Ανάμνηση Βάρναλη

Όταν κά­ποιοι που εί­ναι φο­ρείς του φω­τός, φεύ­γουν για πά­ντα, ο κό­σμος σα να σκο­τει­νιά­ζει. Το αν αυ­τό θα γί­νει για πιο μα­κρύ ή για πιο σύ­ντο­μο χρο­νι­κό διά­στη­μα, εξαρ­τά­ται από το φως που έχουν φέ­ρει στον κό­σμο. Ένας από αυ­τούς εί­ναι ο Κώ­στας Βάρ­να­λης.
Δε θα δι­η­γη­θώ με λε­πτο­μέ­ρειες τη βιο­γρα­φία του, ού­τε θα ανα­λύ­σω τη δη­μιουρ­γία του. Εδώ και πο­λύ και­ρό το έχουν κά­νει οι αρ­μό­διοι και γνώ­στες του στην Ελ­λά­δα. Θα υπεν­θυ­μί­σω μό­νο ότι ο Βάρ­να­λης γεν­νή­θη­κε στον Πύρ­γο (ση­με­ρι­νό Μπουρ­γκάς, Βουλ­γα­ρί­ας) το 1883, φοι­τά στα Ζα­ρί­φεια Δι­δα­σκα­λία της Φι­λιπ­πού­πο­λης (Πλόβ­ντιβ) και με­τά ανα­χω­ρεί για την Αθή­να όπου σπου­δά­ζει φι­λο­λο­γία. Διο­ρί­ζε­ται δι­δά­σκα­λος και το 1919 φεύ­γει με υπο­τρο­φία για το Πα­ρί­σι. Εκεί γνω­ρί­ζει τις νέ­ες τά­σεις στις κα­λές τέ­χνες και κυ­ρί­ως την κοι­νω­νι­κή ζωή της νέ­ας με­τα­πο­λε­μι­κής γε­νιάς και αυ­τό κα­θο­ρί­ζει την πε­ραι­τέ­ρω ζωή και δη­μιουρ­γία του τις οποί­ες αφιε­ρώ­νει στο ιδα­νι­κό για κοι­νω­νι­κή δι­καιο­σύ­νη.
Το 1937, όπως έχω ανα­φέ­ρει και αλ­λού,* ύστε­ρα από πρό­τα­ση του γνω­στού κα­θη­γη­τή βυ­ζα­ντι­νο­λό­γου Νι­κό­λα­ου Βέη ορ­γά­νω­σα μι­κρό κύ­κλο μα­θη­μά­των πα­λαιάς βουλ­γα­ρι­κής γλώσ­σας. Μία από τις φοι­τή­τριες ονο­μα­ζό­ταν Έλ­λη Πρό­κου. Κά­πο­τε εί­χε μι­λή­σει σ΄έναν φί­λο της, τον ποι­η­τή Κώ­στα Βάρ­να­λη, για μέ­να. Λό­γω του ότι εί­χε γεν­νη­θεί στη Βουλ­γα­ρία, εκεί­νος έδει­ξε εν­δια­φέ­ρον και εξέ­φρα­σε την επι­θυ­μία να γνω­ρι­στού­με. Ήταν με­γά­λη τι­μή για εμέ­να. Από το φί­λο μου Κλέ­ω­να Πα­ρά­σχο, κρι­τι­κό και ποι­η­τή, εί­χα ακού­σει για τον Βάρ­να­λη και το έρ­γο του. Αγό­ρα­σα τα δύο βι­βλία του: Το φως που καί­ει και Σκλά­βοι πο­λιορ­κη­μέ­νοι –δια­σκευα­σμέ­νος τί­τλος, όπως μου εξή­γη­σε ο Κλέ­ων – ενός ποι­ή­μα­τος του Σο­λω­μού, «Των ελεύ­θε­ρων πο­λιορ­κη­μέ­νων».
Προ­σπά­θη­σα να τα δια­βά­σω, και πα­ρά το πλέγ­μα άγνω­στων λέ­ξε­ων, τύ­πων και εκ­φρά­σε­ων με τους οποί­ους δεν ήμουν εξοι­κειω­μέ­νος, που δεν μά­ντευα πά­ντο­τε το νό­η­μά τους, ένιω­θα τον με­γά­λο ποιον του αυ­θε­ντι­κού και κοι­νω­νι­κού ποι­η­τή, τό­σο αιχ­μη­ρά σα­τι­ρι­κό όσο και βα­θιά τρυ­φε­ρό, λυ­ρι­κό.
