O αυτοδίδακτος χαρτοτέχνης στην αχαρτομάθητη χώρα

Το πρό­σφα­το τε­λευ­ταίο και χω­ρίς επι­στρο­φή τα­ξί­δι του Ντί­νου Χρι­στια­νό­που­λου, που όσο ζού­σε τό­σο απο­στρέ­φο­νταν τα τα­ξί­δια και τις απου­σί­ες από μό­νι­μο τό­πο – πέ­τρα που κυ­λά­ει μαλ­λί δεν πιά­νει έλε­γε – έφε­ρε στη μνή­μη μου τον άγνω­στο αυ­το­δί­δα­κτο κα­τα­σκευα­στή χαρ­τών και υδρο­γεί­ων σφαι­ρών Σω­τή­ρη Ζή­ση (1902-1989) που «γνώ­ρι­σα» πριν από εί­κο­σι πέ­ντε χρό­νια και πέ­ντε με­τά τον θά­να­τό του. Ομο­λο­γώ ότι ού­τε ως ήδη ανα­γνω­ρι­σμέ­νο ση­μα­ντι­κό λαϊ­κό ζω­γρά­φο τον γνώ­ρι­ζα, τον κα­λύ­τε­ρο της Μα­κε­δο­νί­ας, όπως λέ­ει ο Χρι­στια­νό­που­λος και οι σχε­τι­κοί έπαι­νοι των Κά­ρο­λου Τσί­ζεκ, Ηλία Πε­τρό­που­λου και νω­ρί­τε­ρα του Βα­σί­λειου Λα­ούρ­δα. Ήταν η ενα­σχό­λη­ση του Ζή­ση με τη ζω­γρα­φι­κή στη Θεσ­σα­λο­νί­κη εκεί­νη που τον έκα­νε ευ­ρύ­τε­ρα γνω­στό, σε μάλ­λον προ­χω­ρη­μέ­νη ηλι­κία, πο­λύ αρ­γό­τε­ρα από την χαρ­το­τε­χνι­κή του δρα­στη­ριό­τη­τα, που επί­σης αγνο­ού­σα μέ­χρι τα μέ­σα της δε­κα­ε­τί­ας του ’90. Το 1994 έφτα­σε στα χέ­ρια μου, από ευ­γε­νι­κή προ­σφο­ρά, ένας έντυ­πος δί­χρω­μος μο­νό­φυλ­λος χάρ­της στα ελ­λη­νι­κά, μι­κρών σχε­τι­κά δια­στά­σε­ων (20Χ38 εκ), εμ­φα­νές προ­ϊ­όν χει­ρο­ποί­η­της αυ­το­δί­δα­κτης χαρ­το­τε­χνί­ας. Απει­κό­νι­ζε μια κα­τά με­σημ­βρι­νό στε­νό­μα­κρη ζώ­νη της ανα­το­λι­κής Ευ­ρώ­πης από τη Βαλ­τι­κή μέ­χρι τον Εύ­ξει­νο Πό­ντο. Ο «Ακρι­βής Χάρ­της Ανα­το­λι­κής Ευ­ρώ­πης», με γρα­φι­κή κλί­μα­κα ένα εκα­το­στό στον χάρ­τη να αντι­στοι­χεί σε πε­ρί­που εβδο­μή­ντα χλμ. στο έδα­φος, κά­λυ­πτε μια πε­ριο­χή από τη φιν­λαν­δο­ρω­σι­κή Κα­ρε­λία, το Ελ­σίν­σκι [έτσι] και το Λέ­νιν­γκραδ μέ­χρι την Κων­στα­ντι­νού­πο­λη, κα­τά Βορ­ρά-Νό­το και από τη Βαρ­σο­βία μέ­χρι τη Μό­σχα και λί­γο πιο πέ­ρα, κα­τά Δύ­ση-Ανα­το­λή. Ο χάρ­της ήταν αχρο­νο­λό­γη­τος αλ­λά με ση­μειω­μέ­να τρία ση­μα­ντι­κά στοι­χεία–αφε­τη­ρί­ες για ιχνη­λά­τη­ση: «Έκ­δο­σις Σωτ. Ζή­σης», «Τύ­ποις