ­ριαρ­χού­σε –αί­σθη­ση θη­λυ­κιά– πι­θα­νόν η ποι­ή­τρια να στη­ρι­ζό­ταν στο λυ­ρι­κό στοι­χείο πε­ρισ­σό­τε­ρο, πιο σύμ­φω­νο στην ιδιό­τη­τά της, η σύν­θε­ση να μην της εί­ναι φυ­σι­κή.»^[22] Επί­σης, όταν ανα­φέ­ρε­ται στην έν­νοια της εξο­μο­λό­γη­σης με με­γα­λύ­τε­ρη σα­φή­νεια προσ­διο­ρί­ζει την ανά­γκη να μι­λή­σει με όρους αμε­σό­τη­τας και όχι με όρους κρυ­πτι­κούς ή υπαι­νι­κτι­κούς, για να κα­τα­λή­ξει ότι: «Αυ­τό το ποί­η­μα / Εί­ναι η τε­λευ­ταία μου επα­να­στα­τι­κή πρά­ξη / Πριν υπο­κύ­ψω / Στων αλ­λο­φύ­λων τις συμ­βου­λές».^[23] Γε­γο­νός που απο­κα­λύ­πτει, κα­τά την άπο­ψή μου, την από­φα­ση της αλ­λα­γής πλεύ­σης, απο­τέ­λε­σμα των συμ­βου­λών των αλ­λο­φύ­λων. Μή­πως με τις συμ­βου­λές των αλ­λο­φύ­λων υπο­νο­εί την το­πο­θέ­τη­ση της κρι­τι­κής που προ­σλάμ­βα­νε το έρ­γο της απο­κλει­στι­κά στο πλαί­σιο της γυ­ναι­κεί­ας θε­μα­τι­κής; Μή­πως ο λυ­ρι­σμός και η απο­φυ­γή του δεν σχε­τί­ζε­ται μό­νο με την πρό­θε­ση σύν­θε­σης και την επι­διω­κό­με­νη δρα­μα­τι­κό­τη­τα, αλ­λά απο­κα­λύ­πτει και την έντα­ση που κα­τα­γρά­φει ο στί­χος «Κα­τέ­φυ­γα στα απρό­σι­τα όπως λα­ός εν διωγ­μώ»;^[24] Οι πα­ρα­πά­νω στί­χοι θα μπο­ρού­σαν να ανα­γνω­ρι­στούν, κα­τά τη γνώ­μη μου, με όρους «δί­ω­ξης» των γυ­ναι­κεί­ων χα­ρα­κτη­ρι­στι­κών υπό την έν­νοια του εξω­στρε­φούς συ­ναι­σθη­μα­τι­σμού, γε­γο­νός που οδη­γεί στην ανα­γκα­στι­κή αλ­λά εθε­λού­σια επι­λο­γή να κα­τα­πιέ­σει αυ­τές τις ιδιό­τη­τες, να υπο­κύ­ψει στις εξω­γε­νείς συμ­βου­λές, να λει­τουρ­γή­σει έκτο­τε κρυ­πτι­κά, ακο­λου­θώ­ντας ωστό­σο ένα δρό­μο που θα την οδη­γή­σει βα­θύ­τε­ρα και θα της δώ­σει τη δυ­να­τό­τη­τα να ανα­κα­λύ­ψει την κα­τα­φυ­γή στα «απρό­σι­τα».  
