Η τριπλή προσφορά

Αυ­τοί οι στί­χοι, από την τε­λευ­ταία ποι­η­τι­κή συλ­λο­γή της Ελέ­νης Βα­κα­λό (Επι­λε­γό­με­να, 1997), εκ­φρά­ζουν μια δια­πί­στω­ση, με­τά από δη­μιουρ­γι­κή δου­λειά μι­σού αιώ­να, που ανα­δει­κνύ­ει πως στον πυ­ρή­να του το ποι­η­τι­κό της έρ­γο εί­ναι ένας αγώ­νας να ανα­πλά­σει (όχι να ανα­πα­ρα­στή­σει) το πράγ­μα μέ­σω της γλώσ­σας. Την ίδια έγνοια εί­χε δια­τυ­πώ­σει και στο ξε­κί­νη­μα της πο­ρεί­ας της, πε­ρί­που 45 χρό­νια πριν, όπως την βρή­κα σε μια επι­στο­λή της προς τον πα­τέ­ρα μου, τον συγ­γρα­φέα Θ.Δ. Φρα­γκό­που­λο, (1-8-1953), όπου ανα­πτύσ­σει τη δι­κή της αντί­λη­ψη για την ποί­η­ση. Στα­χυο­λο­γώ με­ρι­κές φρά­σεις:

Δεν ξέ­ρω αν συ­γκρί­νω πράγ­μα­τα ανό­μοια, αλ­λά δια­κρί­νω εν τω βά­θει μια συγ­γέ­νεια με την προ­τρο­πή του Ρίλ­κε στην έβδο­μη Ελε­γεία του Ντουί­νο:

Βέ­βαια, η ποι­η­τι­κή ει­λι­κρί­νεια – όπως την αντι­λαμ­βά­νε­ται η Βα­κα­λό – εί­ναι ανε­λέ­η­τη. Το εγ­χεί­ρη­μα δεν μπο­ρεί να ευο­δω­θεί:

Αυ­τή εί­ναι η κα­τα­λη­κτι­κή (και κα­τα­πλη­κτι­κή) δή­λω­ση, στο τέ­λος των Επι­λε­γο­μέ­νων, με τα οποία, όπως έλε­γε, «έκλει­νε τους λο­γα­ρια­σμούς της με την ποί­η­ση». Η γλώσ­σα, απ’ ό,τι φαί­νε­ται, εί­ναι τε­λι­κά το άλ­λο του πράγ­μα­τος. Το πέ­ρα­σμα από τη γλώσ­σα στα πράγ­μα­τα, δεν μπο­ρεί να τε­λε­σφο­ρή­σει. Και «το κο­ρί­τσι φεύ­γει».

Όμως, αν το τε­λι­κό δια ταύ­τα πα­ρα­μέ­νει άπια­στο, αυ­τό δεν ση­μαί­νει ότι ο αγώ­νας για την σύλ­λη­ψη και την γέν­νη­ση του ποι­ή­μα­τος εί­ναι μά­ταιος. Όλη η με­γά­λη ποί­η­ση μας λέ­ει ότι εκεί έγκει­ται το έρ­γο. Όπως εύ­στο­χα πα­ρα­τη­ρεί η Άντεια Φραν­τζή στη με­λέ­τη της με τί­τλο Έμε­νε Ποί­η­μα: «Στην ποί­η­ση της Βα­κα­λό δια­πι­στώ­νου­με ότι, μέ­σα από ποι­κί­λες δια­δρο­μές εκεί­νο που πα­ρα­μέ­νει στα­θε­ρό και διαρ­κώς επα­να­λαμ­βα­νό­με­νο, δη­λα­δή κα­τ’ ου­σί­αν αιώ­νιο, εί­ναι το ποί­η­μα: τα βιώ­μα­τα και η κα­τα­σκευα­στι­κή δια­δι­κα­σία που τα με­τα­μορ­φώ­νει σε τέ­χνη».