Ι. Μα­ρι­νέ­λη – Θες)νί­κη» και «Τι­μά­ται Δραχ 10» (με προ­σθή­κη σε κόκ­κι­νο επι­και­ρο­ποι­η­μέ­νης τι­μής «Dr 30», από σφρα­γι­δά­κι, προ­φα­νώς για πω­λή­σεις αρ­γό­τε­ρες των αρ­χι­κών). Τα τρία αυ­τά στοι­χεία, σε συν­δυα­σμό με το πε­ριε­χό­με­νο του γε­ω­γρα­φι­κού πα­ρά­θυ­ρου του χάρ­τη, θα μπο­ρού­σαν να δώ­σουν την πε­ρί­ο­δο έκ­δο­σης και πε­ρισ­σό­τε­ρα για την ταυ­τό­τη­τα του χαρ­το­τέ­χνη (ή εμπει­ρι­κού χαρ­το­γρά­φου). Η χρο­νο­λό­γη­ση ενός αχρο­νο­λό­γη­του χάρ­τη εί­ναι πά­ντα μια ελ­κυ­στι­κή και με­ρι­κές φο­ρές συ­ναρ­πα­στι­κή δια­δι­κα­σία, αλ­λά πά­ντα επί­πο­νη και απαι­τη­τι­κή συν­δυα­σμού πολ­λών στοι­χεί­ων που προ­σφέ­ρει το χαρ­το­γρα­φι­κό πε­ριε­χό­με­νο. Τέ­τοια εί­ναι τα το­πω­νύ­μα, η επι­λο­γή του συ­γκε­κρι­μέ­νου γε­ω­γρα­φι­κού πα­ρα­θύ­ρου και με­ρι­κά πρό­σθε­τα στοι­χεία που μπο­ρούν να αξιο­ποι­η­θούν. Απαι­τού­νται, γνώ­σεις, πεί­ρα, υπο­μο­νή, έμπνευ­ση, τύ­χη αλ­λά – κά­πο­τε – γνω­ρι­μί­ες και δί­αυ­λοι...
Η γνω­ρι­μία με τον Χρι­στια­νό­που­λο και η επι­κοι­νω­νία μα­ζί του μου έδω­σε τον Σω­τή­ρη Ζή­ση. Τον εί­χε γνω­ρί­σει γύ­ρω στο 1960, ως κλι­σε­τζή και ρε­του­σέρ της εφη­με­ρί­δας Μα­κε­δο­νία, όπου εκεί πή­γαι­νε ο ποι­η­τής τα κλι­σέ της Δια­γω­νί­ου που άρ­χι­ζε τό­τε να βγά­ζει. Ο ίδιος θυ­μά­ται:

Όμως ο Χρι­στια­νό­που­λος μου έδω­σε και το τυ­πο­γρα­φείο. Άλ­λω­στε ποιός κα­ταλ­λη­λό­τε­ρος από αυ­τόν στο ιστο­ρι­κό σκα­νά­ρι­σμα των τυ­πο­γρα­φεί­ων της Θεσ­σα­λο­νί­κης και της Μα­κε­δο­νί­ας; Συ­νε­χί­ζο­ντας τις ανα­μνή­σεις του λέ­ει:

Όμως, και επει­δή η ει­κό­να που εί­χε ο Χρι­στια­νό­που­λος για τον «μπαρ­μπα-Σω­τή­ρη» με τα με­ρά­κια του για τους χάρ­τες δεν του ήταν και πο­λύ σί­γου­ρη, έσπευ­σε να προ­τεί­νει