Σε συ­νέ­ντευ­ξή της,^[25] η Βα­κα­λό ανα­φέ­ρε­ται στο ζή­τη­μα του λυ­ρι­σμού διευ­κρι­νί­ζο­ντας τη σχέ­ση της και δί­δο­ντας το ακρι­βές στίγ­μα της: «Δεν έχω τί­πο­τε με το λυ­ρι­σμό. Εκεί­νο που έχω εί­ναι ότι ο λυ­ρι­σμός έγι­νε ξαφ­νι­κά συ­νώ­νυ­μο του συ­ναι­σθη­μα­τι­σμού. Αυ­τό εί­ναι που με δαι­μο­νί­ζει. Ή μάλ­λον όχι του συ­ναι­σθη­μα­τι­σμού αλ­λά της συ­ναι­σθη­μα­το­λο­γί­ας. Αυ­τό νο­μί­ζω ότι ήταν η κα­τα­στρο­φή της ποί­η­σης. Με τους αρ­χαί­ους λυ­ρι­κούς όμως δεν έχω τί­πο­τα, ίσα-ίσα. Γι’ αυ­τόν το λό­γο εί­μαι πριν από το λυ­ρι­σμό.»^[26] Ενώ στην ίδια συ­νέ­ντευ­ξη ορί­ζει και τη σχέ­ση της με τη γυ­ναι­κεία έκ­φρα­ση ως εξής: «Τα πρώ­τα-πρώ­τα ποι­ή­μα­τά μου ήταν κα­θα­ρά θη­λυ­κά. Στη συ­νέ­χεια αυ­τό δια­φο­ρο­ποι­ή­θη­κε. Δεν γρά­φω θη­λυ­κά θέ­μα­τα. Και νευ­ριά­ζω όταν ακούω να μι­λά­νε για γυ­ναι­κεία γλώσ­σα. (…) Υπήρ­ξε μια επο­χή, η οποία ήταν πε­ρισ­σό­τε­ρο ερω­τι­κή και συ­ναι­σθη­μα­τι­κή. Υπήρ­χε λοι­πόν σε μια επο­χή γυ­ναι­κεία ποί­η­ση.»^[27] Η σύν­δε­ση η οποία πα­ρου­σιά­ζε­ται με σα­φή­νεια συ­ντε­λεί­ται ανά­με­σα στο ερω­τι­κό-συ­ναι­σθη­μα­τι­κό στοι­χείο και την εκ­δο­χή της γυ­ναι­κεί­ας ποί­η­σης, που ανή­κει σε μια πε­ρα­σμέ­νη επο­χή και στην οποία κι εκεί­νη αρ­χι­κά με­τεί­χε. Αλ­λά εί­ναι δη­λω­τι­κή και μιας σα­φέ­στα­της αντί­δρα­σης σε ό,τι θα μπο­ρού­σε να ορί­σει την έμ­φυ­λη ταυ­τό­τη­τα με όρους θε­μα­τι­κών επι­λο­γών ή γλωσ­σι­κής ιδιαι­τε­ρό­τη­τας. Συγ­χρό­νως, όμως, υπο­στη­ρί­ζει ότι «ο θη­λυ­κός άν­θρω­πος δεν εί­ναι κε­ντρο­μό­λος, έχει αυ­τή την αί­σθη­ση της διά­χυ­σης (…) εί­ναι αντι­πα­τριαρ­χι­κός άν­θρω­πος»^[28] και υπό αυ­τή την έν­νοια ανα­γνω­ρί­ζει την ύπαρ­ξη ή τη δυ­να­τό­τη­τα να υπάρ­ξει μια προ­σέγ­γι­ση στο έρ­γο της με όρους ταυ­τό­τη­τας γέ­νους. Οι διευ­κρι­νί­σεις που δί­δει η Βα­κα­λό ως προς το θέ­μα του λυ­ρι­σμού αλ­λά και της γυ­ναι­κεί­ας ποί­η­σης μπο­ρεί να κα­θο­δη­γή­σει τη σκέ­ψη μας και να αντι­λη­φθού­με την επι­λο­γή της να αφή­σει τις πρώ­τες συλ­λο­γές της «κρυμ­μέ­νες», «απο­σιω­πη­μέ­νες», ή κα­λύ­τε­ρα ξε­χα­σμέ­νες στα ρά­φια των βι­βλιο­θη­κών, αλ­λά όχι απο­κη­ρυγ­μέ­νες. Απο­τέ­λε­σμα αυ­τής της πρα­κτι­κής εί­ναι ο κα­θο­ρι­σμός, έστω έμ­με­σα, μιας πρώ­της πε­ριό­δου της ποι­η­τι­κής της, την οποία συ­νει­δη­τά εγκα­τέ­λει­ψε. Επί­σης, η δια­σύν­δε­ση στην οποία προ­βαί­νει, έρω­τας-συ­ναι­σθη­μα­τι­σμός-λυ­ρι­σμός, μας επι­τρέ­πει να θε­ω­ρή­σου­με ότι η εγκα­τά­λει­ψη ή τρο­πο­ποί­η­ση της δια­χεί­ρι­σης αυ­τών των στοι­χεί­ων γί­νε­ται όχι μό­νο ως προς το λυ­ρι­σμό αλ­λά και ως προς αυ­τήν ακρι­βώς την αντί­λη­ψη του έρω­τα και του συ­ναι­σθη­μα­τι­κού τρό­που έκ­φρα­σης που τη συ­νο­δεύ­ει.