Τον και­ρό εκεί­νο η Αθή­να ήταν ακό­μα πό­λη με δι­κή της φυ­σιο­γνω­μία. Δεν εί­χε πο­λύ ψη­λά σπί­τια, συ­χνά υπήρ­χαν μι­κρά κα­φε­νεία και τα­βέρ­νες στα οποία μπο­ρού­σε κα­νείς να συ­να­ντή­σει εν­δια­φέ­ρο­ντες τύ­πους. Νο­μί­ζω, πως δεν προ­σβάλ­λω τη μνή­μη του μπάρ­μπα-Κώ­στα, όπως τον ονο­μά­ζα­με, λέ­γο­ντας πως και εκεί­νος ήταν ένας από αυ­τούς. Άν­θρω­πος με δύο πρό­σω­πα. Στους πο­λι­τι­στι­κούς και καλ­λι­τε­χνι­κούς κύ­κλους, ήταν ο με­γά­λος ποι­η­τής, άν­θρω­πος με τε­ρά­στια μόρ­φω­ση, λα­μπρός σα­τι­ρι­κός και χρο­νο­γρά­φος, δη­μο­σιο­γρά­φος, με­τα­φρα­στής και ένας από τους βα­θύ­τε­ρους γνώ­στες της ελ­λη­νι­κής γλώσ­σας. Σε μία συ­ζή­τη­ση μα­ζί του ο κα­θη­γη­τής Ν. Βέ­ης μου επε­σή­μα­νε ότι ο Βάρ­να­λης εί­ναι ένας από τους λί­γους γνώ­στες της ελ­λη­νι­κής γλώσ­σας σ’ όλη τη χι­λιό­χρο­νη ιστο­ρία της, με όλες τις αρ­χαί­ες και νέ­ες δια­λέ­κτους. Ενώ στη γει­το­νιά του Κο­λω­να­κί­ου ήταν γνω­στός σαν λαϊ­κός άν­θρω­πος που ύστε­ρα από συ­ζή­τη­ση για το μέλ­λον του λα­ού, κα­θό­ταν να παί­ξει ένα τά­βλι με κά­ποιον ερ­γά­τη ή επαγ­γελ­μα­τία τε­χνί­τη. Έπαι­ζε με πά­θος, χτυ­πού­σε τα πού­λια και γύ­ρω από το τρα­πέ­ζι μα­ζευό­ταν πλή­θος χα­σο­μέ­ρη­δων που πα­ρα­κο­λου­θού­σαν σιω­πη­λά το παι­χνί­δι. Ήταν ανοι­χτό­καρ­δοι, απλοί άν­θρω­ποι που τους δί­δα­σκε και δι­δά­σκο­νταν από αυ­τούς γνή­σιες δη­μο­τι­κές εκ­φρά­σεις, λέ­ξεις κα­μιά φο­ρά σφυ­ρι­λα­τη­μέ­νες από τους απλούς αν­θρώ­πους. Κά­πο­τε μά­λι­στα τό­σο πρω­τό­τυ­πες και απροσ­δό­κη­τες που δια­σκέ­δα­ζαν «τον δά­σκα­λο». Μια φο­ρά ήρ­θε στο σπί­τι μου και μπαί­νο­ντας συ­νέ­χι­σε να γε­λά­ει. Αφη­γή­θη­κε το εξής: κα­θό­ταν σ΄ ένα κα­φε­νείο στο Κο­λω­νά­κι και πα­ρα­τη­ρού­σε τη ζωή, όταν πλη­σί­α­σε ένας λου­στρά­κος και ήθε­λε να του κα­θα­ρί­σει τα πα­πού­τσια. Ο Βάρ­να­λης τον έδιω­ξε με το χέ­ρι. Αλ­λά το αγό­ρι 13-14 χρο­νών, ήταν επί­μο­νο και αυ­θά­δι­κο. Ο Βάρ­να­λης νευ­ρί­α­σε και τον έβρι­σε για να φύ­γει. Το αγό­ρι τρα­βή­χτη­κε με­ρι­κά βή­μα­τα πί­σω –για κά­θε εν­δε­χό­με­νο– και αφού τον κοί­τα­ξε πε­ρι­φρο­νη­τι­κά, εί­πε: «Άντε ρε, κω­λο­γα­μη­μέ­νε». Αυ­τή η ανύ­παρ­κτη λέ­ξη επι­νοη­μέ­νη από το αλη­τά­κι αυ­τό τό­σο πο­λύ εί­χε εν­θου­σιά­σει τον Βάρ­να­λη που για πολ­λή ώρα ακό­μη συ­νέ­χι­σε να γε­λά­ει και να αστειεύ­ε­ται.

Όμως βιά­στη­κα. Σαν αρ­χή πρέ­πει να δι­η­γη­θώ πως συ­να­ντη­θή­κα­με την πρώ­τη φο­ρά.

