Ποίηση / Αντι-ποίηση: Εννοιολογικές οριοθετήσεις

————————————————
Σχό­λια στα Σχό­λια του Στέ­φα­νου Κου­μα­νού­δη (19)
—————————————————

ΜEΡΟΣ Β΄: Ποί­η­ση: Ποι­η­τι­κή αδεία – Κων­στα­ντί­νος Κα­βά­φης

Ποι­η­τι­κός- ποι­η­τι­κή αδεία  

Το επί­θε­το ποι­η­τι­κός πα­ρου­σιά­ζει δύο βα­σι­κές ση­μα­σί­ες: 1. που σχε­τί­ζε­ται με την ποί­η­ση. 2. που χα­ρα­κτη­ρί­ζε­ται από ρο­μα­ντι­σμό, λυ­ρι­σμό και υψη­λή αι­σθη­τι­κή, ταυ­τί­ζε­ται δη­λα­δή με κά­τι το μα­γι­κό, το ονει­ρι­κό. Η δεύ­τε­ρη αυ­τή ση­μα­σία αντα­να­κλά τη γε­νι­κό­τε­ρη αντί­λη­ψη της «υπε­ρο­χής» της ποί­η­σης ένα­ντι της πε­ζο­γρα­φί­ας, όπως δεί­χνει η πα­γιω­μέ­νη ση­μα­σία του επι­θέ­του πε­ζός «μο­νό­το­νος, κοι­νό­το­πος, τε­τριμ­μέ­νος». Η «πε­ζή κα­θη­με­ρι­νό­τη­τα» εί­ναι αδιαμ­φι­σβή­τη­τη για τους πολ­λούς. Η «ποι­η­τι­κή κα­θη­με­ρι­νό­τη­τα» απο­τε­λεί προ­νό­μιο σπά­νιων αν­θρώ­πων, ποι­η­τών, ει­κα­στι­κών καλ­λι­τε­χνών και μου­σι­κών.  
Η έκ­φρα­ση ποι­η­τι­κή αδεία (σε δο­τι­κή πτώ­ση, «με την ελευ­θε­ρία που πα­ρέ­χε­ται στον ποι­η­τι­κό λό­γο ή στον ποι­η­τή») έχει μα­κρά ιστο­ρία.^[1]
Η πρώ­τη γνω­στή μαρ­τυ­ρία ανά­γε­ται στον Σε­νέ­κα (4 π.Χ. -65 μ. Χ., Naturales quaestiones (Φυ­σι­κά προ­βλή­μα­τα) ΙΙ, 44, 1: Poeticam istud licentiam decet, κά­τι τέ­τοιο ται­ριά­ζει στην ποι­η­τι­κή ελευ­θε­ρία) με αφορ­μή κρι­τι­κή που ασκεί στο Οβί­διο ο οποί­ος χα­ρα­κτη­ρί­ζει «ήπιους» τους ισχυ­ρούς και βρο­ντώ­δεις κε­ραυ­νούς του Δία. Στην ου­σία δεν πρό­κει­ται για «ελευ­θε­ρία», αλ­λά για «αυ­θαι­ρε­σία». Στον