Ναι, προ πά­ντων ας μην πού­με ότι η όλη προ­σπά­θεια της Ελέ­νης Βα­κα­λό ήταν χω­ρίς αντα­μοι­βή.
Για­τί στην πο­ρεία μάς έδω­σε μια ιδιαί­τε­ρη κα­τά­θε­ση, μια φω­νή που ξε­χώ­ρι­ζε ανά­με­σα στους δη­μιουρ­γούς τής λε­γό­με­νης πρώ­της με­τα­πο­λε­μι­κής γε­νιάς. Ξε­χώ­ρι­ζε για­τί δεν έμοια­ζε με τις υπό­λοι­πες. Δεν θρη­νού­σε για τα δει­νά της ιστο­ρί­ας, δεν μι­λού­σε για την μοί­ρα του τό­που, δεν υμνο­λο­γού­σε τα κάλ­λη του το­πί­ου, θε­μα­τι­κές συ­νη­θι­σμέ­νες στα πρώ­τα με­τα­πο­λε­μι­κά χρό­νια, και επι­πλέ­ον απέ­φευ­γε τις ανα­φο­ρές στη μυ­θο­λο­γία και την αρ­χαία γραμ­μα­τεία, που ήταν ένας από τους προ­σφι­λείς τρό­πους για να μι­λή­σει κα­νείς αλ­λη­γο­ρι­κά. Ού­τε εί­χε την οί­η­ση, ή τη διά­θε­ση για πα­ρα­λο­γι­σμούς και αστεϊ­σμούς, ή τον πε­σι­μι­σμό των όσων ακο­λου­θού­σαν τους σου­ρε­α­λι­στι­κούς δρό­μους. Δη­λα­δή δεν θα μπο­ρού­σες να εντο­πί­σεις την Βα­κα­λό στα πε­δία επί­δρα­σης των με­γά­λων και διε­θνώς ανα­γνω­ρι­σμέ­νων της ποί­η­σής μας εκεί­νον τον και­ρό, όπως του Σε­φέ­ρη, του Ρί­τσου, του Ελύ­τη, ή του Εμπει­ρί­κου.

Στην ποί­η­σή της συ­να­ντά­με ένα ακραία προ­σω­πι­κό ύφος και συ­χνά μια θε­μα­τι­κή που κλεί­νε­ται ερ­μη­τι­κά στο ατο­μι­κό κι ο κώ­δι­κας μοιά­ζει δύ­σκο­λο να σπά­σει. Αυ­τό γί­νε­ται έντο­να αι­σθη­τό σε ένα ποί­η­μα, από τα πιο προ­βε­βλη­μέ­να της, στο «πρώ­το επει­σό­διο» της πρώ­της ώρι­μης συλ­λο­γής της, Το Δά­σος (1954): το γνω­στό Το μά­τι του πα­τέ­ρα μου, ένα ποί­η­μα στο οποίο θα επα­νέλ­θει η ίδια εί­κο­σι χρό­νια αρ­γό­τε­ρα, με ση­μειώ­σεις που πε­ρισ­σό­τε­ρο το πε­ρι­πλέ­κουν πα­ρά το απο­σα­φη­νί­ζουν. Έχει εν­δια­φέ­ρον ο επί­λο­γος στο αρ­χι­κό ποί­η­μα, που στο ξε­κί­νη­μα της δια­δρο­μής της, έχει, θα έλε­γε κα­νείς, προ­γραμ­μα­τι­κό χα­ρα­κτή­ρα:

Αυ­τό το ποί­η­μα / δεν εί­ναι για να το δια­βά­σουν / όσοι δεν μ’ αγα­πού­νε / ακό­μη / κι από κεί­νους / που δεν θα με ξέ­ρουν / αν δεν πι­στεύ­ου­νε πως υπήρ­ξα / σαν / και κεί­νους.

Με το Δά­σος ξε­κι­νά η πιο δη­μιουρ­γι­κή φά­ση της ποι­η­τι­κής δια­δρο­μής τής Βα­κα­λό, που πε­ρι­λαμ­βά­νει την Τοι­χο­γρα­φία/Φυ­τι­κή Αγω­γή (1956), τα Ημε­ρο­λό­για της Ηλι­κί­ας (1958), την Πε­ρι­γρα­φή του Σώ­μα­τος (1959), την Έν­νοια των Τυ­φλών (1962) και τον Τρό­πο να Κιν­δυ­νεύ­ο­με (1966), συλ­λο­γές που συ­να­πο­τε­λούν την με­γά­λη ενό­τη­τα με τί­τλο Πριν τον Λυ­ρι­σμό, που θα εκ­δο­θεί σε ξε­χω­ρι­στό τό­μο το 1981.