Πα­ρα­μέ­νει ανοι­χτό το θέ­μα της απου­σί­ας ποι­η­μά­των που συν­δέ­ουν την ποί­η­σή της με την αρ­χαιο­ελ­λη­νι­κή θε­μα­τι­κή και στην πρώ­τη αλ­λά και στην τε­λι­κή επι­λο­γή της συ­γκε­ντρω­τι­κής έκ­δο­σής της Το άλ­λο του πράγ­μα­τος, το 1995. Στο ση­μείο αυ­τό η πρό­τα­σή μου σχε­τί­ζε­ται με τις συ­νο­λι­κές μο­ντερ­νι­στι­κές επι­λο­γές της, που ωστό­σο πα­ρα­κάμ­πτουν τον υπερ­ρε­α­λι­σμό. Οι επι­λο­γές της συγ­χρό­νως αρ­νού­νται την επα­φή με την πα­ρά­δο­ση της γε­νιάς του ’30 και τα ιδε­ο­λο­γι­κά συμ­φρα­ζό­με­να του ελ­λη­νο­κε­ντρι­σμού· αρ­νού­νται επί­σης τη σχέ­ση με τον ευ­ρω­παϊ­κό πο­λι­τι­σμό: «Μι­λάω πά­νω σ’ αυ­τό το θέ­μα επει­δή θέ­λω να εί­μαι / Ενα­ντί­ον: / Του χιού­μορ / Της χά­ρης / Της προ­σω­πι­κής συ­νέ­πειας / Του πνεύ­μα­τος / Όπως το εν­νο­εί ο Ευ­ρω­παϊ­κός πο­λι­τι­σμός / Αυ­τή εί­ναι με τα φυ­τά η κυ­ριό­τε­ρη δια­φο­ρά μας.»^[29] Τα αρ­χαιό­θε­μα ποι­ή­μα­τα προ­σφέ­ρουν το ιδε­ο­λο­γι­κό στίγ­μα τους με έμ­φα­ση στην ελ­λη­νι­κό­τη­τα και συν­δέ­ο­νται με την πα­ρά­δο­ση του κλα­σι­κι­σμού. Η ανα­δί­πλω­ση της θε­μα­τι­κής αυ­τής στη γε­νιά του ’30 δεν απο­κλεί­ει την επα­να­δια­πραγ­μά­τευ­ση των γνω­στών συμ­βό­λων, όπως λ.χ. βλέ­που­με να κά­νει ο Σε­φέ­ρης, αλ­λά δεν εγκα­τα­λεί­πει ολο­σχε­ρώς τη σύν­δε­ση της αρ­χαιό­τη­τας με τον ευ­ρω­παϊ­κό πο­λι­τι­σμό. Η άρ­νη­ση της Βα­κα­λό, ωστό­σο, δεν ακο­λου­θεί­ται από μια εμ­φα­νή, του­λά­χι­στον, προ­σχώ­ρη­ση σε ένα άλ­λο ιδε­ο­λο­γι­κό σχή­μα, πα­ρά μό­νο σε μια έκ­φρα­ση εξ­πρε­σιο­νι­στι­κής υφής, που απο­κλεί­ει τα έτοι­μα μο­ντέ­λα σκέ­ψης, ενώ επι­διώ­κει να κα­τα­σκευά­σει το ποί­η­μα απο­σύ­ρο­ντας τους υπο­κει­με­νι­σμούς και ανα­δει­κνύ­ο­ντας τα πρω­το­γε­νή υλι­κά – τις λέ­ξεις και τις ποι­κί­λες συν­δυα­στι­κές σχέ­σεις τους. Θε­ω­ρώ, λοι­πόν, πως η απο­μά­κρυν­σή της από ποι­ή­μα­τα που υπεν­θυ­μί­ζουν με­θο­δεύ­σεις ιδε­ο­λο­γι­κά προ­σα­να­το­λι­σμέ­νες στην ελ­λη­νο-ευ­ρω­παϊ­κή γραμ­μή συ­γκρού­ο­νται με τους κα­τα­σκευα­στι­κούς όρους με τους οποί­ους συ­νει­δη­τά επι­λέ­γει να ερ­γα­στεί. Στο ποι­η­τι­κό ερ­γα­στή­ρι της, η Βα­κα­λό κα­τα­στρώ­νει το ποί­η­μα-πράγ­μα απο­κλει­στι­κά από τα δι­κά της υλι­κά, υπερ­βαί­νο­ντας ομα­δο­ποι­ή­σεις και έμ­με­σα κα­ταγ­γέλ­λο­ντας κά­θε μορ­φή φορ­μα­λι­στι­κού εγκλω­βι­σμού.

Ανα­δη­μο­σί­ευ­ση από το βι­βλίο Ο λό­γος της πα­ρου­σί­ας – Τι­μη­τι­κός τό­μος για τον Παν. Μουλ­λά, Σο­κό­λης 2005, σσ. 363-374.