Κι­κέ­ρω­να η licentia ανα­φέ­ρε­ται στη ρη­το­ρι­κή ή ποι­η­τι­κή ελευ­θε­ρο­στο­μία και στον Ορά­τιο στην ανάρ­μο­στη συ­μπε­ρι­φο­ρά, την ακο­λα­σία. Ο Λου­κια­νός, Διά­λο­γος πρὸς Ἡσί­ο­δον, 5 κά­νει λό­γο για ελευ­θε­ρία στην ποι­η­τι­κή δη­μιουρ­γία: τὴν ἐλευ­θε­ρί­αν καὶ τὴν ἐν τῷ ποιεῖν ἐξου­σί­αν.^[2] Η ανο­χή ίσχυε κυ­ρί­ως για την ομοιο­κα­τα­λη­ξία, η οποία δεν ήταν πά­ντα εφι­κτή. (Αρι­στο­τέ­λης, Ποι­η­τι­κή, 1458a 34 κ. ε.). Στο πλαί­σιο του ρη­το­ρι­κού κα­νό­να της πει­θούς (consuetudo «έθος, συ­νή­θεια») κρι­τή­ριο της από­κλι­σης ήταν η γλώσ­σα των μορ­φω­μέ­νων.
Η ελευ­θε­ρία του ποι­η­τι­κού λό­γου πε­ρι­λαμ­βά­νει όλα τα επί­πε­δα ανά­λυ­σης της γλώσ­σας. Πρό­κει­ται για τα ακό­λου­θα εί­δη λα­θών: 1. γραμ­μα­τι­κά: φω­νο­λο­γία, μορ­φο­λο­γία, σύ­ντα­ξη. 2. λε­ξι­λο­γι­κά και ση­μα­σιο­λο­γι­κά: νε­ο­λο­γι­σμοί, τολ­μη­ρές με­τα­φο­ρι­κές εκ­φρά­σεις. 3. πραγ­μα­το­λο­γι­κά: Απο­κλί­σεις από την αντι­κει­με­νι­κή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, τη λο­γι­κή και την κα­θη­με­ρι­νή εμπει­ρία. Οι ιστο­ρι­κοί ανα­χρο­νι­σμοί στη λο­γο­τε­χνία ενι­σχύ­ουν τους στό­χους της μυ­θο­πλα­σί­ας. 4. Πα­ρά­βα­ση ηθι­κών, πο­λι­τι­κών ιδε­ο­λο­γι­κών και θρη­σκευ­τι­κών κα­νό­νων. 5. Στο επί­πε­δο της λο­γο­τε­χνι­κής μορ­φής: πα­ρα­βί­α­ση εν­δο­λο­γο­τε­χνι­κών κα­νό­νων, λ.χ. του μέ­τρου. Προ­ϋ­πό­θε­ση ανα­γνώ­ρι­σης της ποι­η­τι­κής ελευ­θε­ρί­ας εί­ναι ότι τα λά­θη αυ­τά γί­νο­νται συ­νει­δη­τά για συ­γκε­κρι­μέ­νους λό­γους, π.χ., αι­σθη­τι­κούς ή συ­ναι­σθη­μα­τι­κούς.