Λοι­πόν, την κα­θο­ρι­σμέ­νη μέ­ρα το από­γευ­μα η Έλ­λη ήρ­θε με τον Βάρ­να­λη. Ήταν με­τρί­ου ανα­στή­μα­τος, γύ­ρω στα 50, με ψη­λό μέ­τω­πο, γκρί­ζα μά­τια και μία μάλ­λον πε­ρι­παι­χτι­κή έκ­φρα­ση στο πρό­σω­πο ιδιαί­τε­ρα όταν χα­μο­γε­λού­σε με τα σαρ­κώ­δη χεί­λη του. Πο­λύ γρή­γο­ρα δη­μιούρ­γη­σε μια εγκάρ­δια ατμό­σφαι­ρα, άρ­χι­σε να μου μι­λά­ει στον ενι­κό, με ρω­τού­σε πώς εί­ναι τώ­ρα οι Έλ­λη­νες εκεί όπου έζη­σε – ο Πύρ­γος και η Φι­λιπ­πού­πο­λη… Κά­ποια στιγ­μή έγι­νε λό­γος για το κρα­σί (εγώ τον κερ­νού­σα κο­νιάκ). Με ρώ­τη­σε τι κρα­σί πί­νω. Του εί­πα πως αγα­πώ πο­λύ το σα­μιώ­τι­κο ξη­ρό, αυ­τός απά­ντη­σε πως αυ­τό δεν εί­ναι κρα­σί. Έπρε­πε να πί­νω μό­νο ρε­τσί­να. Του απά­ντη­σα πως έχω δο­κι­μά­σει, μα η γεύ­ση και η μυ­ρω­διά της δε μ΄αρέ­σουν. Ο Βάρ­να­λης εί­πε ότι θα με μά­θει πώς να πί­νω. Πράγ­μα­τι, σε μια άλ­λη επί­σκε­ψη εί­χα πά­ρει γι’ αυ­τόν ρε­τσί­να και αυ­τός με έμα­θε: «Σφί­ξε με τα δύο δά­χτυ­λα τη μύ­τη σου, άντε τώ­ρα πιες το πο­τή­ρι μο­νο­ρού­φι. Έτσι! Τώ­ρα πια δεν θα πί­νεις άλ­λο κρα­σί». Μου εξή­γη­σε ότι ακό­μα και στην αρ­χαία Ελ­λά­δα έβα­ζαν ρε­τσί­νι στο κρα­σί για να μη χα­λά­ει.
Από τό­τε ο Βάρ­να­λης ερ­χό­ταν στο σπί­τι μου, πιο συ­χνά με την Έλ­λη μα κα­μιά φο­ρά και μό­νος του.
Χά­ρη σε φί­λους, ιδιαί­τε­ρα τον Κλέ­ω­να Πα­ρά­σχο, εί­χα σχη­μα­τί­σει πια μια ει­κό­να για την ελ­λη­νι­κή ποί­η­ση του πε­ρα­σμέ­νου αιώ­να –για το Σο­λω­μό, τον Κάλ­βο, τον Πα­λα­μά, κα­θώς και για τους σύγ­χρο­νους τό­τε– τον Ου­ρά­νη, τον Κα­ζαν­τζά­κη. Μου εί­χε μι­λή­σει και για άλ­λους ποι­η­τές. Όταν εξοι­κειω­θή­κα­με κά­πως με το Βάρ­να­λη, τον ρώ­τη­σα κά­πο­τε ποιους ποι­η­τές θα έπρε­πε πρώ­τα να γνω­ρί­σω. Απά­ντη­σε έτσι: «Πρώ­τα-πρώ­τα θα δια­βά­σεις έναν πα­λιό ποι­η­τή, που πέ­θα­νε πρό­σφα­τα. Ονο­μά­ζε­ται Κα­βά­φης. Το βι­βλίο του κυ­κλο­φό­ρη­σε τε­λευ­ταία, μπο­ρείς να το αγο­ρά­σεις. Και έναν νέο που θα γί­νει με­γά­λος ποι­η­τής, ονο­μά­ζε­ται Σε­φέ­ρης. Την άλ­λη μέ­ρα κιό­λας αγό­ρα­σα τα βι­βλία τους. Θυ­μά­μαι πως, αφού εί­χα δια­βά­σει αρ­κε­τά τον Κα­βά­φη, μια φο­ρά στη συ­ζή­τη­ση εί­πα ότι μου φαί­νε­ται πο­λύ απαι­σιό­δο­ξος. Ο Βάρ­να­λης απο­κρί­θη­κε πως ένας με­γά­λος ποι­η­τής μπο­ρεί να εί­ναι τα πά­ντα.

