Έτσι λοιπόν, σε συνέχεια των όσων λέγαμε τον περασμένο μήνα, ο πολιτισμός μας έλαβε μια μικρή αναστολή. Άγνωστο ποιας διάρκειας και με ποιες επιπτώσεις στη ροή των πραγμάτων.
Βέβαια, η πρόσφατη μικρή επιτυχία των Δημοκρατικών στις ΗΠΑ θυμίζει τις επιτυχίες τού τελευταίου σημαντικού Ρωμαίου στρατηγού Αέτιου στην Γαλατία περί το 450 μ.Χ., οι οποίες συνέβαλαν στην απώθηση των Ούννων, αλλά δεν μπόρεσαν να σώσουν την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.
Λίγα χρόνια αργότερα, ο νέος οστρογότθος κυρίαρχος της Ιταλίας Οδοάκρης καθαιρεί τον νεαρό Ρωμύλο Αυγουστίνο (476 μ.Χ.) και ανακηρύσσεται βασιλιάς της Ιταλίας. Στα χρόνια του επόμενου οστρογότθου βασιλιά Θευδέριχου, το 522 μ.Χ., ο πατρίκιος και ύπατος Βοήθιος, ο τελευταίος μεγάλος φιλόσοφος της αρχαιότητας, συλλαμβάνεται με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας και εκτελείται το 524. Παρ’ ότι Χριστιανός αναζητεί στη φυλακή παρηγοριά στην φιλοσοφία και όχι στην θρησκεία, συγγράφοντας την περίφημη πραγματεία De Consolatione Philosphiae, που θεωρείται ως το τελευταίο έργο της κλασικής γραμματείας. Γιατί είμαστε μόλις πέντε χρόνια πριν από το διάταγμα του Ιουστινιανού που κλείνει την φιλοσοφική σχολή των Αθηνών, ολοκληρώνοντας το τέλος του αρχαίου κόσμου και εγκαινιάζοντας αυτό που αργότερα θα αποκαλέσουμε Μεσαίωνα.
Φυσικά η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται, αλλά είναι νομίζω χρήσιμο να σκεφτόμαστε πώς εμφανίζονται και χάνονται, ή αλλάζουν οι πολιτισμοί. Γιατί δεν θα ήταν ίσως άτοπο να πούμε πως βρισκόμαστε σήμερα σ’ ένα τέτοιο μεταίχμιο.
Βέβαια, θα αντιλέξει κάποιος, ας μην υπερβάλλουμε και ας μην προβαίνουμε σε τέτοιους γενικόλογους παραλληλισμούς. Γιατί οπωσδήποτε με τις πρόσφατες εκλογές στις ΗΠΑ έχουμε μια παύση στην προέλαση του λαϊκισμού και των δημαγωγών. Κάπως ανακόπηκε η πορεία μιας εξαιρετικά ύπουλης και αποκρουστικής προσπάθειας υπονόμευσης της παράδοσης που συνδέουμε με τις έννοιες του ουμανισμού και του διαφωτισμού. Έστω και λίγο θα πρέπει να έχουν σαστίσει οι άλλοι ηγέτες και ηγετίσκοι αυτού του συναφιού.
Όμως, όπως έχει επισημανθεί από πολλούς σχολιαστές, η δύσκολη επικράτηση του Μπάιντεν στις πρόσφατες αμερικανικές εκλογές δεν θα πρέπει να κρύψει το γεγονός της βαθύτατης διείσδυσης των όσων αντιπροσωπεύει ο Τραμπ στην αμερικανική κοινωνία. Μετά από τέσσερα χρόνια της διακυβέρνησης –που εξέφρασε ό,τι ο πολιτισμός μας θεωρεί ανήθικο, απαράδεκτο και καταδικαστέο– όταν πλέον όλοι έχουν δει και ξέρουν, το κόμμα του Τραμπ αυξάνει τους βουλευτές του στην Βουλή των Αντιπροσώπων, υφίσταται ελάχιστη μείωση στη Γερουσία (πιθανότατα χωρίς να χάνει την πλειοψηφία) και αυξάνει κατά σχεδόν 10 εκατομμύρια τον αριθμό των ψήφων του, είναι δύσκολο να μιλάμε για ανάσχεση του φαινομένου του λαϊκισμού που εκπροσωπεί σήμερα το Ρεπουμπλικανικό κόμμα.
