Για την εικονογραφία του Γιάννη Κοντού

Κυ­ρί­ες και κύ­ριοι,

Θα ήθε­λα να ευ­χα­ρι­στή­σω τον Κέ­δρο και το θέ­α­τρο Τζέ­νη Κα­ρέ­ζη που μου ζή­τη­σαν να συμ­με­τά­σχω στην απο­ψι­νή εκ­δή­λω­ση για τον Γιάν­νη Κο­ντό. Δέ­χτη­κα με χα­ρά την πρό­σκλη­ση όχι μό­νο για τα αι­σθή­μα­τα που τρέ­φω για την ποί­η­ση του Κο­ντού αλ­λά και για­τί η εκ­δή­λω­ση αυ­τή, πα­ρό­τι συν­δέ­ε­ται με την επα­νέκ­δο­ση της Πε­ρι­με­τρι­κής [2000], του πρώ­του βι­βλί­ου του Κο­ντού, αι­σθά­νο­μαι πως δεν γί­νε­ται μό­νο για την πα­ρου­σί­α­ση αυ­τής της επα­νέκ­δο­σης. Εί­ναι μια εκ­δή­λω­ση για την οποία η επα­νέκ­δο­σης της Πε­ρι­με­τρι­κής απο­τε­λεί –υπο­θέ­τω– απλώς την αφορ­μή, για­τί συ­μπί­πτει με τη συ­μπλή­ρω­ση των τριά­ντα χρό­νων της ποι­η­τι­κής πα­ρου­σί­ας του Κο­ντού (η Πε­ρι­με­τρι­κή εκ­δό­θη­κε το 1970).
Δεν πρό­κει­ται να σας κου­ρά­σω με μια μα­κρο­σκε­λή πα­ρου­σί­α­ση της ποί­η­σης του Κο­ντού, αφού ο σκο­πός της απο­ψι­νής συ­γκέ­ντρω­σης εί­ναι πε­ρισ­σό­τε­ρο να ακου­στούν ποι­ή­μα­τα, και μά­λι­στα να δια­βα­στούν κυ­ρί­ως από ζω­γρά­φους. Θα πε­ριο­ρι­στώ σε ένα σχό­λιο γι᾽ αυ­τήν την ποί­η­ση, ένα σχό­λιο φι­λο­λο­γι­κό, το οποίο δεν θε­ω­ρώ άσχε­το με τον σκο­πό της ση­με­ρι­νής βρα­διάς.

Η Πε­ρι­με­τρι­κή εί­ναι ένα αξιό­λο­γο βι­βλίο, όχι για­τί εί­ναι ση­μα­ντι­κό βι­βλίο με τη συ­νή­θη έν­νοια του επι­θέ­του ση­μα­ντι­κός (δεν εί­ναι από τα κα­λύ­τε­ρα βι­βλία του Κο­ντού), ού­τε τό­σο επει­δή εί­ναι το πρώ­το βι­βλίο στην ποι­η­τι­κή πο­ρεία ενός ση­μα­ντι­κού ποι­η­τή, όσο για­τί εί­ναι ένα πο­λύ εν­δια­φέ­ρον πρώ­το βι­βλίο ενός συγ­γρα­φέα. Σχη­μα­το­ποιώ­ντας κά­πως θα έλε­γα ότι υπάρ­χει μια κα­τη­γο­ρία βι­βλί­ων, εκεί­νη των πρώ­των βι­βλί­ων ορι­σμέ­νων συγ­γρα­φέ­ων, τα οποία θα μπο­ρού­σα­με να πού­με ότι απο­τε­λούν ιδιαί­τε­ρο λο­γο­τε­χνι­κό εί­δος (αν δού­με βέ­βαια τα λο­γο­τε­χνι­κά εί­δη και από μια άλ­λη οπτι­κή γω­νία). Η Πε­ρι­με­τρι­κή εί­ναι ένα από τα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά δείγ­μα­τα αυ­τού του εί­δους. Για­τί πε­ριέ­χει ήδη δια­μορ­φω­μέ­νο, σε ση­μείο ώστε να εί­ναι δια­κρι­τό – δια­κρι­τό ήδη από την πρώ­τη στιγ­μή – το ποι­η­τι­κό στίγ­μα του Κο­ντού, το στοι­χείο εκεί­νο που ο Κο­ντός θα ανέ­πτυσ­σε με τα επό­με­να βι­βλία του ως κύ­ριο χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό της ποι­η­τι­κής φω­νής του. Το στοι­χείο αυ­τό εί­ναι βέ­βαια η ιδιό­τυ­πη – ευ­ρη­μα­τι­κή, όπως τη χα­ρα­κτη­ρί­ζουν – χρή­ση της ει­κό­νας: η ει­κο­νο­γρα­φία του Κο­ντού, που σε κά­νει, όταν δια­βά­ζεις ένα ποί­η­μά του, να ανα­γνω­ρί­ζεις αμέ­σως την πα­τρό­τη­τά του.