Εί­χα δια­βά­σει πια τα βι­βλία του. Τα κα­τα­λά­βαι­να κα­λύ­τε­ρα, αλ­λά υπήρ­χαν λέ­ξεις που δεν τις έβρι­σκα στο λε­ξι­κό. Θα ομο­λο­γή­σω ότι το εν­δια­φέ­ρον μου για την ελ­λη­νι­κή γλώσ­σα ήταν στραμ­μέ­νο κυ­ρί­ως προς τα αρ­χαία ελ­λη­νι­κά και προς την κα­θα­ρεύ­ου­σα και πο­λύ λι­γό­τε­ρο προς τη δη­μο­τι­κή. Και ο Βάρ­να­λης πε­ρισ­σό­τε­ρο από τους άλ­λους ποι­η­τές που διά­βα­ζα τό­τε, χρη­σι­μο­ποιού­σε ξέ­νες λέ­ξεις – τουρ­κι­κές, ιτα­λι­κές, ακό­μα και σλα­βι­κές, κα­θώς και τύ­πους λέ­ξε­ων, έτσι όπως τις προ­φέ­ρει ο λα­ός. Και όταν κά­ποια στιγ­μή τόλ­μη­σα να τον ρω­τή­σω απά­ντη­σε ότι χρη­σι­μο­ποιεί αυ­τές τις λέ­ξεις, διό­τι θέ­λει να τον κα­τα­λα­βαί­νει ο κό­σμος. Μου εί­χαν πει ότι, από τους πρώ­τους κιό­λας στί­χους του στις αρ­χές του αιώ­να ο Βάρ­να­λης προ­κά­λε­σε σά­λο –και όχι μό­νο στους αστούς– με τη «βάρ­βα­ρη» γλώσ­σα του. Στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα ο εξαι­ρε­τι­κός γνώ­στης αυ­τής της πά­μπλου­της γλώσ­σας, χρη­σι­μο­ποιού­σε και δη­μο­τι­κές λέ­ξεις και εκ­φρά­σεις ακρι­βώς για να γί­νουν κα­τα­νοη­τές οι κοι­νω­νι­κές του ιδέ­ες και από τον απλό ανα­γνώ­στη.

Κα­τά τη δε­κα­ε­τία του ΄30 στην ελ­λη­νι­κή ποί­η­ση επήλ­θαν με­γά­λες αλ­λα­γές τό­σο στη μορ­φή, όσο και στο πε­ριε­χό­με­νο του ποι­η­τι­κού λό­γου. Υπό την επί­δρα­ση του γαλ­λι­κού υπερ­ρε­α­λι­σμού και της μο­ντέρ­νας αμε­ρι­κα­νι­κής και αγ­γλι­κής ποί­η­σης, οι ποι­η­τές αρ­νή­θη­καν το κλα­σι­κό και πέ­ρα­σαν στον κα­θα­ρά ελεύ­θε­ρο στί­χο. Εκ­πρό­σω­ποι του ελ­λη­νι­κού υπερ­ρε­α­λι­σμού τό­τε ήταν ο Εμπει­ρί­κος και ο Εγ­γο­νό­που­λος. Βε­βαί­ως η ποί­η­ση τους δεν ήταν κα­τα­νοη­τή και έγι­ναν μά­λι­στα στό­χος του θαυ­μά­σιου χιού­μορ του Ψα­θά, ενός πο­λύ γνω­στού τό­τε σα­τι­ρι­κού χρο­νο­γρά­φου. Όταν μια φο­ρά έγι­νε λό­γος γι΄αυ­τή τη μο­ντέρ­να τά­ση, ο Βάρ­να­λης, απ’ ό,τι κα­τά­λα­βα, δεν την πα­ρα­δέ­χο­νταν. Εί­χε πει κά­τι σαν: «Υπάρ­χουν ποι­η­τές, αλ­λά δεν υπάρ­χει ποί­η­ση». Αυ­τό δεν εί­ναι πα­ρά­ξε­νο, αφού εί­ναι γνω­στό ότι για τον Βάρ­να­λη η ποί­η­ση γρά­φε­ται και απευ­θύ­νε­ται στον απλό άν­θρω­πο. Μό­νο που δεν πρέ­πει να του πα­ρου­σιά­ζο­νται οι κοι­νω­νι­κές αλή­θειες και οι πο­λι­τι­κές ιδέ­ες με τον τυ­πι­κό τρό­πο των εφη­με­ρί­δων, αλ­λά με τέ­τοιο τρό­πο ώστε ο ίδιος να νιώ­σει με το υψη­λό αι­σθη­τή­ριό του την εγκυ­ρό­τη­τα και το με­γα­λείο τους. Στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα ο Βάρ­να­λης δεν ήταν ο μό­νος που δε δε­χό­ταν τον υπερ­ρε­α­λι­σμό. Και ο Σε­φέ­ρης το ίδιο, υπο­γράμ­μι­ζε, και όχι μό­νο μια φο­ρά, πως πο­τέ δεν υπέ­στη την επί­δρα­σή του. Ας το­νί­σω, όμως, ότι ο Βάρ­να­λης, οπα­δός του κλα­σι­κού στί­χου, ο Βάρ­να­λης, ο ακραί­ος οπα­δός της δη­μο­τι­κής, ο Βάρ­να­λης, ο συγ­γρα­φέ­ας τό­σων κοι­νω­νι­κών και πο­λι­τι­κών έρ­γων (και σε έμ­με­τρο λό­γο και πε­ζο­γρα­φή­μα­τα) – ήταν αυ­τός που πρώ­τος με κα­τηύ­θυ­νε προς την ποί­η­ση του Σε­φέ­ρη, ο οποί­ος ήταν ένας από τους πρώ­τους που ει­σή­γα­γαν τον ελεύ­θε­ρο στί­χο, που χρη­σι­μο­ποιού­σε μια πο­λύ γλα­φυ­ρή και κα­λαί­σθη­τη γλώσ­σα και ο οποί­ος δεν συμ­με­ρι­ζό­ταν κα­θό­λου την ιδε­ο­λο­γία του Βάρ­να­λη. Αυ­τό το γε­γο­νός εί­ναι η σα­φέ­στε­ρη από­δει­ξη ότι για τον Βάρ­να­λη πά­νω απ’ όλα ήταν η αλη­θι­νά με­γά­λη ποί­η­ση.