Ίσως μάλιστα να ξεκινάει κάτι πολύ ισχυρότερο από αυτό που έχουμε δει ως τώρα.
Ένα προμήνυμα προς αυτή την κατεύθυνση μπορεί να είναι η πρόσφατη προτροπή του Στηβ Μπάνον, πρώην συμβούλου στρατηγικής σχεδίασης του Τραμπ, προς τους οπαδούς του να αποκεφαλίσουν τον Άντονι Φάουτσι και να στήσουν το κεφάλι του σε πάσσαλο – προτροπή που δείχνει ότι η θρησκευτική ταυτότητα δεν εκείνη που προσδιορίζει το πρόσωπο του φανατισμού και της τρομοκρατίας. Η πολιτισμική απόσταση που χωρίζει τον Μπάνον των ΗΠΑ από τον Αλ Μπαγκντατί του Ισλαμικού Κράτους είναι ουσιαστικά ανύπαρκτη.
Στο άκουσμα μιας τέτοιας προτροπής η μισή Αμερική δεν ανατριχιάζει, δεν αηδιάζει. Μάλιστα μάλλον την επικροτεί, όπως άλλωστε είχε φανεί πριν το καλοκαίρι όταν στις προσπάθειες της δημοκρατικής κυβερνήτριας του Μίσιγκαν να επιβάλει lockdown για να ελέγξει τον κορονοϊό, πολλοί αμερικανοί με όπλα στο χέρι εισβάλλοντας στο Κυβερνείο φώναζαν ρυθμικά «Lock her up! Lock her up!» [κλείστε την μέσα! (ενν. στη φυλακή)].
Στις μεγάλες εκτάσεις των πολιτειών της «ζώνης της Βίβλου» (Bible belt) οι καλοί εν Χριστώ νοικοκυραίοι ψηφίζουν κατά 60% Τραμπ και όλοι αυτοί οι Πεντηκοστιανοί, Επισκοπιανοί, Αναβαπτιστές και τρελαμένοι born-again Christians (Aναγεννημένοι Χριστιανοί) λατρεύουν τον Τραμπ. Το αυτό συναντάμε στο άλλο άκρο της ευσέβειας, όπου οι Άγγελοι της Κολάσεως, οι μηχανόβιοι, αναφωνούν: επιτέλους κάποιος με αρχίδια! (someone with balls).
Το ίδιο κι οι φτωχοί λευκοί εργάτες, οι άνεργοι και οι χτυπημένοι από την παγκοσμιοποίηση.
Όμως γι' αυτούς το εξετάζουμε διαφορετικά. Ψάχνουμε να βρούμε τις αιτίες της σαγήνης που ασκεί πάνω τους ο Τράμπ – όπως και για τη φτωχολογιά σε άλλες χώρες και ηπείρους που ακολουθεί τους κατά τόπους λαϊκιστές ηγέτες όπως τα παιδιά τον Αυλητή του Χάμελιν στο παραμύθι των αδελφών Γκριμ. Είναι οι αδικημένοι, είναι θύματα μιας βίας που έχει ξεσπάσει πάνω τους. Αυτή είναι ίσως μια εξήγηση, ενδεχομένως, για την εκρηκτική τυφλή αντίδραση σ’ αυτό που έχουν υποστεί.