Μέ­σα από αυ­τές τις ποι­η­τι­κές συλ­λο­γές, σε μια πε­ρί­ο­δο έντο­νης και γό­νι­μης δρα­στη­ριό­τη­τας στο πε­δίο των γραμ­μά­των και των τε­χνών στην Ελ­λά­δα, η Βα­κα­λό αφή­νει το απο­τύ­πω­μά της ως μια ση­μα­ντι­κή ποι­ή­τρια, δη­λα­δή μια γυ­ναί­κα-ποι­η­τής, με μια πα­ρά­τολ­μη διεισ­δυ­τι­κό­τη­τα σ’ εκεί­νο που θα ονο­μά­ζα­με ψυ­χι­κή σφαί­ρα. Πλά­θει μια προ­σω­πι­κή μυ­θο­λο­γία, που από μια σκο­πιά εί­ναι πα­λαιό­τε­ρη από τους μύ­θους-τρο­φο­δό­τες της αρ­χαί­ας τρα­γω­δί­ας, αλ­λά και ταυ­το­χρό­νως από­λυ­τα σύγ­χρο­νη. Σί­γου­ρα, σε πολ­λά ση­μεία της ει­κο­νο­λο­γί­ας της ο κρι­τι­κός μπο­ρεί να εντο­πί­σει ίχνη σου­ρε­α­λι­στι­κών επιρ­ρο­ών, μα στα ελ­λη­νι­κά δεν εί­χα­με μά­θει να μι­λά­με μια γλώσ­σα που να εγεί­ρει ζη­τή­μα­τα σχε­τι­κά με το φύ­λο και το σώ­μα κα­τ’ αυ­τό τον τρό­πο. Ποιόν τρό­πο; Τη γλώσ­σα της την έχουν πει δύ­σκο­λη κι εί­ναι οπωσ­δή­πο­τε πυ­κνή, αν όχι και τρα­χιά – αλ­λά εί­ναι από­λυ­τα ελεγ­χό­με­νη. Φαί­νε­ται δύ­στρο­πη, αλ­λά τε­λι­κά ο από­η­χος, σαν το με­τεί­κα­σμα της μορ­φής, ανα­δει­κνύ­ει μια κα­θο­μι­λού­με­νη απλό­τη­τα, όπως σ’ ένα δι­σέ­λι­δο στην Πε­ρι­γρα­φή του Σώ­μα­τος (1959). Στη μέ­ση της σε­λί­δας αρι­στε­ρά μας λέ­ει:

«Προ­λε­γό­με­να του αε­τώ­μα­τος των κε­νταύ­ρων»

Θα ήταν ίσως τί­τλος κα­ταλ­λη­λό­τε­ρος για το ποί­η­μα αυ­τό

Και αντι­κρι­στά, δε­ξιά:

Το με­γά­λο άσμα που αρ­χί­ζει ονο­μά­ζο­ντας τα πράγ­μα­τα

Και πιο χα­μη­λά:

Ως πό­τε τα σώ­μα­τα μπο­ρούν να μην έχουν ντρο­πή
Τον τρό­πο της ύπαρ­ξης κα­θο­ρί­ζει ο τρό­πος της ηδο­νής

Ανέ­φε­ρα πιο πά­νω ότι στην ποί­η­σή της δεν θα βρού­με την τά­ση προς το χιού­μορ και τον πα­ρα­λο­γι­σμό, που συ­να­ντά­με αρ­κε­τά συ­χνά στους σου­ρε­α­λι­στές συγ­γρα­φείς, κι ίσως κά­ποιοι δια­φω­νή­σουν και δεί­ξουν προς την περ­σό­να της κυ­ρά Ρο­δα­λί­νας [Πα­λά­βρες της Κυ­ρά Ρο­δα­λί­νας (1984), Γε­γο­νό­τα και Ιστο­ρί­ες της Κυ­ρά Ρο­δα­λί­νας (1990)]. Ναι, οι Πα­λά­βρες και οι Ιστο­ρί­ες εί­ναι ίσως το έρ­γο με το πιο ανά­λα­φρο τέ­μπο, με στί­χο ως επί το πλεί­στον ολι­γο­σύλ­λα­βο και ρυθ­μι­κό, έρ­γο που συ­χνά πα­ρω­δεί άλ­λα ύφη και πα­ρα­πέ­μπει σε μεί­ζο­νες συγ­γρα­φείς, με διά­θε­ση ευ­τρά­πε­λη και παι­γνιώ­δη – αλ­λά δεν θα έλε­γα ότι διέ­πε­ται από χιού­μορ. Εί­ναι σκω­πτι­κό, σαρ­κα­στι­κό και ει­ρω­νι­κό, αλ­λά πρό­κει­ται για μια μα­νιέ­ρα που επι­τρέ­πει στη ποι­ή­τρια να μι­λή­σει για εκεί­να τα σο­βα­ρά που έχει να πει. Εί­ναι ένα έρ­γο με­γά­λης ωρι­μό­τη­τας που διε­ρευ­νά το βί­ω­μα της γυ­ναι­κεί­ας ύπαρ­ξης στον κό­σμο, επι­λέ­γο­ντας έναν τρό­πο δι­ή­γη­σης που μοιά­ζει με πα­ρα­μύ­θι. Έτσι, μο­λο­νό­τι απο­τε­λεί μια εξε­ρεύ­νη­ση δια­φο­ρε­τι­κών ποι­η­τι­κών τό­πων, η βα­σι­κή ποι­η­τι­κή της πα­ρα­μέ­νει η ίδια, σαν πα­ραλ­λα­γή στο κε­ντρι­κό της θέ­μα.