Η ποι­η­τι­κή ελευ­θε­ρία, όπως τη βλέ­πουν οι ίδιοι οι λο­γο­τέ­χνες και οι επι­στή­μο­νες

Η Ελ­βε­τι­κή Εται­ρεία Ποι­η­τών πα­ρα­θέ­τει στην ιστο­σε­λί­δα της το λήμ­μα ποι­η­τι­κή άδεια (ή ελευ­θε­ρία), το οποίο δεν έχει κα­μιά σχέ­ση με τα συ­νη­θι­σμέ­να εγκυ­κλο­παι­δι­κά ή λε­ξι­κο­γρα­φι­κά ή άρ­θρα. Πρό­κει­ται για ένα έξο­χο σύ­ντο­μο δο­κί­μιο γραμ­μέ­νο με λε­πτή αί­σθη­ση χιού­μορ:^[3]

 Όλα επι­τρέ­πο­νται. Οι ποι­η­τές εί­ναι ελεύ­θε­ροι. Η λο­γι­κή και η συ­νέ­πεια δεν τους αφο­ρούν. Όλα πρέ­πει να ται­ριά­ζουν στην ει­κό­να. Ο ποι­η­τής εί­ναι ένα εί­δος πρά­κτο­ρα μυ­στι­κών υπη­ρε­σιών που έχει ως αξί­ω­μα τη ρή­ση «ο σκο­πός αγιά­ζει τα μέ­σα». Κα­νέ­να σκάν­δα­λο του τύ­που Watergate ή Wikileaks δεν θα τον εμπο­δί­σει να πά­ρει το όπλο του και να πα­ρα­δώ­σει λέ­ξεις και προ­τά­σεις σε δη­μο­κρα­τί­ες της μπα­νά­νας, πρό­θυ­μες να τις απει­λή­σουν με ει­κο­νι­κό πνιγ­μό. Το απο­τέ­λε­σμα, το οποίο βλέ­πει το φως της δη­μο­σιό­τη­τας, δια­περ­νά τα μά­τια του ανα­γνώ­στη, χω­ρίς συ­νή­θως να εί­ναι πια σε θέ­ση να υπο­ψια­στεί τις δια­δι­κα­σί­ες που ακο­λού­θη­σε ο ποι­η­τής, ενώ κα­νέ­να ομο­σπον­δια­κό δι­κα­στή­ριο δεν μπο­ρεί να στρα­φεί ενα­ντί­ον του.
Η άδεια του ποι­η­τή σπά­νια ανα­κα­λεί­ται. Με την ανα­κλη­σή της, τα φύλ­λα του χαρ­τιού γί­νο­νται ολό­λευ­κα και στο μέ­τω­πο του ποι­η­τή κυ­λούν χά­ντρες ιδρώ­τα. Αυ­τό λέ­γε­ται συγ­γρα­φι­κό μπλο­κά­ρι­σμα.^[4] Ο ποι­η­τής με­τα­φέ­ρε­ται συ­νή­θως από την οι­κο­γέ­νεια και τους φί­λους του σε ασφα­λές κα­τα­φύ­γιο, για να μπο­ρεί να χορ­τά­σει ύπνο και να ξε­κου­ρα­στεί.

Η Virginia Woolf (1882-1941), αφο­πλι­στι­κά ει­λι­κρι­νής, ανα­φέ­ρε­ται σε μια εν­δια­φέ­ρου­σα πτυ­χή του ευ­ρύ­τε­ρου φαι­νο­μέ­νου «λο­γο­τε­χνι­κή αδεία», στην ακρί­βεια «πε­ζο­γρα­φι­κή αδεία»:^[5]

Ο Δη­μή­τρης Κα­λο­κύ­ρης, πα­ρα­κο­λου­θώ­ντας τις έρευ­νες σύγ­χρο­νων θε­ω­ρη­τι­κών της λο­γο­τε­χνί­ας, κρί­νο­ντας όμως κυ­ρί­ως εξ ιδί­ας πεί­ρας, με δι­πλή ιδιό­τη­τα, συ­νο­ψί­ζει τα πο­ρί­σμα­τα των σχε­τι­κών ερευ­νών σε μια μια εκ­πλη­κτι­κής πυ­κνό­τη­τας λό­γου προ­τα­σια­κή δο­μή: «Η λο­γο­τε­χνία εί­ναι μια άσκη­ση ελευ­θε­ρί­ας στην οποία συμ­με­τέ­χει πια και ο ανα­γνώ­στης».^[6] Προ­βάλ­λει έτσι με ήπια αγα­νά­κτη­ση («πια») το ρό­λο του ανα­γνώ­στη, ο οποί­ος, ανα­γνω­ρί­ζε­ται, επι­τέ­λους, ως κα­θο­ρι­στι­κός πα­ρά­γο­ντας για την απο­κω­δι­κο­ποί­η­ση του λο­γο­τε­χνι­κού μη­νύ­μα­τος, ανε­ξάρ­τη­τα από τις τυ­χόν εκ­πε­φρα­σμέ­νες θέ­σεις του λο­γο­τέ­χνη.  
Οι θε­τι­κοί επι­στή­μο­νες αντι­με­τω­πί­ζουν το όλο θέ­μα από δια­φο­ρε­τι­κή οπτι­κή γω­νία. Επέ­λε­ξα το εμ­βλη­μα­τι­κό δο­κί­μιο «Για τα όρια της ποι­η­τι­κής ελευ­θε­ρί­ας»^[7] του Konrad Lorenz (1903-1989), τι­μη­μέ­νου με Noμπέλ Ια­τρι­κής.