Αυτό ίσως ισχύει για κάποιους, ναι υπάρχει μια τέτοια κοινωνική ομάδα, αλλά δύσκολα θα δεχτεί κανείς ότι το σύνολο των 70 εκατομμυρίων ψηφοφόρων του Τραμπ ανήκουν σ’ αυτήν την κατηγορία των αναξιοπαθούντων. Κι ούτε είναι όλοι τους λευκοί.
Έτσι κι αλλιώς νομίζω ότι το ζήτημα έχει προχωρήσει πέρα από το άμεσο οικονομικό πεδίο. Η εθνοκεντρική προστατευτική οικονομική πολιτική των τελευταίων ετών στις ΗΠΑ, σύμφωνα με τους παρατηρητές, δεν φαίνεται να πέτυχε κάτι το τόσο εντυπωσιακό για τα φτωχά λευκά εργατικά στρώματα ώστε να εξηγεί την ενθουσιώδη συνέχιση της υποστήριξης του Τραμπ, σε συνδυασμό μάλιστα με τις αστοχίες (και αθλιότητες) σε πολλούς άλλους τομείς.
Είναι μάλλον προφανές ότι το ζήτημα της πολιτικής επιλογής ενός μεγάλου πλήθους πολιτών έχει συνυφανθεί με ένα πυκνό πλέγμα δοξασιών, ψευδών αναπαραστάσεων και εξιδανικεύσεων, περνώντας στη σφαίρα του ιδεολογικού.
Συνεκτικός ιστός ενός πολύμορφου πλήθους είναι το μίσος για όποιον δεν είναι μαζί μας και κατ’ επέκταση ανήκει σε μια στρατιά που την κινεί μια αόρατη ηγεσία, η οποία προωθεί τους ανομολόγητους σκοτεινούς σκοπούς της με στόχο να καταστρέψει εμάς τα αθώα θύματα της παγκόσμιας συνομωσίας που βρίσκεται σε εξέλιξη.
Στο σημείο αυτό είναι που οποιαδήποτε δυνατότητα διαλόγου καταρρέει. Όπως είχα σημειώσει πριν από δύο μήνες, εδώ αντιλαμβανόμαστε ότι αν και έχουμε κοινό συμβολικό κώδικα με αυτούς τους ανθρώπους, κατοικούμε σε εντελώς διαφορετικά σημειωτικά σύμπαντα. Δεν καταλαβαινόμαστε.
Κι εδώ πλέον κυριαρχεί το πάθος –που κατά κανόνα τυφλώνει– και φέρνει στο νου μια σοφή, θα έλεγα, ρήση του ορθολογιστή γάλλου φιλόσοφου Ρεϊμόν Αρόν (1957): «Μάλλον ξεχνάμε την εμπειρία του αιώνα μας αν πιστεύουμε ότι άνθρωποι θα θυσιάσουν τα πάθη τους για τα συμφέροντά τους».
Αυτή η ρήση επανήλθε στην επικαιρότητα το περασμένο καλοκαίρι στην Αγγλία, όταν μια δημοσκόπηση έδειξε ότι οι ψηφοφόροι του Συντηρητικού κόμματος και οπαδοί του Brexit δήλωναν, με σημαντική πλειοψηφία, ότι θα δέχονταν να ζημιωθεί ακόμη και το ίδιο τους κόμμα αν ήταν να υλοποιηθεί το Brexit και να λυτρωθούν από την εξουσία των Βρυξελών…
Με την επικοινωνία αδύνατη, η πειθώ πάει περίπατο. Πλέον τα πράγματα ανάγονται σε ζητήματα πίστης. Ήδη ο Τραμπ εμφανίζει τα χαρακτηριστικά ηγέτη θρησκευτικής αίρεσης (cult leader) που σε ένα επόμενο στάδιο θα μπορούσαν εύκολα να μετατραπούν σε προσωπολατρεία (personality cult).