Αυ­τό το ση­μείο της ανα­γνώ­ρι­σης εμ­φα­νί­ζε­ται ήδη στην Πε­ρι­με­τρι­κή, η οποία, ως πρώ­το βι­βλίο ενός ποι­η­τή, εί­ναι ένα πε­δίο ανα­ζη­τή­σε­ων. Μέ­σα από τον τυ­πο­ποι­η­μέ­νο ποι­η­τι­κό κώ­δι­κα των νέ­ων της επο­χής, τον οποίο ο Κο­ντός εν πολ­λοίς επα­να­λαμ­βά­νει, βλέ­που­με ξαφ­νι­κά να προ­βάλ­λουν εκεί­νες οι απροσ­δό­κη­τες, αγνώ­στου προ­ε­λεύ­σε­ως ει­κό­νες, που κά­νουν τη συλ­λο­γή του Κο­ντού να ξε­χω­ρί­ζει από τις άλ­λες συλ­λο­γές των νέ­ων. Εί­ναι ει­κό­νες που θα μπο­ρού­σε να τις πα­ρο­μοιά­σει κα­νείς – για να χρη­σι­μο­ποι­ή­σω δύο λέ­ξεις που απο­τε­λούν τον τί­τλο ενός βι­βλί­ου του Κο­ντού – με ευ­γε­νή μέ­ταλ­λα. Ανα­φέ­ρω με­ρι­κές από αυ­τές τις ει­κό­νες, υπεν­θυ­μί­ζο­ντας ότι βρι­σκό­μα­στε στο 1967 με `70:

Μέ­ταλ­λα σαν κι αυ­τά εί­ναι δείγ­μα­τα κα­θα­ρής ποί­η­σης, όχι βέ­βαια όπως νο­ού­σαν τον όρο ο Πωλ Βα­λε­ρύ ή ο Αν­ρί Μπρε­μόν αλ­λά με την έν­νοια μιας οπτι­κής κα­θα­ρό­τη­τας, που φέρ­νει στον νου ορι­σμέ­νες από τις πλέ­ον διαυ­γείς στιγ­μές της πα­ρα­στα­τι­κής ζω­γρα­φι­κής – και δεν εί­ναι χω­ρίς ση­μα­σία ότι η ποί­η­ση του Κο­ντού έχει τέ­τοια απή­χη­ση σε ζω­γρά­φους, όπως το δεί­χνει η πα­ρου­σία των εφτά ει­κό­νων που κο­σμούν την επα­νέκ­δο­ση της Πε­ρι­με­τρι­κής, αλ­λά και η φυ­σι­κή πα­ρου­σία των ζω­γρά­φων εδώ από­ψε.
Εί­πα ότι οι ει­κό­νες του Κο­ντού ήταν το 1970 αγνώ­στου προ­ε­λεύ­σε­ως. Όσο περ­νού­σε ο και­ρός και η ει­κο­νο­ποι­ία του Κο­ντού δια­μορ­φω­νό­ταν αδρό­τε­ρα ως το κύ­ριο χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό της ποί­η­σής του, εντο­πι­ζό­ταν και η κα­τα­γω­γή τους. Ήταν το απροσ­δό­κη­το, το ευ­ρη­μα­τι­κό στοι­χείο της, που οδή­γη­σε στην πε­ποί­θη­ση ότι η ει­κο­νο­ποι­ία αυ­τή εί­ναι υπερ­ρε­α­λι­στι­κής κα­τα­γω­γής, και στον χα­ρα­κτη­ρι­σμό του Κο­ντού ως με­ταϋ­περ­ρε­α­λι­στή ποι­η­τή.
Σε γε­νι­κές γραμ­μές αυ­τός ο χα­ρα­κτη­ρι­σμός δεν εί­ναι ανα­κρι­βής. Όμως σε ει­δι­κές γραμ­μές, ως προς τον προσ­διο­ρι­σμό της κα­τα­γω­γής του κύ­ριου γνω­ρί­σμα­τος της ει­κο­νο­γρα­φί­ας του Κο­ντού, ο χα­ρα­κτη­ρι­σμός αυ­τός δεν μου φαί­νε­ται εύ­στο­χος. Το κύ­ριο γνώ­ρι­σμα της ει­κο­νο­γρα­φί­ας του Κο­ντού εί­ναι, πι­στεύω, η συ­ναί­ρε­ση στο ίδιο οπτι­κό πε­δίο δύο στοι­χεί­ων αντί­θε­των με­τα­ξύ τους – ή, κα­λύ­τε­ρα, η πα­ρά­στα­ση του ενός με τους όρους με τους οποί­ους συ­νή­θως πα­ρί­στα­ται το άλ­λο. Ανα­φέ­ρο­μαι στη συγ­χώ­νευ­ση του ιδιω­τι­κού στοι­χεί­ου με το δη­μό­σιο στοι­χείο στην ποί­η­ση του Κο­ντού. Βιώ­νο­ντας μιαν ει­κό­να του Κο­ντού αι­σθά­νε­ται κα­νείς πως, πα­ρό­τι βρί­σκε­ται σε έναν δη­μό­σιο χώ­ρο, έχει συγ­χρό­νως μπει και στην πε­ριο­χή του προ­σω­πι­κού χώ­ρου – και το αντί­στρο­φο. Δεν εί­ναι χω­ρίς ση­μα­σία ότι μια ποι­η­τι­κή συλ­λο­γή του Κο­ντού – θα έλε­γα η πιο χα­ρα­κτη­ρι­στι­κή – έχει τον τί­τλο Ανω­νύ­μου μο­να­χού και ο πρω­τα­γω­νι­στής αυ­τής της συλ­λο­γής, ο ανώ­νυ­μος μο­να­χός, ζει σε μια πο­λυάν­θρω­πη. Αυ­τή η συ­νεύ­ρε­ση η ταυ­τό­χρο­νη πα­ρου­σία των δύο στοι­χεί­ων, που βα­θαί­νει την αί­σθη­ση του προ­σω­πι­κού με μια υπερ­προ­σω­πι­κή διά­στα­ση και την αί­σθη­ση του δη­μό­σιου με μια διά­στα­ση ατο­μι­κή, αυ­τή και όχι η ευ­ρη­μα­τι­κό­τη­τα (που εί­ναι κά­τι πο­λύ γε­νι­κό για να μπο­ρεί να εί­ναι δια­κρι­τι­κό γνώ­ρι­σμα) απο­τε­λεί πι­στεύω, το ακρι­βές στίγ­μα της ει­κο­νο­γρα­φί­ας του Κο­ντού , που εί­ναι συγ­χρό­νως και ένα βιο­θε­ω­ρη­τι­κό στίγ­μα.
Αλ­λά αν δεν εί­ναι υπερ­ρε­α­λι­στι­κής προ­ε­λεύ­σε­ως, από πού αντλεί ο Κο­ντός τα συ­στα­τι­κά εκεί­να που τον βο­ή­θη­σαν να δια­μορ­φώ­σει εκεί­νο που πε­ριέ­γρα­ψα ως ει­κο­νο­γρα­φι­κό στίγ­μα του; Ανα­φέ­ρο­μαι σε αυ­τό που σή­με­ρα ονο­μά­ζε­ται δια­κει­με­νι­κό­τη­τα (μια λέ­ξη-χυ­λός, που ση­μαί­νει τό­σο πολ­λά πράγ­μα­τα, ώστε τε­λι­κά να μη ση­μαί­νει τί­πο­τε), και που εγώ θα το προσ­διό­ρι­ζα με την πα­λιά, κα­λή και ακρι­βή (όταν ξέ­ρου­με για­τί μι­λά­με) λέ­ξη επί­δρα­ση. Οι επι­δρά­σεις εί­ναι ορα­τές στην Πε­ρι­με­τρι­κή: Θα ανα­φέ­ρω μό­νο τους ποι­η­τές που εμ­φα­νί­ζο­νται αυ­το­προ­σώ­πως σ` αυ­τή την πρώ­τη συλ­λο­γή, εί­τε με στί­χους τους, τους οποί­ους ο Κο­ντός χρη­σι­μο­ποιεί ως επι­γρα­φές σε ποι­ή­μα­τά του, εί­τε και με το ίδιο το όνο­μά τους: Σε­φέ­ρης, Κα­ρυω­τά­κης, Ελύ­της, Σι­κε­λια­νός, Καβ­βα­δί­ας, Λόρ­κα, Μι­λόσζ.
Εί­πα ότι η με­τέ­πει­τα εξέ­λι­ξη του Κο­ντού οδή­γη­σε στην πε­ρι­γρα­φή της έκ­φρα­σής του ως με­ταϋ­περ­ρε­α­λι­στι­κής. Κι εγώ έτσι πί­στευα. Σε πα­λαιό­τε­ρη κρι­τι­κή μου για τα ποι­ή­μα­τα μιας συλ­λο­γής του, η οποία εκ­δό­θη­κε το 1985, έγρα­φα τα εξής (σας δια­βά­ζω το χω­ρίο, για­τί θα μου επι­τρέ­ψει να συ­μπλη­ρω­θεί την πε­ρι­γρα­φή μου της ει­κο­νο­γρα­φί­ας του Κο­ντού):