Τον Απρί­λιο του 1941 τα χι­τλε­ρι­κά στρα­τεύ­μα­τα μπή­καν στην Αθή­να πα­ρά τη σθε­να­ρή αντί­στα­ση του ελ­λη­νι­κού στρα­τού και κάρ­φω­σαν τη ση­μαία τους με τον αγκυ­λω­τό σταυ­ρό στην Ακρό­πο­λη. Και στο τέ­λος του Μάη ένα πρωί στην κα­τε­χό­με­νη, βυ­θι­σμέ­νη σε βα­ριά σιω­πή πό­λη απλώ­θη­κε ένας χα­ρού­με­νος ψί­θυ­ρος: άγνω­στα πα­λι­κά­ρια, πα­ρά την άγρυ­πνη φρου­ρά, κα­τέ­βα­σαν τη βαρ­βα­ρι­κή ση­μαία.
Από την αρ­χή του πο­λέ­μου ο Βάρ­να­λης στα­μά­τη­σε να έρ­χε­ται στο σπί­τι μου. Δεν ήξε­ρα τι γι­νό­ταν. Ού­τε η Έλ­λη Πρό­κου εμ­φα­νι­ζό­ταν.
Νω­ρίς το πρωί, με­τά από αυ­τήν την ηρω­ι­κή πρά­ξη ήρ­θε στο σπί­τι μου η Έλ­λη. Ήταν πο­λύ ανή­συ­χη. «Οι Γερ­μα­νοί συ­νέ­λα­βαν το Βάρ­να­λη μα­ζί με πολ­λούς άλ­λους, ως όμη­ρο» – εξή­γη­σε.
Δή­λω­σαν ότι θα τους του­φε­κί­σουν, αν δεν κα­τα­δώ­σουν εκεί­νους που κα­τέ­βα­σαν την ση­μαία από τον Ιε­ρό Βρά­χο. Πρέ­πει να σώ­σου­με τον Βάρ­να­λη! Κα­τα­λα­βαί­νεις; Πρέ­πει να τον σώ­σου­με! Μπο­ρείς να κά­νεις κά­τι; Εσείς εί­σα­στε –να με συγ­χω­ρείς– σύμ­μα­χοι των Γερ­μα­νών.
Εγώ ο ίδιος δεν μπο­ρού­σα να κά­νω τί­πο­τα. Δεν εί­χα δι­πλω­μα­τι­κό αξί­ω­μα, ήμουν με­τα­φρα­στής. Εί­πα στην Έλ­λη πως θα δω τι μπο­ρώ να κά­νω.
Όταν οι Γερ­μα­νοί εγκα­τα­στά­θη­καν στην Αθή­να, σχη­μά­τι­σαν μια ελ­λη­νι­κή κυ­βέρ­νη­ση αν­δρεί­κε­λων, ενώ στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα αυ­τοί δι­ηύ­θυ­ναν τα πά­ντα. Ένας από τους αν­θρώ­πους με τη με­γα­λύ­τε­ρη επιρ­ροή ήταν ο Γερ­μα­νός πρέ­σβης που ήταν ο πραγ­μα­τι­κός πρω­θυ­πουρ­γός. Εγώ δεν τον γνώ­ρι­ζα, αλ­λά ο πρέ­σβης μας Βά­τσεφ εί­χε τα­κτι­κή επι­κοι­νω­νία μα­ζί του. Απο­φά­σι­σα να ενερ­γή­σω δια­μέ­σου αυ­τής της οδού.