Πι­στεύω, βέ­βαια, ότι θα δια­φω­νού­σε αν λέ­γα­με ότι η ποι­η­τι­κή της πε­ριο­ρί­ζε­ται σε ένα «θέ­μα», κι ακό­μη πε­ρισ­σό­τε­ρο αν χα­ρα­κτη­ρί­ζα­με την γρα­φή της «γυ­ναι­κεία» ή φε­μι­νι­στι­κή, αλ­λά οπωσ­δή­πο­τε δεν μπο­ρεί κα­νείς να μην προ­σλά­βει την φω­νή της ως μια γυ­ναι­κεία φω­νή που, κά­θε τό­σο, όπως έχω ανα­φέ­ρει και αλ­λού, ανα­δύ­ε­ται ταυ­τό­χρο­να εύ­θραυ­στη και σφο­δρή, συ­χνά με επι­γραμ­μα­τι­κή λι­τό­τη­τα. Χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό πα­ρά­δειγ­μα αυ­τό το ελά­χι­στο ποί­η­μα από τη Γε­νε­α­λο­γία (1971):

Ευ­χή στην κο­πέ­λα
Αγκα­λια­σμέ­νη στον ύπνο της να εί­ναι

Στην πρώ­τη έκ­δο­ση της συλ­λο­γής αυ­τής (που απο­τε­λεί το πρώ­το από τα μέ­ρη που απαρ­τί­ζουν τη δεύ­τε­ρη ενό­τη­τα του έρ­γου της Βα­κα­λό με τί­τλο Τα Κοι­νά) το ποί­η­μα αυ­τό, τί­τλος και στί­χος, κα­τα­λαμ­βά­νει μια ολό­κλη­ρη σε­λί­δα. Δεν συμ­βαί­νει το ίδιο και στην συ­γκε­ντρω­τι­κή έκ­δο­ση του έρ­γου της από το 1954 ως το 1994 με τί­τλο Το Άλ­λο του Πράγ­μα­τος.

Αξί­ζει να πα­ρα­τη­ρη­θεί ότι οι πρώ­τες εκ­δό­σεις των ποι­η­μά­των της ενό­τη­τας Πριν από το Λυ­ρι­σμό μα­ζί με την συλ­λο­γή με την οποία πρω­το­εμ­φα­νί­στη­κε το 1945 (Θέ­μα και Πα­ραλ­λα­γές), πε­ρι­λαμ­βά­νουν σχέ­δια του συ­ζύ­γου της, του ζω­γρά­φου και σκη­νο­γρά­φου Γιώρ­γου Βα­κα­λό, και πα­ρου­σιά­ζο­νται με μια προ­σεγ­μέ­νη διά­τα­ξη στη σε­λί­δα. Η φρο­ντί­δα αυ­τή της σε­λι­δο­ποί­η­σης συ­νε­χί­ζε­ται (χω­ρίς όμως σχέ­δια) και στις πρώ­τες, δυ­σεύ­ρε­τες πια, εκ­δό­σεις της Γε­νε­α­λο­γί­ας και της επό­με­νης συλ­λο­γής με τί­τλο Του Κό­σμου.

Αυ­τό ση­μαί­νει ότι τα βι­βλία τής ποί­η­σης της Βα­κα­λό εί­ναι κα­τά ένα τρό­πο αντι­κεί­με­να, ει­κα­στι­κά αντι­κεί­με­να – πράγ­μα­τα. Και εί­ναι γνω­στό ότι η ίδια εί­χε ασχο­λη­θεί με όλες τις λε­πτο­μέ­ρειες της σε­λι­δο­ποί­η­σης των εκ­δό­σε­ων εκεί­νων και έδι­νε πο­λύ συ­γκε­κρι­μέ­νες οδη­γί­ες στους τυ­πο­γρά­φους.