Οι επι­σκέ­ψεις στο σπί­τι του και οι ανα­μνή­σεις που ακού­σα­με εκεί στις αρ­χές του 2000 για τη ζωή του Σω­τή­ρη Ζή­ση και τις χαρ­το­τε­χνι­κές του δρα­στη­ριό­τη­τες πλού­τι­σαν τις γνώ­σεις μας γι’ αυ­τόν και συ­μπλή­ρω­σαν την ει­κό­να του, ως πρω­το­πό­ρου σε άγνω­στες ση­μα­ντι­κές πτυ­χές της χαρ­το­γρα­φι­κής ιστο­ρί­ας της χώ­ρας, όπως ήταν η εκ­πλη­κτι­κή επαγ­γελ­μα­τι­κή πα­ρα­γω­γή υδρο­γεί­ων σφαι­ρών, για σχο­λι­κή χρή­ση, που έκα­νε ο Ζή­σης τη δε­κα­ε­τία του ’50 με τις κό­ρες του, πριν ασχο­λη­θεί με τη ζω­γρα­φι­κή. Από αυ­τές μά­θα­με ότι ο παπ­πούς τους, πα­τέ­ρας του Σω­τή­ρη, ήταν μα­κε­δο­νο­μά­χος που φύ­λα­γε ως πο­λύ­τι­μο κει­μή­λιο επι­στο­λή που του εί­χε στεί­λει, προς ανα­γνώ­ρι­ση της προ­σφο­ράς του, ο υπο­λο­χα­γός πυ­ρο­βο­λι­κού Αλέ­ξαν­δρος Μα­ζα­ρά­κης-Αι­νιάν (γνω­στός αν­θυ­πο­λο­χα­γός στη Χαρ­το­γρα­φι­κή Υπη­ρε­σία Στρα­τού πριν φύ­γει για τη Μα­κε­δο­νία). Με­τά τους Βαλ­κα­νι­κούς Πο­λέ­μους ο Ζή­σης τε­λεί­ω­σε το δη­μο­τι­κό σχο­λείο στη Χα­λά­στρα και με εφό­διο την κα­λή του ορ­θο­γρα­φία και καλ­λι­γρα­φία έμα­θε την τε­χνι­κή και τέ­χνη της τσι­γκο­γρα­φί­ας κο­ντά σε θείο του, που δού­λευε τυ­πο­γρά­φος στη Θεσ­σα­λο­νί­κη. Η κό­ρη του θυ­μό­ταν ότι «ήταν και άν­θρω­πος ευ­χά­ρι­στος, δη­λα­δή το έλε­γε το κα­λα­μπού­ρι του όπου πή­γαι­νε. Τον αγα­πού­σαν πο­λύ οι συ­νά­δελ­φοι του».
Η πρώ­τη του δου­λειά ήταν στο τυ­πο­γρα­φείο Ερ­μής, πριν επι­στρα­τευ­τεί στα 17 του για την Μι­κρά Ασία, που υπη­ρέ­τη­σε μέ­χρι την Κα­τα­στρο­φή, έχο­ντας πά­ντα μα­ζί στον γυ­λιό του την επι­στο­λή-κει­μή­λιο προς τον μα­κε­δο­νο­μά­χο πα­τέ­ρα του, του συ­νταγ­μα­τάρ­χη πλέ­ον Μα­ζα­ρά­κη-Αι­νιάν διοι­κη­τή της Με­ραρ­χί­ας Σμύρ­νης το 1919. Ο έφη­βος Σω­τή­ρης εί­χε ντρα­πεί να δεί­ξει την επι­στο­λή στον Μα­ζα­ρά­κη όταν τον συ­νά­ντη­σε, έχα­σε τον γυ­λιό του στην υπο­χώ­ρη­ση και γύ­ρι­σε με τα πό­δια στη Θεσ­σα­λο­νί­κη σχε­δόν στα 22 του. Πε­ρι­πλα­νή­θη­κε σε τυ­πο­γρα­φεία της Αλε­ξαν­δρού­πο­λης, των Σερ­ρών (για λί­γο και στην Αθή­να) μέ­χρι να αρ­χί­σει να ερ­γά­ζε­ται το 1937 στην εφη­με­ρί­δα Μα­κε­δο­νία της Θεσ­σα­λο­νί­κης και μά­λι­στα συ­νε­ται­ρι­στι­κά στο τσι­γκο­γρα­φείο, συ­ντα­ξιο­δο­τού­με­νος το 1966.