Κα­τά τις εν­νέα η ώρα πή­γα στον Βά­τσεφ. Του εξή­γη­σα ποιος εί­ναι ο Βάρ­να­λης –ένας από τους με­γα­λύ­τε­ρους Έλ­λη­νες ποι­η­τές και συγ­γρα­φείς, γεν­νη­μέ­νος στη Βουλ­γα­ρία, φί­λος μας κλπ. Ο Βά­τσεφ ήταν πο­λι­τι­σμέ­νος άν­θρω­πος, εν­δια­φε­ρό­ταν για μου­σι­κή και λο­γο­τε­χνία και βα­θιά μέ­σα του δεν ήταν κα­θό­λου υπο­στη­ρι­κτής των χι­τλε­ρι­κών, πα­ρό­λο που δε μι­λού­σε γι’ αυ­τό το θέ­μα. Με άκου­σε προ­σε­κτι­κά και με ρώ­τη­σε μή­πως ο φί­λος μου αυ­τός εί­ναι κομ­μου­νι­στής. Απά­ντη­σα, πως δεν εί­ναι, ήμουν έτοι­μος να ορ­κι­στώ. Και με κα­θα­ρή συ­νεί­δη­ση, μια και εκεί­νος πράγ­μα­τι δεν ήταν μέ­λος του κόμ­μα­τος. Ο Βά­τσεφ κα­νό­νι­σε συ­νά­ντη­ση τη­λε­φω­νι­κά με το χι­τλε­ρι­κό πρέ­σβη και κα­τά τις 11 η ώρα πή­γα­με οι δύο μας στην πρε­σβεία. Ο πρέ­σβης μας μπή­κε μό­νος του στο γρα­φείο αυ­τού του ση­μα­ντι­κού Γερ­μα­νού. Σε λί­γο με φώ­να­ξαν. Ο με­γα­λό­σω­μος αυ­στη­ρός άν­θρω­πος με τη χι­τλε­ρι­κή στο­λή με ρώ­τη­σε σχε­δόν απει­λη­τι­κά, αν μπο­ρώ να εγ­γυ­η­θώ για το Βάρ­να­λη. Απά­ντη­σα «ναι» με όσο το δυ­να­τόν πιο κα­τη­γο­ρη­μα­τι­κό τρό­πο. Δεν υπο­σχέ­θη­κε τί­πο­τα. Την επό­με­νη κιό­λας μέ­ρα, η Έλ­λη ήρ­θε να μου ανα­κοι­νώ­σει με χα­ρά ότι ο Βάρ­να­λης απο­φυ­λα­κί­στη­κε και φι­λο­ξε­νεί­ται από φί­λους του σε μια μα­κρι­νή συ­νοι­κία της Αθή­νας.
Δεν ισχυ­ρί­ζο­μαι ότι χω­ρίς αυ­τή την επέμ­βα­ση δε θα απο­φυ­λα­κι­ζό­ταν ο Βάρ­να­λης. Ίσως υπήρ­χαν πολ­λοί άν­θρω­ποι που εν­δια­φέ­ρο­νταν θερ­μά για την τύ­χη του. Αλ­λά με κίν­δυ­νο να πε­ριαυ­το­λο­γή­σω, θα ανα­φέ­ρω τι έγι­νε την επό­με­νη –και τε­λευ­ταία– συ­νά­ντη­σή μου μα­ζί του.
Με­τά από λί­γο και­ρό με επι­σκέ­φθη­κε η Έλ­λη και μου εί­πε πως θα με πά­ει στο Βάρ­να­λη που ήθε­λε να με δει. Ήθε­λε να γιορ­τά­σου­με την απε­λευ­θέ­ρω­σή του. Η διεύ­θυν­ση που έμε­νε ήταν μυ­στι­κή. Με υπο­δέ­χτη­κε, όπως και οι φί­λοι που ήταν μα­ζί του, εγκάρ­δια. Δεν έγι­νε λό­γος για την απε­λευ­θέ­ρω­ση του. Μι­λή­σα­με κυ­ρί­ως για τον πό­λε­μο, για την αντί­στα­ση που άρ­χι­ζε, για φί­λους. Βε­βαί­ως ήπια­με ρε­τσί­να με με­ζέ. Πο­λύ αρ­γά, με­τά τα με­σά­νυ­χτα, ξε­κί­νη­σα για το σπί­τι. Στον απο­χαι­ρε­τι­σμό ο Βάρ­να­λης εί­πε μια φρά­ση: «Και οι δύο ζω­ές μου εί­ναι συν­δε­δε­μέ­νες με τη Βουλ­γα­ρία». Με την Έλ­λη κα­τευ­θυν­θή­κα­με προς την πό­λη. Ήταν η τε­λευ­ταία φο­ρά, που εί­δα το Βάρ­να­λη.
Όταν το 1957 ο εκ­δο­τι­κός οί­κος «Bulgarski pisatel» μου ανέ­θε­σε να ετοι­μά­σω την πρώ­τη αν­θο­λο­γία της νέ­ας ελ­λη­νι­κής ποί­η­σης, διέ­θε­τα σχε­τι­κά πε­ριο­ρι­σμέ­νο υλι­κό σε κεί­με­να. Ζή­τη­σα βο­ή­θεια από φί­λους μας στην Αθή­να, και από τον Βάρ­να­λη, διό­τι ήξε­ρα τη διεύ­θυν­ση του. Έδω­σα ένα γράμ­μα σ΄έναν εκ­πρό­σω­πο του ΚΚΕ, ο οποί­ος ήταν επι­φορ­τι­σμέ­νος με το κα­θή­κον να επα­γρυ­πνεί για την «προ­λε­τα­ρια­κή κα­θα­ρό­τη­τα» της αν­θο­λο­γί­ας. Δεν ξέ­ρω τι συ­νέ­βη με­τά, αλ­λά με­τά από μι­κρό διά­στη­μα, αυ­τός ο σύ­ντρο­φος μου εί­πε ότι πή­ρε γράμ­μα από τον Βάρ­να­λη –απά­ντη­ση στο δι­κό μου όπου ο Βάρ­να­λης έδι­νε συμ­βου­λές για τη σύ­ντα­ξη της αν­θο­λο­γί­ας. Πα­ρά την επι­μο­νή μου, δεν εί­δα αυ­τό το γράμ­μα.