Όπως έχει ση­μειώ­σει και η με­τα­φρά­στρια στα αγ­γλι­κά του έρ­γου της Κά­ρεν Έμ­με­ριχ, που με­λέ­τη­σε και το προ­σω­πι­κό αρ­χείο της Βα­κα­λό στο Princeton, «αυ­τή η προ­σή­λω­ση της Βα­κα­λό στην οπτι­κή και υλι­κή διά­στα­ση της ποί­η­σης δεν θα προ­κα­λέ­σει έκ­πλη­ξη σ’ αυ­τούς που ήδη γνω­ρί­ζουν τη συ­νει­σφο­ρά της στον το­μέα της τέ­χνης: το έρ­γο της ως κρι­τι­κού και ιστο­ρι­κού της τέ­χνης, και από την άλ­λη ως συ­νι­δρύ­τριας, μα­ζί με τον άν­δρα της, το ζω­γρά­φο Γιώρ­γο Βα­κα­λό, της ομώ­νυ­μης σχο­λής (Σχο­λή Βα­κα­λό), όπου δί­δα­σκε για πολ­λά χρό­νια».

Κι αυ­τό μας φέρ­νει στις άλ­λες δύο, πέ­ραν της ποί­η­σης, πλευ­ρές της προ­σφο­ράς τής Ελέ­νης Βα­κα­λό: σ’ εκεί­νη του κρι­τι­κού και θε­ω­ρη­τι­κού της τέ­χνης και σ’ εκεί­νη του δα­σκά­λου (συγ­χω­ρεί­στε τα αρ­σε­νι­κά ου­σια­στι­κά, αλ­λά έτσι μι­λά­με ακό­μα στα ελ­λη­νι­κά).

Κι εδώ πά­λι συ­να­ντά­με το μο­τί­βο του «ξε­χω­ρι­στού», που δεν εντάσ­σε­ται στις συ­νή­θεις ομα­δο­ποι­ή­σεις. Συ­να­ντά­με έναν δο­κι­μια­κό λό­γο που με με­γά­λη οξυ­δέρ­κεια συλ­λαμ­βά­νει το γί­γνε­σθαι στην τέ­χνη, τό­σο στη δια­χρο­νία όσο και στην συγ­χρο­νία, αλ­λά «αρ­νεί­ται» να συ­γκρο­τή­σει μια ολο­κλη­ρω­μέ­νη συ­στη­μα­τι­κή θε­ω­ρία ή να εντα­χθεί σε κά­ποια από τα διε­θνή ρεύ­μα­τα σκέ­ψης. Δια­τυ­πώ­νει πρω­το­γε­νώς μια θε­ω­ρία της πρό­σλη­ψης, την ίδια πε­ρί­που επο­χή με τον Jauss και προ­λέ­γει – ήδη από τα τέ­λη του 60 – αρ­κε­τά από εκεί­να που έμελ­λε να συ­γκρο­τη­θούν ως new Art History τη δε­κα­ε­τία του 1980. Όμως επι­μέ­νει στη δο­κι­μια­κή γρα­φή και απο­φεύ­γει το «πα­νε­πι­στη­μια­κό» ύφος δια­τη­ρώ­ντας την φρε­σκά­δα τής πρω­το­γε­νούς πα­ρα­τή­ρη­σης και την αμε­σό­τη­τα της επι­κοι­νω­νί­ας με τον ανα­γνώ­στη. Ο λό­γος της ο δο­κι­μια­κός εί­ναι απλός και σε πρώ­τη μα­τιά φαί­νε­ται δια­φο­ρε­τι­κός από τις ανα­πά­ντε­χες τρο­πές της ποι­η­τι­κής γρα­φής της. Χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό πα­ρά­δειγ­μα το τε­λευ­ταίο θε­ω­ρη­τι­κό δο­κί­μιό της για την τέ­χνη, το Μο­ντέρ­νο-Με­τα­μο­ντέρ­νο (2000), όπου κα­τα­γρά­φει τη με­τά­βα­ση στη νέα επο­χή της τέ­χνης με μια λι­τή σα­φή­νεια, ολωσ­διό­λου αντί­θε­τη προς το πε­ρι­πε­πλεγ­μέ­νο ύφος της με­τα­μο­ντέρ­νας λο­γιο­σύ­νης. Μα το ίδιο θα δού­με και σε πρω­ι­μό­τε­ρα γρα­πτά της, όπως στα 12 μα­θή­μα­τα για τη σύγ­χρο­νη τέ­χνη στην γκα­λε­ρί Ώρα (1970), όπου στις δύο πρώ­τες προ­τά­σεις της πρώ­της διά­λε­ξης συ­μπυ­κνώ­νει, με πο­λύ απλά λό­για, μια ολό­κλη­ρη θε­ώ­ρη­ση της μο­ντέρ­νας τέ­χνης και της σχέ­σης της με το κοι­νό.