«Η ευ­ρη­μα­τι­κό­τη­τα του Κο­ντού εί­ναι, νο­μί­ζω, σε με­γά­λο βαθ­μό απο­τέ­λε­σμα της μα­θη­τεί­ας του στους Έλ­λη­νες υπερ­ρε­α­λι­στές, από τους οποί­ους φαί­νε­ται να έχει δι­δα­χτεί τη μέ­θο­δο της έκ­πλη­ξης. Πρό­κει­ται για μα­θη­τεία λε­λο­γι­σμέ­νη και επι­λε­κτι­κή, για­τί ο Κο­ντός δεν ακο­λου­θεί πα­ρά μό­νο ως ένα ση­μείο τις φυ­γό­κε­ντρες τά­σεις της υπερ­ρε­α­λι­στι­κής έκ­φρα­σης. Ακό­μη και στα ποι­ή­μα­τα εκεί­να όπου ο συ­νειρ­μός των ει­κό­νων του χα­λα­ρώ­νει στον με­γα­λύ­τε­ρο βαθ­μό ελευ­θε­ρί­ας, αι­σθά­νε­ται κα­νείς έναν έλεγ­χο που ασκεί­ται από κά­ποιο αό­ρα­το κέ­ντρο. Ανά­λο­γα με τον βαθ­μό της ορα­τό­τη­τας αυ­τού του κέ­ντρου τα ποι­ή­μα­τα του Κο­ντού θα μπο­ρού­σαν να δια­κρι­θούν σε θε­μα­τι­κά, σε ποι­ή­μα­τα δη­λα­δή στα οποία η ποι­η­τι­κή συ­γκί­νη­ση διο­χε­τεύ­ε­ται μέ­σα από τους διαύ­λους ενός προσ­διο­ρί­σι­μου θέ­μα­τος, και σε ποι­ή­μα­τα διά­θε­σης ή ατμό­σφαι­ρας, που η θερ­μο­κρα­σί­ας τους πα­ρά­γε­ται κυ­ρί­ως από την τρι­βή ει­κό­νων φαι­νο­με­νι­κά ασύν­δε­των με­τα­ξύ τους. Και στις δύο πε­ρι­πτώ­σεις η δια­τύ­πω­ση του Κο­ντού δια­κρί­νε­ται συ­χνά από μιαν ασυ­νή­θι­στη οπτι­κή ενάρ­γεια, η οποία απο­τε­λεί την κύ­ρια αρε­τή της ποί­η­σής του. Δεν γνω­ρί­ζω άλ­λον ποι­η­τή της γε­νιάς του ᾽70 που η ει­κο­νο­γρα­φία του να φτά­νει σε τέ­τοιο βαθ­μό κα­θα­ρό­τη­τας, σε μια διαύ­γεια, θα έλε­γα, ονει­ρι­κή».