Ο Lorenz, ο πα­τέ­ρας της σύγ­χρο­νης ηθο­λο­γί­ας (της επι­στή­μης που με­λε­τά τη συ­μπε­ρι­φο­ρά των ζω­ντα­νών ορ­γα­νι­σμών, κυ­ρί­ως των ζώ­ων, στο φυ­σι­κό τους πε­ρι­βάλ­λον), με λα­μπρές φι­λο­σο­φι­κές και λο­γο­τε­χνι­κές κα­τα­βο­λές, μια τρα­γι­κή φυ­σιο­γνω­μία,^[8] αλ­λά πολ­λα­πλώς χα­ρι­σμα­τι­κή και στον δο­κι­μια­κό λό­γο, βλέ­πει την ποι­η­τι­κή ελευ­θε­ρία ως μη ανα­γκαία, του­λά­χι­στο σε ό,τι αφο­ρά τη θε­μα­τι­κή που ανα­φέ­ρε­ται στο με­γα­λείο της φύ­σης, κυ­ρί­ως το ζω­ι­κό και φυ­τι­κό βα­σί­λειο. Η αι­σθη­τι­κή της απέ­ριτ­της ομορ­φιάς, όπως τη δη­μιουρ­γεί η φύ­ση στην ονει­ρι­κή πραγ­μα­τι­κό­τη­τά της, έχει εξυ­μνη­θεί από ποι­η­τές και πε­ζο­γρά­φους σε όλα τα μή­κη και πλά­τη της γης. Στις πε­ρι­γρα­φές αυ­τές η ελευ­θε­ρία της έκ­φρα­σης λαμ­βά­νει εντε­λώς δια­φο­ρε­τι­κές δια­στά­σεις κα­θώς η φύ­ση λει­τουρ­γεί με­γα­λειω­δώς στην απε­λευ­θε­ρω­μέ­νη αρ­μο­νι­κή μορ­φή της.
Η έν­νοια ποι­η­τι­κή αδεία νο­μι­μο­ποιεί­ται ως αυ­το­τε­λής μορ­φή ελευ­θε­ρί­ας για κα­θα­ρά ιστο­ρι­κούς λό­γους. Στην ου­σία ανή­κει στην υπε­ρώ­νυ­μη εν­νοια της καλ­λι­τε­χνι­κής ελευ­θε­ρί­ας στην οποία εντάσ­σο­νται όλες οι δη­μιουρ­γι­κές τέ­χνες, από τη λο­γο­τε­χνία, το θέ­α­τρο και τον κι­νη­μα­το­γρά­φο ως τη μου­σι­κή, τη ζω­γρα­φι­κή, τη γλυ­πτι­κή και την αρ­χι­τε­κτο­νι­κή.