Αυτό το έργο το έχουμε ξαναδεί. Χρειάστηκε πολύς κόπος, πολύ αίμα και ιδρώτας και δάκρυα για να ξεγίνει η μεγάλη ζημιά που προκάλεσε. Ίσως χρειαστεί και πάλι. Μάλλον θα πρέπει να το πάρουμε απόφαση ότι έχουμε μπει σε μια από εκείνες τις φάσεις που έρχονται και επανέρχονται κατά κύματα στη μακρά ιστορία του πολιτισμού μας, φάσεις που χαρακτηρίζονται από μια διαπάλη μεταξύ των δυνάμεων του διαφωτισμού και του σκοταδισμού, του ορθολογισμού και της δεισιδαιμονίας, του ουμανισμού και της θρησκοληψίας – και δεν ξέρουμε ποια θα είναι η έκβασή του. Εκείνο που γνωρίζουμε ότι καλούμαστε σε ένα σκληρό αγώνα αν είναι να απωθηθεί ο σκοταδισμός και ο ανορθολογισμός, αφού βέβαια ξεπεράσουμε και τις δικές μας αστοχίες – και τις δικές μας ακρότητες που μας φέραν ως εδώ.
Δεν είναι φυσικά πρώτη φορά που μπαίνουμε σε μια τέτοια συζήτηση. Σχεδόν κάθε γενιά την αντιμετωπίζει.
Μια πολύ ενδιαφέρουσα αναφορά στο σχήμα αυτό των διαδοχικών συγκρούσεων της εκβαρβάρωσης και του πολιτισμού συναντάμε σε ένα εξαιρετικό δοκίμιο με τίτλο «Οι μεταμορφώσεις του Αλάριχου» που δημοσίευσε πριν από εξήντα περίπου χρόνια ο μάλλον ξεχασμένος πεζογράφος και διπλωμάτης Ρόδης Ρούφος, στο πρώτο τεύχος του περιοδικού Εποχές (Μάιος 1963).
Εκεί ο Αλάριχος, ο βάρβαρος που επιφέρει την κατάρρευση του αρχαίου κόσμου, παρουσιάζεται ως ο συμβολικός καταστροφέας του πολιτισμού ο οποίος επανέρχεται κάθε τόσο στο προσκήνιο της ιστορίας, με διαφορετικά προσωπεία, με ποικίλες μεταμορφώσεις. Χρειάζεται, κατά τον Ρούφο, διαρκής αγώνας για τη διατήρηση του πολιτισμού. «Ο Αλάριχος κάθε τόσο κινεί την ιστορία προς τα πίσω, προς το άμορφο βασίλειο των ενστίκτων και της αυθαιρεσίας, της οποίας πρότυπο είναι η ομηρική χώρα των Κυκλώπων».
Και σαν να αντιλαμβάνεται ο συγγραφέας εκείνο που κάνει ελκυστικούς τους σύγχρονους ηγέτες που ανακαλούν την περσόνα του Αλάριχου στις λαϊκές μάζες, σημειώνει ότι η μορφή αυτή που απειλεί την πολιτισμένη ζωή μπορεί να παρομοιαστεί με μια φυσική ροπή προς την «παραίτηση από τον κόπο της σκέψης, από το δικαίωμα της κριτικής, από την ευθύνη της ελευθερίας».
Αυτό σημαίνει βέβαια ότι έναν Αλάριχο τον κουβαλάμε όλοι μέσα μας και θα πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι «η φλούδα που μας χωρίζει από τον εσωτερικό μας Αλάριχο είναι επίκτητη και πολύ λεπτή, και δεν κληρονομείται. Ο άνθρωπος γεννιέται φύσει βάρβαρος. Ολόκληρο το πολιτιστικό οικοδόμημα πρέπει κάθε φορά να ξαναχτιστεί σε μια-μια καινούρια ψυχή, για να στεριώσει θέλει αδιάκοπη προσοχή και καλλιέργεια».
Αυτά προς το παρόν – και εν αναμονή των εξελίξεων
