Σε λίγες μέρες θα ξέρουμε αν ο πολιτισμός μας θα «πάρει αναστολή» ή θα μπει σε μια περίοδο παρατεταμένης παρακμής. Η κρίσιμη ημερομηνία είναι η Τρίτη 3 Νοεμβρίου 2020.
Είναι αλήθεια λυπηρό ότι μέσα στο λεγόμενο τέταρτο κύμα της βιομηχανικής επανάστασης, με την έλευση της τεχνητής νοημοσύνης, δηλαδή μέσα σ’ έναν ακόμα «θρίαμβο» της επιστήμης και των εφαρμογών της στην καθημερινή ζωή, ένα όλο και μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού του πλανήτη, μοιάζει να επιλέγει για οδηγό της ζωής του τις δεισιδαιμονίες και τις φανταστικές ιστορίες. Κι είναι εξίσου λυπηρό, σε συνθήκες της μεγαλύτερης διάδοσης της παιδείας και της γνώσης, με την καθιέρωση της υποχρεωτικής δωρεάν εκπαίδευσης σε όλες τις γωνιές του πλανήτη, να εμπιστεύεται ανισόρροπους ηγέτες για να ρυθμίζουν την οικονομική και κοινωνική ζωή. Κι οι αλλόκοτες αυτές επιλογές παρατηρούνται σ’ ένα πλαίσιο ευμάρειας η οποία, με τη μορφή της κατά κεφαλήν κατανάλωσης ενέργειας, καταγράφει σταθερή αύξηση από το 1970 ως το 2015 της τάξης του 45%.
Είναι σαν να έχουμε μπει σ’ έναν ανεστραμμένο κόσμο, σε σχέση –οπωσδήποτε– μ’ εκείνον που είχαμε συνηθίσει. Είναι δύσκολο πλέον να διακρίνουμε ανάμεσα στο αληθές και το ψευδές, το υλικό και το εικονικό, ή να αντιληφθούμε ποια είναι η εκτατική και χρονική «ύπαρξη» του λεγόμενου κυβερνοχώρου της ψηφιακής τεχνολογίας η οποία, καλπάζουσα, κατακλύζει τη ζωή μας, όπως, επαναλαμβάνω, την ξέραμε ως τώρα.
Το τι ξέραμε, βέβαια, είναι και αυτό συζητήσιμο. Ο εικοστός αιώνας, που οι γηραιότεροι συχνά αναπολούμε με κάποια νοσταλγία, ήταν μια καταστροφή. Δεν είναι μόνο οι δυο παγκόσμιοι πόλεμοι και οι δύο φονικοί ολοκληρωτισμοί με τα παραληρούντα λατρευτικά πλήθη, μα ακόμα και στις καλύτερες στιγμές του, στη χρυσή τριακονταετία τού 45-75, η ιστορία του είναι κατάστικτη με πραξικοπήματα, δολοφονίες, δικτατορίες, σφαγές, κι ακόμα και το πιο ελπιδοφόρο κεφάλαιο, οι απελευθερωτικοί πόλεμοι στις αποικίες, δεν οδηγήσαν πουθενά ενώ οι επαναστατικές εξεγέρσεις, όπου πέτυχαν, οδήγησαν σε καταπιεστικά καθεστώτα.
Ο εικοστός αιώνας είναι εξ αρχής ανεστραμμένος, καθώς, μαζί με την ηλεκτρική ενέργεια της δεύτερης βιομηχανικής επανάστασης κι όλο το φως της, φέρνει το σκοτάδι. Είναι γνωστή η ρήση του υπουργού εξωτερικών της Βρετανίας Λόρδου Γκρέυ, τις μέρες που εξερράγη ο μεγάλος πόλεμος το 1914 για τα φώτα που σβήνουν στην Ευρώπη. Ο ίδιος μας περιγράφει τη σκηνή χωρίς κανένα στόμφο: Ένας φίλος ήρθε να με δει ένα βράδυ εκείνης της εβδομάδας. Κατ’ αυτόν πρέπει να ήταν Δευτέρα, 3 Αυγούστου. Στεκόμαστε στο παράθυρο του γραφείου μου στο Υπουργείο Εξωτερικών. Σουρούπωνε, κι είχαν αρχίσει ν’ ανάβουν τα φώτα στο δρόμο κάτω, κατά κει που κοιτούσαμε. Ο φίλος μου ανέφερε ότι παρατηρώντας τη σκηνή αυτή είπα: «Τα φώτα σβήνουν τώρα σ’ όλη την Ευρώπη, και δεν πρόκειται να τα δούμε ποτέ να ξανανάβουν στη ζωή μας.
Δεν ξέρω αν ξανανάψανε ποτέ και μετά το πέρας της βίου του Γκρέυ αλλά και των επόμενων γενεών. Ο εικοστός πρώτος αιώνας ήρθε με ακόμα περισσότερους περιφερειακούς πολέμους, τώρα ποτισμένους με θρησκευτικούς φανατισμούς, όπως άλλοτε, στα παλιά τα χρόνια, προκαλώντας νέες μεταναστεύσεις των λαών, όπως ακόμα πιο παλιά.
Έτσι καθώς προελαύνουμε με τις έξυπνες μηχανές μας φτάνοντας στην τρίτη δεκαετία του 21ου αιώνα, σ’ αυτό το προκεχωρημένο στάδιο, έχουμε να αντιμετωπίσουμε ζητήματα πολύ παλαιά, πρωτόγονα θά ’λεγα – όπως όπως μια γενικευμένη ανασφάλεια και αστάθεια κι έναν γενικευμένο ανταγωνισμό που μας πάει στον πόλεμο όλων εναντίον όλων, πριν από κάθε ρυθμιστική ή καταστατική συμφωνία.
Έτσι, μέσα σ’ όλα αυτά, δεν είναι παράξενο που οι αξίες τις οποίες οι παλιότερες γενιές θεωρούσαν «ιερές», αμετακίνητες και ανυπέρβλητες, όπως, πρωτίστως, η δημοκρατία, δεν έχουν πέραση μεταξύ των νεοτέρων.
Μια πολύ πρόσφατη έρευνα του Πανεπιστήμιου του Καίμπριτζ (Οκτ. 2020) με τίτλο «Νεολαία και Ικανοποίηση από τη Δημοκρατία» μας δείχνει ότι «σε παγκόσμιο επίπεδο η ικανοποίηση από τη δημοκρατία μειώνεται – όχι μόνο σε απόλυτους αριθμούς αλλά και σε σύγκριση με το πώς οι παλιότερες γενιές ένιωθαν σε παρόμοιες φάσεις της ζωής τους». Η έρευνα αυτή αναλύει 43 πηγές δεδομένων από 3.500 εθνικές έρευνες με 4,5 εκατομμύρια ερωτηθέντες ηλικίας 20-34 ετών, σε μια περίοδο από το 1973 ως το 2020. Οι τέσσερις περιοχές με την πιο σημαντική μείωση εμπιστοσύνης στη δημοκρατία είναι η Λατινική Αμερική, η Υποσαχάρια Αφρική, η Δυτική Ευρώπη, και οι λεγόμενες «αγγλοσαξονικές δημοκρατίες» που περιλαμβάνουν το Ηνωμένο Βασίλειο, την Αυστραλία και τις ΗΠΑ.
Ας ελπίσουμε ότι αυτό το τελευταίο εύρημα δεν θα επαληθευθεί μεθαύριο.
Πάντως η έρευνα αυτή αξίζει μια ματιά. Το πιο εντυπωσιακό είναι ότι δεν λέει τίποτε που να μην το ξέρουμε ήδη.