Το 1937 ο τρια­ντα­πε­ντά­ρης Ζή­σης ήταν πλέ­ον σε ηλι­κία που έπρε­πε να δει το μέλ­λον του ως οι­κο­γέ­νεια. Οι συν­θή­κες δύ­σκο­λες. Δεν εί­χε εφό­δια σπου­δών με­τά το δη­μο­τι­κό, η επο­χή ήταν οι­κο­νο­μι­κά και κοι­νω­νι­κά στε­νό­χω­ρη, οι ανά­γκες άρ­χι­σαν να πιέ­ζουν. Αν και ήταν ση­μα­ντι­κές (για την επο­χή) οι επι­δό­σεις του στην ορ­θο­γρα­φία και καλ­λι­γρα­φία όπως και η εμπει­ρία, η δε­ξιό­τη­τα και το τα­λέ­ντο του στην τε­χνι­κή και τέ­χνη της τσι­γκο­γρα­φί­ας, δεν ήταν αρ­κε­τά για την βελ­τί­ω­ση των οι­κο­νο­μι­κών του σε μια επο­χή τό­σο δύ­σκο­λη όχι μό­νο για την Ελ­λά­δα. Τό­τε άρ­χι­σαν να ανα­δύ­ο­νται κά­ποιες ιδιαί­τε­ρες ποιό­τη­τες που τον ανα­δει­κνύ­ουν σή­με­ρα σε πρό­σω­πο άξιο γνω­ρι­μί­ας και προ­σο­χής. Η δύ­να­μη της γνω­στι­κής αυ­το­βελ­τί­ω­σης, μα­ζί με την ευ­φυ­ΐα, την επι­νοη­τι­κό­τη­τα, την επι­μο­νή και υπο­μο­νή κα­θώς και μια ιδιο­φυή αντί­λη­ψη ενός ελ­λείμ­μα­τος χαρ­το­μά­θειας στη χώ­ρα, οδή­γη­σαν τον Σω­τή­ρη Ζή­ση σε μια και­νο­τό­μο ιδέα που η πραγ­μα­το­ποί­η­σή της θα μπο­ρού­σε να του απο­φέ­ρει επι­πλέ­ον πό­ρους για τα προς το ζην. Και ασφα­λώς στη δια­μόρ­φω­ση της ιδέ­ας πρό­σθε­ταν και τα με­ρά­κια του, που λέ­ει ο Χρι­στια­νό­που­λος, ίσως και η εσω­τε­ρι­κή ποιό­τη­τα ιδιαί­τε­ρων αν­θρώ­πων (συ­νή­θως απο­φέ­ρει στην αρ­γό­τε­ρη πο­ρεία του βί­ου) όπως εκεί­νη που εί­χε κά­νει τον έφη­βο στρα­τιώ­τη στην Μι­κρά Ασία «να ντρα­πεί» να δεί­ξει στον επι­κε­φα­λής συ­νταγ­μα­τάρ­χη του την επι­στο­λή-κει­μή­λιο που εί­χε στον γυ­λιό του... Όλα αυ­τά φαί­νε­ται να οδή­γη­σαν τον Σω­τή­ρη Ζή­ση «να δει», λί­γο πριν ξε­σπά­σει ο Πό­λε­μος του 1940, ότι θα μπο­ρού­σε να αυ­ξή­σει τους πό­ρους της ζω­ής του κά­νο­ντας κά­τι απί­στευ­το για την επο­χή: να κα­τα­σκευά­σει πρώ­τος αυ­τός στην Ελ­λά­δα υδρό­γειες σφαί­ρες! Εί­χε ακού­σει ότι δεν υπήρ­χαν ελ­λη­νι­κής κα­τα­σκευ­ής υδρό­γειες σφαί­ρες για τις σχο­λι­κές ανά­γκες. Όσες κυ­κλο­φο­ρού­σαν μέ­χρι τό­τε στη χώ­ρα έρ­χο­νταν από το εξω­τε­ρι­κό με ξέ­νη γρα­φή των το­πω­νυ­μί­ων και επο­μέ­νως με πε­ριο­ρι­σμέ­νη κυ­κλο­φο­ρία. Η ιδέα του ήταν να φτιά­ξει αυ­τός τις πρώ­τες υδρό­γειες σφαί­ρες στα ελ­λη­νι­κά και να προ­μη­θεύ­σει τα σχο­λεία μέ­σω βι­βλιο­πω­λεί­ων. Δεν