Όμως, αν ο λό­γος της Ελέ­νης Βα­κα­λό εί­ναι απλός, αυ­τό δεν ση­μαί­νει ότι εί­ναι εύ­κο­λος. Οι λέ­ξεις της εί­ναι σαν το από­σταγ­μα μιας σύν­θε­της και βα­θιάς επε­ξερ­γα­σί­ας και χρειά­ζε­ται προ­σε­κτι­κή ανά­γνω­ση, ενώ η μία φρά­ση οδη­γεί στη άλ­λη με μια λο­γι­κή συ­νέ­πεια. Έτσι ο λό­γος της απο­κτά μια γοη­τεία, κα­θώς σύ­ντο­μα ο προ­σε­κτι­κός ανα­γνώ­στης αντι­λαμ­βά­νε­ται ότι πε­ριέ­χει ένα νοη­μα­τι­κό πλού­το, σαν αυ­τόν που συ­να­ντά­με στα επι­γράμ­μα­τα. Όμως εί­ναι ταυ­τό­χρο­να συ­νο­μι­λη­τι­κός, κου­βε­ντια­στός θα έλε­γα, και το γρα­πτό της κεί­με­νο δεν απεί­χε πο­λύ από τον προ­φο­ρι­κό της λό­γο, ο οποί­ος έβγαι­νε με μια εντυ­πω­σια­κή συ­γκρό­τη­ση.

Ωστό­σο θα ήθε­λα να στα­θώ στην απου­σία ενός ολο­κλη­ρω­μέ­νου θε­ω­ρη­τι­κού συ­στή­μα­τος, που πι­στεύω ότι απο­τε­λεί τον πυ­ρή­να της πη­γαί­ας σκέ­ψης της. Μπο­ρεί να ακού­γε­ται σαν οξύ­μω­ρο ή σαν ευ­φυο­λό­γη­μα, αλ­λά ήταν ακρι­βώς αυ­τό που τη δια­φύ­λα­ξε από το με­γά­λο ελάτ­τω­μα των θε­ω­ρη­τι­κών της τέ­χνης στις μέ­ρες μας: να αξιο­λο­γούν την τέ­χνη σύμ­φω­να με εκεί­νο που ίδιοι θε­ω­ρούν ότι οφεί­λει να κά­νει η τέ­χνη. Αυ­τό, προ­σω­πι­κά, δεν το κα­τά­λα­βα πα­ρά μό­νο στην τε­λευ­ταία μας συ­νά­ντη­ση. Μέ­χρι τό­τε ομο­λο­γώ θε­ω­ρού­σα ότι κά­τι έλει­πε από το «σχή­μα» της θε­ώ­ρη­σής της. Σ’ εκεί­νη τη συ­νά­ντη­ση μα­ζί με άλ­λους συ­νερ­γά­τες της Σχο­λής, λί­γους μό­νο μή­νες πριν το τέ­λος της ζω­ής της, με πνεύ­μα πά­ντα διαυ­γές και ζη­τώ­ντας κά­ποια στιγ­μή κι ένα τσι­γά­ρο, τον αχώ­ρι­στο φί­λο της, με έκα­νε να κα­τα­λά­βω. Πα­ρα­θέ­τω εδώ δύο φρά­σεις από την απο­μα­γνη­το­φώ­νη­ση εκεί­νης της συ­ζή­τη­σης:

«Ας εί­ναι το ξε­πά­τω­μα ή μό­νη συμ­βο­λή» της τέ­χνης σή­με­ρα. Μια τέ­τοια κου­βέ­ντα δεν λέ­γε­ται εύ­κο­λα και μά­λι­στα από κά­ποιον στο τέ­λος του βί­ου του, που ίσως πά­λε­ψε στη ζωή του για αξί­ες και όχι μό­νο στην τέ­χνη. Μα αν εί­ναι δύ­σκο­λο να δε­χτεί κα­νείς κά­τι τέ­τοιο, μπο­ρεί να απο­δει­χτεί φρε­νών επί­σκο­πον, για να δα­νει­στού­με μια φρά­ση απ’ τον Αι­σχύ­λο.