Συ­νή­θως, όταν φεύ­γει ένας άν­θρω­πος αυ­τής της ηλι­κί­ας –πά­νω από 90 χρο­νών –σαν τον Βάρ­να­λη, ο κό­σμος λέ­ει: «Ε, έζη­σε τη ζωή του ο άν­θρω­πος. Έφυ­γε πλη­ρής ημε­ρών» Μα αυ­τό δεν ισχύ­ει για αν­θρώ­πους σαν τον μπάρ­μπα-Κώ­στα. Άν­θρω­ποι σαν κι αυ­τόν θα έπρε­πε να ζουν και να δη­μιουρ­γούν πο­λύ-πο­λύ και­ρό. Ευ­τυ­χώς τη σχε­τι­κή αθα­να­σία του την εξα­σφά­λι­σε μό­νος του, με το υπέ­ρο­χο έρ­γο του.

*…Τη γνω­ρι­μία μου με την ελ­λη­νι­κή ποί­η­ση τη χρω­στάω, όπως έχω γρά­ψει και αλ­λού, πρώ­τα στον Κώ­στα Βάρ­να­λη τον οποίο γνώ­ρι­σα, μου φαί­νε­ται, κα­τά τα τέ­λη του 1936. Αλ­λά στις ανα­μνή­σεις που δη­μο­σί­ευ­σα για τον Βάρ­να­λη δεν διευ­κρί­νι­σα τις πε­ρι­στά­σεις κά­τω από τις οποί­ες έγι­νε αυ­τή η γνω­ρι­μία, που αρ­γό­τε­ρα με­τε­ξε­λί­χθη­κε σε φι­λία. Θα τις δι­η­γη­θώ λοι­πόν τώ­ρα.
Ήδη στις αρ­χές του 1936 εί­χα αρ­χί­σει να πα­ρα­κο­λου­θώ στο Πα­νε­πι­στή­μιο Αθη­νών τις πα­ρα­δό­σεις βυ­ζα­ντι­νής λο­γο­τε­χνί­ας του κα­θη­γη­τή Νι­κό­λα­ου Βέη – ενός από τους φω­στή­ρες, όπως έλε­γαν τό­τε, αυ­τής της επι­στή­μης. Προ­τού πε­ρά­σει πο­λύ και­ρός πή­γα και του συ­στή­θη­κα κι εκεί­νος έδει­ξε εν­δια­φέ­ρον για το νε­α­ρό Βούλ­γα­ρο. Του εξή­γη­σα ότι η πα­λαιο­βουλ­γα­ρι­κή γραμ­μα­τεία, στην οποία έχω απο­φα­σί­σει να αφο­σιω­θώ, εί­ναι με­τα­φρα­σμέ­νη σε με­γά­λο βαθ­μό από τη βυ­ζα­ντι­νή, κά­τι που ο ίδιος γνώ­ρι­ζε κα­λά. Ήταν μι­κρό­σω­μος, ηλι­κιω­μέ­νος, με συ­μπα­θη­τι­κό μαϊ­μου­δί­σιο πρό­σω­πο. Ύστε­ρα από και­ρό με κά­λε­σε και μου πρό­τει­νε να ορ­γα­νώ­σω έναν προ­αι­ρε­τι­κό κύ­κλο μα­θη­μά­των πα­λαιο­βουλ­γα­ρι­κής γλώσ­σας για με­ρι­κούς από τους φοι­τη­τές του. «Διό­τι», μου εξή­γη­σε, «όπως εσείς πρέ­πει να ξέ­ρε­τε τη βυ­ζα­ντι­νή γλώσ­σα, έτσι και οι δι­κοί μας βυ­ζα­ντι­νο­λό­γοι θα έπρε­πε να γνω­ρί­ζουν την πα­λαιο­βουλ­γα­ρι­κή για να μπο­ρούν να χρη­σι­μο­ποιούν τα πα­λαιά βουλ­γα­ρι­κά κεί­με­να και να με­λε­τούν την επί­δρα­ση της βυ­ζα­ντι­νής λο­γο­τε­χνί­ας στη Βουλ­γα­ρία και στις άλ­λες σλα­βι­κές χώ­ρες». Μια θαυ­μά­σια ιδέα, η οποία, νο­μί­ζω, δεν εί­χε συ­νέ­χεια.