Σή­με­ρα, έπει­τα από προ­σε­κτι­κό­τε­ρη ανά­γνω­ση της ποί­η­σης του Κο­ντού, θα τρο­πο­ποιού­σα την άπο­ψή μου σε ό,τι αφο­ρά τις υπερ­ρε­α­λι­στι­κές κα­τα­βο­λές της και θα το­πο­θε­τού­σα τις κα­τα­βο­λές αυ­τές σε ένα άλ­λο πε­δίο: στο πε­δίο των ει­κο­νο­γρα­φι­κών τρό­πων ενός ποι­η­τή, η οφει­λή του οποί­ου στα δι­δάγ­μα­τα της υπερ­ρε­α­λι­στι­κής ει­κο­νο­γρα­φί­ας υπήρ­ξε θε­με­λιώ­δης. Δεν εν­νοώ τον Μίλ­το Σα­χτού­ρη, με τον οποίο ο Κο­ντός –το έχει επι­ση­μά­νει η κρι­τι­κή– συν­δέ­ε­ται με ορα­τούς δε­σμούς ποι­η­τι­κής συγ­γέ­νειας. Ανα­φέ­ρο­μαι στον Γιάν­νη Ρί­τσο, η συ­νο­μι­λία του οποί­ου με τον υπερ­ρε­α­λι­σμό υπήρ­ξε βα­θύ­τε­ρη απ' όσο δη­λώ­νε­ται στην επι­φά­νεια των στί­χων του. Αι­σθά­νο­μαι ότι, πε­ρισ­σό­τε­ρο απ' ό,τι ο Σα­χτού­ρης, ο ποι­η­τι­κός γεν­νή­το­ρας του Κο­ντού – για να χρη­σι­μο­ποι­ή­σω ένα γνω­στό θε­ω­ρη­τι­κό σχή­μα – εί­ναι ο Ρί­τσος· ότι η ονει­ρι­κή διαύ­γεια των ποι­η­μά­των του Κο­ντού έχει δια­μορ­φω­θεί κυ­ρί­ως μέ­σα από τη συ­νο­μι­λία του Κο­ντού με την ποί­η­ση του Ρί­τσου, ενός ποι­η­τή που εκ­φρά­ζει με ανά­λο­γη ει­κο­νο­γρα­φι­κή ενάρ­γεια τη συ­ναί­ρε­ση του ιδιω­τι­κού με το δη­μό­σιο. Πι­στεύω ότι η όποια σχέ­ση του Κο­ντού με τον υπερ­ρε­α­λι­σμό δια­με­σο­λα­βεί­ται από την ου­σιώ­δη, πα­ρό­τι όχι προ­φα­νή, σχέ­ση του με την ποί­η­ση του Ρί­τσου – μία από εκεί­νες τις ευ­τυ­χι­σμέ­νες σχέ­σεις ενός νε­ό­τε­ρου ποι­η­τή με έναν πρε­σβύ­τε­ρο, μέ­σα από τις οποί­ες πο­ρεύ­ε­ται δη­μιουρ­γι­κά ο ποι­η­τι­κός λό­γος. 

————————————

Tο κεί­με­νο του Νά­σου Βα­γε­νά, δια­βά­στη­κε τον Οκτώ­βριο του 2000 σε εκ­δή­λω­ση για την επα­νέκ­δο­ση της Πε­ρι­με­τρι­κής του Γιάν­νη Κο­ντού, στο θέ­α­τρο «Τζέ­νη Κα­ρέ­ζη».