Ας τα σκε­φτού­με αυ­τά, που μας οδη­γούν σ’ ένα δρό­μο ανά­με­σα στις συ­μπλη­γά­δες της σύγ­χρο­νης κρι­τι­κής, ανά­με­σα στη γκρί­νια για την πο­λι­τι­σμι­κή έκ­πτω­ση και τη χα­ζο­χα­ρού­με­νη απο­δο­χή της κουλ­τού­ρας που μας σερ­βί­ρε­ται, κι ας ανα­λο­γι­στού­με εκεί­νο που μπο­ρεί να μας δι­δά­ξει ως προς την από-ιδε­ο­λο­γι­κο­ποί­η­ση της στά­σης μας.

Εκεί­νο που μπο­ρεί να μας δι­δά­ξει. Η φρά­ση αυ­τή μας φέρ­νει σ’ αυ­τό που ήταν ίσως η λι­γό­τε­ρο προ­βε­βλη­μέ­νη συ­νει­σφο­ρά της Ελέ­νης Βα­κα­λό: στην εκ­παί­δευ­ση, όπου και εκεί λει­τουρ­γεί έκ­κε­ντρα, ορ­γα­νώ­νο­ντας το 1958 (μα­ζί με τον σύ­ζυ­γό της και τους Τέ­τση και Φραν­τζι­σκά­κη) μια σχο­λή στις «πα­ρυ­φές» του συ­στή­μα­τος, στην οποία σπού­δα­σαν πολ­λοί έλ­λη­νες καλ­λι­τέ­χνες και σχε­δια­στές, που διέ­πρε­ψαν και δια­πρέ­πουν.

Στις πρώ­ι­μες ανα­ζη­τή­σεις της στη θε­ω­ρία και την ψυ­χο­λο­γία της τέ­χνης, συ­να­ντά­ται στο Πα­ρί­σι με τον ακα­δη­μαϊ­κό Ρε­νέ Ουίγκ (René Huyghe), συγ­γρα­φέα του βι­βλί­ου Διά­λο­γος με το Ορα­τό (Dialogue avec le Visible, 1955) και απο­κρυ­σταλ­λώ­νει από νω­ρίς κά­ποιες και­νο­τό­μες για την Ελ­λά­δα ιδέ­ες για την δι­δα­κτι­κή της «οπτι­κής αντί­λη­ψης», ως βά­ση για την ανά­γνω­ση και κα­τα­νό­η­ση του ει­κα­στι­κού έρ­γου.

Και­νο­τό­μα για την επο­χή της ήταν όσα επε­δί­ω­ξε και στην δι­δα­σκα­λία της ιστο­ρία της τέ­χνης, όπου όπως έχει ση­μειώ­σει ο Αντώ­νης Κω­τί­δης «εστί­α­σε την προ­σο­χή πο­λύ πε­ρισ­σό­τε­ρο στις τρο­πές του αν­θρώ­πι­νου πο­λι­τι­σμού δια­χρο­νι­κά και τις προ­βο­λές τους στην τέ­χνη των διά­φο­ρων επο­χών και των κοι­νω­νιών τους, κι ακό­μα στην αι­σθη­τι­κή ανά­λυ­ση, από όσο στα ονό­μα­τα και τις ημε­ρο­μη­νί­ες. Αυ­τή την αντί­λη­ψη την κρά­τη­σε και στα βι­βλία της κα­λύ­πτο­ντας έτσι ένα έλ­λειμ­μα στην ιστο­ριο­γρα­φία της τέ­χνης που στην Ελ­λά­δα, όπως και στο εξω­τε­ρι­κό, εί­ναι πο­λύ πε­ρισ­σό­τε­ρο πε­ρι­γρα­φι­κή από όσο κρι­τι­κή».

Βέ­βαια, όλη της η συμ­βο­λή στον λό­γο πε­ρί τέ­χνης ήταν παι­δευ­τι­κή. Όπως ήδη ανα­φέ­ρα­με, στo Καλ­λι­τε­χνι­κό Πνευ­μα­τι­κό Κέ­ντρο «Ώρα» του Ασα­ντούρ Μπα­χα­ριάν, που απο­τέ­λε­σε ένα ανε­πα­νά­λη­πτο «φυ­τώ­ριο» νέ­ων καλ­λι­τε­χνών, πα­ρου­σί­α­σε το 1970 τα 12 μα­θή­μα­τα για τη σύγ­χρο­νη τέ­χνη, και εκεί εξέ­δω­σε το 1975 την ‘Έν­νοια των Μορ­φών