ήταν εύ­κο­λο για­τί δεν ήξε­ρε πώς γί­νο­νται οι σφαί­ρες, πώς γί­νο­νται οι ατρα­κτοει­δείς χάρ­τες που κα­λύ­πτουν τις σφαι­ρι­κές επι­φά­νειες (βλ. Χάρ­της, 17) και πολ­λά άλ­λα τε­χνι­κά που έπρε­πε να σκε­φτεί, όπως τα κα­λού­πια για την κα­τα­σκευή των σφαι­ρών. Διά­βα­σε εγκυ­κλο­παί­δειες, το πρό­σφα­το «Σύ­μπαν» του Ανα­στα­σιά­δη (1936), επι­σκέ­φτη­κε μη­χα­νουρ­γεία και έδι­νε κα­τα­σκευα­στι­κές οδη­γί­ες, αρ­χι­κά για μι­κρού με­γέ­θους υδρο­γεί­ους. Έτσι άρ­χι­σε το 1939 την κα­τα­σκευή των πρώ­των ελ­λη­νι­κών υδρο­γεί­ων σφαι­ρών στη Θεσ­σα­λο­νί­κη. Έφτια­ξε με­ρι­κές, αλ­λά του έμει­ναν στο σπί­τι αφού σε λί­γο άρ­χι­σε ο Πό­λε­μος του ’40. Η τε­χνο­γνω­σία εί­χε όμως απο­κτη­θεί για να ξα­ναρ­χί­σει η οι­κια­κή πα­ρα­γω­γή των ελ­λη­νι­κών υδρο­γεί­ων σφαι­ρών με­τά την Απε­λευ­θέ­ρω­ση και η εμπο­ρι­κή διά­θε­σή τους από βι­βλιο­πω­λεία, με κο­ρύ­φω­ση της έντο­νης επι­τη­δευ­μα­τι­κής δρα­στη­ριό­τη­τας του «Χαρ­το­τε­χνι­κού Ερ­γα­στη­ρί­ου» στο σπί­τι του Ζή­ση στις Σα­ρά­ντα Εκ­κλη­σιές, από τις αρ­χές της δε­κα­ε­τί­ας του ’50 και με­τά.

Η ενα­σχό­λη­σή του με τους χάρ­τες αρ­χί­ζει αμέ­σως με­τά την έναρ­ξη του Πο­λέ­μου του ’40, όταν ακού­γο­νται τα το­πω­νύ­μια των θε­ά­τρων του νι­κη­φό­ρου πο­λέ­μου, η Κο­ρυ­τσά, το Αρ­γυ­ρό­κα­στρο και άλ­λα. Ο κό­σμος ζη­τού­σε «να δει» πού βρί­σκο­νται οι τό­ποι αυ­τοί και ο Ζή­σης έφτια­ξε για την εφη­με­ρί­δα Μα­κε­δο­νία έναν ολο­σέ­λι­δο χάρ­τη της Αλ­βα­νί­ας, ο οποί­ος ανέ­βα­σε πο­λύ την κυ­κλο­φο­ρία της όταν δη­μο­σιεύ­τη­κε. Χρη­σι­μο­ποιού­σε ως πρό­τυ­πο ξέ­νους χάρ­τες τους οποί­ους με­τα­γλώ­τι­ζε, επέ­λε­γε το γε­ω­γρα­φι­κό πα­ρά­θυ­ρο που τον εν­διέ­φε­ρε και τον επε­ξερ­γα­ζό­ταν, όπως έκα­νε και με την ιδιαί­τε­ρη πε­ρί­πτω­ση του αχρο­νο­λό­γη­του χάρ­τη της αρ­χής του ση­μειώ­μα­τος. Εκεί­νον με το «πε­ρί­ερ­γο» γε­ω­γρα­φι­κό πα­ρά­θυ­ρο και τον ασυ­νή­θι­στο τί­τλο «Ακρι­βής Χάρ­της Ανα­το­λι­κής Ευ­ρώ­πης» με τον οποίο άρ­χι­σε η γνω­ρι­μία μου με τον σπου­δαίο Σω­τή­ρη Ζή­ση ως χαρ­το­τέ­χνη, πο­λύ πριν ασχο­λη­θεί με την ζω­γρα­φι­κή του, για την οποία έγι­νε γνω­στός. Η χρο­νο­λό­γη­ση του χάρ­τη αυ­τού προσ­διο­ρί­ζε­ται από την ιδιαι­τε­ρό­τη­τα του πε­ριε­χο­μέ­νου του, που εί­ναι φα­νε­ρό