Η γλωσ­σι­κή ελευ­θε­ρία του Κα­βά­φη

Ο Κα­βά­φης, με το αξε­πέ­ρα­στο, δια­χρο­νι­κής και δια­το­πι­κής αξί­ας ποι­η­τι­κό του έρ­γο, διεμ­βό­λι­σε επί της ου­σί­ας την έν­νοια της «ποι­η­τι­κό­τη­τας», με­τα­τρέ­πο­ντας ιδιο­φυώς το «αντι­ποι­η­τι­κό» σε «ποι­η­τι­κό». Αυ­τό το μέ­γι­στο επί­τευγ­μα οφεί­λε­ται στο ότι ο Αλε­ξαν­δρι­νός με­τα­τό­πι­σε το εν­δια­φέ­ρον για την ου­σία της ποί­η­σης από το εξω­τε­ρι­κό της πε­ρί­βλη­μα (μορ­φή), στο οποίο ακό­μα και σή­με­ρα δί­νει συ­νή­θως έμ­φα­ση η σχο­λι­κή λο­γο­τε­χνι­κή ανά­λυ­ση, στην ου­σία των μη­νυ­μά­των (πε­ριε­χό­με­νο), η απο­κω­δι­κο­ποί­η­ση των οποί­ων απαι­τεί φι­λο­σο­φι­κή στο­χα­στι­κό­τη­τα. Ο Κα­βά­φης, ακρι­βώς επει­δή εί­ναι ει­ρω­νι­κός ποι­η­τής, όπως έδει­ξε ο Νά­σος Βα­γε­νάς, προ­χώ­ρη­σε συ­νει­δη­τά σε ανα­τρο­πές που ξάφ­νια­σαν τους λο­γο­τέ­χνες της γε­νιάς του. Το «Απο­λεί­πειν ο Θε­ός Αντώ­νιον» και «Ένας γέ­ρο­ντας στην ακρο­πο­τα­μιά» (Ημε­ρο­λό­γιο κα­τα­στρώ­μα­τος, Β΄) του Γιώρ­γου Σε­φέ­ρη έχουν με­γά­λη νοη­μα­τι­κή συγ­γέ­νεια κα­θώς και τα δύο απο­δο­μούν την έν­νοια της ποι­η­τι­κής γλώσ­σας. Στο κα­βα­φι­κό ποί­η­μα (121 συ­νο­λι­κά λέ­ξε­ων) εί­ναι εμ­φα­νής η πα­ντε­λής απου­σία «ποι­η­τι­κών» λέ­ξε­ων, ενώ στο σε­φε­ρι­κό υπάρ­χουν απλά ψήγ­μα­τα. Σε ένα σύ­νο­λο 433 λέ­ξε­ων μό­νο 5 χα­ρα­κτη­ρί­ζο­νται «λο­γο­τε­χνι­κές»: αψη­λός, λα­μπύ­ρι­σμα, πλου­μι­σμέ­να δί­χτυα, στη στά­λα του με­ση­με­ριού, στρα­το­κό­πος.

Ο Κα­βά­φης, για την επο­χή που έζη­σε και για τις αι­σθη­τι­κές αρ­χές που επι­κρα­τού­σαν για την ποί­η­ση, επέ­φε­ρε με το έρ­γο του την πλή­ρη ανα­τρο­πή σε όλα τα επί­πε­δα. Ο «ποι­η­τής του γή­ρα­τος», όπως αυ­το­α­πο­κα­λεί­ται, με πεί­ρα, γνώ­ση και γνώ­σεις, απο­στα­σιο­ποι­ή­θη­κε πλή­ρως από τις επι­κρα­τού­σες ποι­η­τι­κές τά­σεις. Απέ­φυ­γε συ­νει­δη­τά τα μα­κρο­σκε­λή ποι­ή­μα­τα, την πλού­σια ει­κο­νο­ποι­ία, τον έντο­νο λυ­ρι­σμό και την υπέρ­με­τρη ρη­το­ρεία. Η πε­ριο­ρι­σμέ­νη σε έκτα­ση ποί­η­σή του, με ασυ­νή­θι­στα πυ­κνή ύφαν­ση, σαν τα πα­νά­κρι­βα, συλ­λε­κτι­κής αξί­ας ανα­το­λί­τι­κα χα­λιά, ακο­λου­θεί τε­χνι­κές αφη­γη­μα­τι­κού πε­ζού λό­γου και με­τα­σχη­μα­τί­ζε­ται μέ­σα από την ει­ρω­νεία σε φι­λο­σο­φη­μέ­νη ποί­η­ση βά­θους. Ο ποι­η­τής αδια­φο­ρεί πλή­ρως και για τις γλωσ­σι­κές συμ­βά­σεις της επο­χής του κα­θώς ξε­περ­νά το δί­πο­λο κα­θα­ρεύ­ου­σα-δη­μο­τι­κή, αντλώ­ντας στοι­χεία και από τις δυο πη­γές της νε­ο­ελ­λη­νι­κής γλώσ­σας. Έδω­σε σα­φές προ­βά­δι­σμα στην κα­θη­με­ρι­νή γλώσ­σα, ανα­δει­κνύ­ο­ντας πα­ράλ­λη­λα ορι­σμέ­να στοι­χεία του κων­στα­ντι­νου­πο­λί­τι­κου ιδιώ­μα­τος, φέρ­νο­ντας έτσι στην επι­φά­νεια γλωσ­σι­κές μνή­μες από την προ­σω­πι­κή του ταυ­τό­τη­τα, ό,τι ακρι­βώς έκα­νε ο Σε­φέ­ρης με τις σμυρ­νέι­κες λέ­ξεις που εί­ναι εγκε­τε­σπαρ­μέ­νες σε ορι­σμέ­να ποι­ή­μα­τά του.