που πα­ρου­σιά­ζει μια μέ­θο­δο ανά­γνω­σης της ει­κό­νας. Συ­νο­λι­κό­τε­ρα η συ­νερ­γα­σία της και με τις άλ­λες δύο ιστο­ρι­κές γκα­λε­ρί της Αθή­νας, τον «Ζυ­γό» του Φραν­τζή Φραν­τζι­σκά­κη και τις «Νέ­ες Μορ­φές» της Τζού­λιας Δη­μα­κο­πού­λου λει­τούρ­γη­σε μέ­σα σ’ ένα πε­δίο δια­παι­δα­γω­γη­τι­κό ως προς την πρό­σλη­ψη της μο­ντέρ­νας τέ­χνης στην Ελ­λά­δα. Τη σκέ­ψη της για τη δύ­σκο­λη σχέ­ση ανά­με­σα στο ευ­ρύ κοι­νό και την μο­ντέρ­να τέ­χνη, η Βα­κα­λό συ­νό­ψι­σε σε ένα κεί­με­νο στο πρώ­το τεύ­χος του πε­ριο­δι­κού Κρι­τι­κή του Μα­νό­λη Ανα­γνω­στά­κη, το 1959, το οποίο μέ­σα σε ένα κλί­μα όπου όχι μό­νο το ευ­ρύ κοι­νό και οι συ­ντη­ρη­τι­κοί πνευ­μα­τι­κοί άν­θρω­ποι, αλ­λά και με­γά­λο μέ­ρος της λε­γό­με­νης «προ­ο­δευ­τι­κής δια­νό­η­σης» έβλε­πε με κα­χυ­πο­ψία τις νέ­ες τά­σεις της τέ­χνης, κα­τα­λή­γει σ’ ένα συ­μπέ­ρα­σμα που εί­ναι ακό­μη πιο επί­και­ρο εξή­ντα χρό­νια αρ­γό­τε­ρα:

Θα χρεια­ζό­ταν ίσως πο­λύς χώ­ρος για την πα­ρου­σί­α­ση του συ­νο­λι­κού έρ­γου της Ελέ­νης Βα­κα­λό σε όλους τους το­μείς στους οποί­ους δρα­στη­ριο­ποι­ή­θη­κε. Βέ­βαια το έρ­γο αυ­τό, πρω­τί­στως το ποι­η­τι­κό, έχει βρει άξιους με­λε­τη­τές, αλ­λά και με­τα­φρα­στές σε ξέ­νες γλώσ­σες. Αν θέ­λα­με να συ­μπυ­κνώ­σου­με την πα­ρου­σία της στην πνευ­μα­τι­κή ζωή της χώ­ρας μας, θα λέ­γα­με ότι και στους τρεις το­μείς της δρα­στη­ριό­τη­τάς της, στην τρι­πλή προ­σφο­ρά της, η Ελέ­νη Βα­κα­λό έτυ­χε «επί­ση­μης» ανα­γνώ­ρι­σης: Κρα­τι­κό Βρα­βείο Ποί­η­σης 1991, Βρα­βείο Δο­κι­μί­ου της Ακα­δη­μί­ας Αθη­νών 1997, επί­τι­μη δι­δά­κτωρ του ΑΠΘ 1998 και του Πα­νε­πι­στη­μί­ου του Derby 1999. Όμως, όπως φαί­νε­ται και από τις χρο­νο­λο­γί­ες, η ανα­γνώ­ρι­ση ήρ­θε αρ­γά. Για το βρα­βείο ποί­η­σης την θυ­μά­μαι να λέ­ει, μι­σο­α­στεία μι­σο­σο­βα­ρά : «τώ­ρα πια δεν με φο­βού­νται».

Γι­’αυ­τό θα τολ­μού­σα να πω ότι η πο­λυ­σύν­θε­τη δια­δρο­μή της εμπε­ριέ­χει και ένα δι­δα­κτι­κό πα­ρά­δειγ­μα, κα­θώς η Ελέ­νη Βα­κα­λό λει­τούρ­γη­σε διτ­τά: Η δύ­να­μη του έρ­γου της έκα­νε αι­σθη­τή την συ­νει­σφο­ρά της στο κέ­ντρο των εξε­λί­ξε­ων, αλ­λά η ίδια έστε­κε στις πα­ρυ­φές. Χω­ρίς να απέ­χει από το «σύ­στη­μα» δεν εντά­χθη­κε ωστό­σο στους θε­σμούς.

Ήταν όντως μια ξε­χω­ρι­στή πε­ρί­πτω­ση, που το έρ­γο της έχει ακό­μα πολ­λά να μας πει.