Τό­τε λοι­πόν εμ­φα­νί­στη­καν έξι-επτά εθε­λο­ντές, με­ρι­κοί από τους οποί­ους γρή­γο­ρα τα πα­ρά­τη­σαν, και έτσι από­μει­νε μια μό­νι­μη τε­τρά­δα: τρεις κο­πέ­λες και ένας νε­α­ρός. Οι κο­πέ­λες ήταν η Δη­μο­κρα­τία Ηλιά­δου, η Εί­ρή­νη Σα­λο­νι­κί­δου και η Έλ­λη Πρό­κου (στην τε­λευ­ταία χρω­στώ τη γνω­ρι­μία μου με το Βάρ­να­λη). Ο νε­α­ρός ονο­μα­ζό­ταν Κρο­ντη­ρό­που­λος. Και αυ­τός γρή­γο­ρα τα πα­ρά­τη­σε, αλ­λά μεί­να­με φί­λοι. Από τις τρείς κο­πέ­λες, εκτός από την Έλ­λη, για την οποία θα μι­λή­σω πα­ρα­κά­τω, η Δη­μο­κρα­τία ή Κρά­τη, έδει­ξε με­γα­λύ­τε­ρη επί­μο­νη. Έμα­θε αρ­κε­τά κα­λά την πα­λαιο­βουλ­γα­ρι­κή για να γί­νει με­τά τον πό­λε­μο κα­θη­γή­τρια αυ­τής της γλώσ­σας σε ένα γαλ­λι­κό –δε θυ­μά­μαι πια ποιο- πα­νε­πι­στή­μιο. Απε­βί­ω­σε πριν κα­μιά δε­κα­ριά χρό­νια. Με την Ει­ρή­νη βλε­πό­μα­σταν συ­χνά και για πο­λύν και­ρό και μά­λι­στα έως το τέ­λος της πα­ρα­μο­νής μου στην Αθή­να, για­τί ήδη από το 1937 άρ­χι­σε να μου πα­ρα­δί­δει μα­θή­μα­τα αρ­χαί­ας ελ­λη­νι­κής. Και σ΄ αυ­τήν θα ανα­φερ­θώ στη συ­νέ­χεια.
Μια μέ­ρα η Έλ­λη μου εί­πε πως μί­λη­σε για μέ­να στον φί­λο της, τον Βάρ­να­λη, έναν πο­λύ με­γά­λο και προ­ο­δευ­τι­κό ποι­η­τή που εί­χε γεν­νη­θεί στη Βουλ­γα­ρία, και εκεί­νος εξέ­φρα­σε την επι­θυ­μία να με γνω­ρί­σει.
Η Έλ­λη ήταν πα­ρά­ξε­νη κο­πέ­λα – με πο­λύ λευ­κή επι­δερ­μί­δα, μα­κρου­λό πρό­σω­πο, σαρ­κώ­δη, κά­πως πι­κρα­μέ­να χεί­λη, σκου­ρό­ξαν­θα μαλ­λιά και ανοι­χτο­κά­στα­να μά­τια. Δεν μπο­ρού­σε να πει κα­νείς ότι ήταν ωραία. Αλ­λά εξέ­πε­μπε μια εσω­τε­ρι­κή δύ­να­μη και ένα πνεύ­μα που έκα­ναν αμέ­σως εντύ­πω­ση. Εξάλ­λου συν­δε­ό­ταν με πολ­λούς από τους νέ­ους τό­τε ποι­η­τές και συγ­γρα­φείς, και ο Βάρ­να­λης ήταν αναμ­φί­βο­λα ερω­τευ­μέ­νος μα­ζί της. Ο μπαρ­μπά-Κώ­στας, όπως τον λέ­γα­με, ήταν αστεί­ρευ­τη πη­γή ερω­τι­κών αι­σθη­μά­των προς τις κο­πέ­λες που του κι­νού­σαν το εν­δια­φέ­ρον. Έζη­σε πά­νω από ενε­νή­ντα χρό­νια – ίσως ακρι­βώς λό­γω της αγά­πης του … προς την αγά­πη.
Πριν να τον φέ­ρει, η Έλ­λη μού εί­πε να αγο­ρά­σω δύο ποι­η­τι­κές συλ­λο­γές του που εί­χαν κυ­κλο­φο­ρή­σει ως τό­τε: Το φως που καί­ει και το Σκλά­βοι πο­λιορ­κη­μέ­νοι. Ώστε όταν ήρ­θε στο σπί­τι μου, εί­χα ήδη κά­νει την πρώ­τη γνω­ρι­μία με το έρ­γου του. Εν­νο­εί­τε στο βαθ­μό που μπο­ρού­σα να εντρυ­φή­σω σ’ αυ­τό την επο­χή εκεί­νη.
Όπως έχω γρά­ψει και αλ­λού, σε μια από τις συ­να­ντή­σεις μας ρώ­τη­σα τον Βάρ­να­λη ποιους Έλ­λη­νες ποι­η­τές πρέ­πει να δια­βά­σω πρώ­τα. Μου απά­ντη­σε: έναν πα­λιό, τον Κα­βά­φη, και έναν νέο – τον Σε­φέ­ρη. Αγό­ρα­σα βι­βλία και των δύο αυ­τών ποι­η­τών. Από τό­τε χρο­νο­λο­γεί­ται η με­γά­λη μου αγά­πη για την ελ­λη­νι­κή ποί­η­ση, που θα με συ­ντρο­φεύ­ει μέ­χρι την τε­λευ­ταία στιγ­μή της ζω­ής μου.