Φύ­σει ελεύ­θε­ρο και ανυ­πό­τα­κτο πνεύ­μα, ο Κα­βά­φης, βιώ­νο­ντας την πιο οξεία φά­ση του γλωσ­σι­κού δι­χα­σμού, ακο­λού­θη­σε τον δι­κό του δρό­μο, παίρ­νο­ντας ίσες απο­στά­σεις από τις ακραί­ες θέ­σεις τό­σο των αρ­χαϊ­στών όσο και των δη­μο­τι­κι­στών.
Τη γλώσ­σα του Κα­βά­φη με­λέ­τη­σε υπο­δειγ­μα­τι­κά ο κα­θη­γη­τής Γλωσ­σο­λο­γί­ας Κων­στα­ντί­νος Μη­νάς, οι νε­ο­ελ­λη­νι­στές όμως και οι λο­γο­τέ­χνες που ασχο­λή­θη­καν ευ­και­ρια­κά με το ίδιο θέ­μα δεν φαί­νε­ται να αξιο­ποί­η­σαν τα πο­ρί­σμα­τα των ερευ­νών του.^[9] Ο Μη­νάς ση­μειώ­νει (1996:126): «Ο Κα­βά­φης δεν θέ­λει με κα­νέ­να τρό­πο να αλ­λοιώ­σει τη γλώσ­σα χά­ρη του μέ­τρου, εν ονό­μα­τι της λε­γό­με­νης ποι­η­τι­κής άδειας. Λέ­ει: ‘Αι ποι­η­τι­καί άδειαι συ­νί­στα­νται εις με­τα­θέ­σεις ή απο­κο­πάς λέ­ξε­ων, εις συ­νι­ζή­σεις φω­νηέ­ντων, εις εκ­θλί­ψεις, και εν ή δύο άλ­λα. Εί­ναι κα­λόν ο ποι­η­τής να απο­φεύ­γη τας προς την γλώσ­σαν ελευ­θε­ρί­ας, δι’ ευ­κο­λιών πε­ρί το μέ­τρον. Τρο­χαϊ­κός πους εν μέ­σω ιάμ­βων ή αμ­φί­βρα­χυς εν μέ­σω ανα­παί­στων, ακό­μη και ελ­λι­πής τις το­μή εί­ναι μι­κρό­τε­ρα κα­κά του κα­τα­κερ­μα­τι­σμού λέ­ξε­ων ή σκο­τει­νής συ­ντά­ξε­ω­ς’».
Οι ιδιόρ­ρυθ­μες «κα­βα­φι­κές συ­ντά­ξεις» (όπως: σαν τί­πο­τε δεν απο­μέ­νει, και με­ρι­κοί θα μπή­κα­με στον Άδη, αντί θα έχου­με μπει (Μη­νάς, 1985:80) πα­ρου­σιά­ζουν συ­νει­δη­τή απόκ­κλι­ση από την κοι­νή νε­ο­ελ­λη­νι­κή για τη δη­μιουρ­γία του κα­τάλ­λη­λου ύφους. Δια­φο­ρε­τι­κή εί­ναι η ερ­μη­νεία της εσφαλ­μέ­νης προ­στα­κτι­κής με αύ­ξη­ση επέ­στρε­φε, αντί επί­στρε­φε, από το ομώ­νυ­μο ποί­η­μα: Επέ­στρε­φε συ­χνά και παίρ­νε με,/αγα­πη­μέ­νη αί­σθη­σις επέ­στρε­φε και παίρ­νε με. Έχουν δο­θεί διά­φο­ρες ερ­μη­νεί­ες.^[10] Ο Γιώρ­γος Βε­λου­δής ση­μειώ­νει:^[11] «Ένα υπο­τι­θέ­με­νο γλωσ­σι­κό ‘λά­θο­ς’, η χρή­ση του ‘λαν­θα­σμέ­νου’ λαϊ­κού τύ­που της προ­στα­κτι­κής επέ­στρε­φε στο ομό­τι­τλο ποι­η­τι­κό μι­κρο­γρά­φη­μα του Κα­βά­φη (1904/1909/1912), που προ­ξέ­νη­σε τό­ση αμη­χα­νία στους με­λε­τη­τές του, μπο­ρεί να ερ­μη­νευ­τεί ως ένα αρι­στο­τε­χνι­κό εκ­φρα­στι­κό μέ­σο της ποι­η­τι­κής του: Ο Κα­βά­φης ήξε­ρε, βέ­βαια, και τον ορ­θό τύ­πο της προ­στα­κτι­κής επί­στρε­φε, επέ­λε­ξε όμως, μ’ εξαι­ρε­τι­κή ποι­η­τι­κή ευ­φυ­ΐα, το λαϊ­κό επέ­στρε­φε, για να εκ­φρά­σει, και ‘φω­νη­τι­κά’, την έν­νοια της ‘επα­νά­λη­ψη­ς’. Η κε­ντρι­κή για το συ­ντο­μό­τα­το αυ­τό ποί­η­μά του έν­νοια αυ­τή εκ­φρά­ζε­ται όχι μό­νο με πολ­λούς γλωσ­σι­κούς δεί­κτες (συ­χνά, πά­λι, όταν… όταν), αλ­λά και με την επα­νά­λη­ψη, και μά­λι­στα το δι­πλα­σια­σμό, των τεσ­σά­ρων φω­νηέ­ντων (ε) του τί­τλου στο ‘εσω­τε­ρι­κό’ του ποι­ή­μα­τος: επέ­στρε­φε και παίρ­νε με».

Ο Κα­βά­φης υπήρ­ξε ο κα­τ’ εξο­χήν «γλωσ­σο­λο­γι­κός» ποι­η­τής, με πρω­τό­τυ­πες γλωσ­σι­κές με­λέ­τες τις οποί­ες έχουν εκ­θειά­σει επαγ­γελ­μα­τί­ες γλωσ­σο­λό­γοι. Επο­μέ­νως, δεν έγρα­ψε τον αδό­κι­μο αυ­τό τύ­πο από άγνοια. Η αλή­θεια εί­ναι ότι στην επο­χή του το λά­θος αυ­τό ήταν ευ­ρύ­τα­τα δια­δε­δο­μέ­νο, όπως εί­ναι και σή­με­ρα.^[12] Δεν προ­σέ­κρουε ού­τε στο δι­κό του γλωσ­σι­κό αι­σθη­τή­ριο και έτσι νο­μι­μο­ποί­η­σε ένα γραμ­μα­τι­κό τύ­πο για να δεί­ξει έμ­με­σα, ή έστω υπο­συ­νει­δή­τως, ότι η έν­νοια του «σω­στού» και του «λά­θους» έχει σχε­τι­κή αξία.