ότι «κά­τι ήθε­λε να δεί­ξει», εστιά­ζο­ντας στο συ­γκε­κρι­μέ­νο γε­ω­γρα­φι­κό πα­ρά­θυ­ρο. Οι Γερ­μα­νοί εί­χαν ήδη κα­τα­λά­βει τη Θεσ­σα­λο­νί­κη στις 6 Απρι­λί­ου του 1941, απα­γό­ρευ­σαν την κυ­κλο­φο­ρία των εφη­με­ρί­δων και κα­τά­σχε­σαν τα μη­χα­νή­μα­τα της Μα­κε­δο­νί­ας, ανά­με­σά τους και το τσι­γκο­γρα­φείο που εί­χε εκεί συ­νε­ται­ρι­στι­κά ο Ζή­σης. Ο ίδιος, που (κα­τά την αφή­γη­ση της κό­ρης του) «...δεν τους χώ­νευε τους Γερ­μα­νούς και να δου­λέ­ψει για τους Γερ­μα­νούς δεν ήθε­λε...» έμει­νε άνερ­γος. Έχο­ντας νω­πή στο μυα­λό του την επι­τυ­χία του φύλ­λου της Μα­κε­δο­νί­ας που εί­χε τον χάρ­τη της Αλ­βα­νί­ας άρ­χι­σε να φτιά­χνει τον χάρ­τη της Ανα­το­λι­κής Ευ­ρώ­πης. Πό­τε όμως; Και εκτός της βιο­πο­ρι­στι­κής του ανά­γκης, μή­πως ενυ­πήρ­χε στον χάρ­τη αυ­τόν κά­ποια εκ μέ­ρους του «οπτι­κή ρη­το­ρι­κή»; Ήταν αυ­τή εμ­φα­νής ή αφα­νής; Για το «πό­τε» και το «για­τί» η αφή­γη­ση της κό­ρης του δί­νει κά­ποιες απα­ντή­σεις. Το­πο­θε­τεί την έκ­δο­ση του χάρ­τη το 1942 και απο­δί­δει την κα­τα­σκευή του στην κα­τάλ­λη­λη ιστο­ρι­κή συ­γκυ­ρία. Ο κό­σμος πα­ρα­κο­λου­θού­σε την εξέ­λι­ξη του πο­λέ­μου τα­ραγ­μέ­νος από τη με­γά­λη ανα­τρο­πή που έφερ­νε η γερ­μα­νι­κή επί­θε­ση στο Ανα­το­λι­κό Μέ­τω­πο: «δί­ψα­γε ο κό­σμος, άκου­γε Λον­δί­νο. Τό­τε, σκέ­φτη­κε να κά­νει κι ένα χάρ­τη της Ρω­σί­ας, για να βγά­λει και κα­μιά δε­κά­ρα δη­λα­δή εδώ που τα λέ­με. Κι έκα­νε αυ­τό τον χάρ­τη...» Από την ιστο­ρία γνω­ρί­ζου­με ότι το Μέ­τω­πο αυ­τό, το γε­ω­γρα­φι­κά με­γα­λύ­τε­ρο του Β΄ΠΠ, δι­ήρ­κη­σε από τον Ιού­νιο 1941 μέ­χρι τον Ια­νουά­ριο 1942. Αυ­τός ακρι­βώς ο γε­ω­γρα­φι­κός χώ­ρος απει­κο­νί­ζε­ται στον χάρ­τη του Ζή­ση, που φαί­νε­ται να έτυ­χε κα­λής κυ­κλο­φο­ρί­ας, αν κρί­νου­με από τις δύο τι­μές πώ­λη­σής του, που ση­μειώ­νο­νται στον χάρ­τη. Οι τι­μές αυ­τές, και η δια­φο­ρά τους, με δε­δο­μέ­νο το επί­πε­δο κό­στους βα­σι­κής δια­τρο­φής (π.χ. το ψω­μί) τον Απρί­λιο του 1941 και τον πλη­θω­ρι­σμό τον Ια­νουά­ριο του 1942 (αύ­ξη­ση περ. 20 φο­ρές) δεί­χνουν ότι ο χάρ­της θα πρέ­πει να εκ­δό­θη­κε με­τα­ξύ του τέ­λους του κα­λο­και­ριού του 1941 και πριν την έναρ­ξη της Μά­χης της Μό­σχας που άρ­χι­σε τον Οκτώ­βριο του 1941 (μέ­χρι τον Ια­νουά­ριο 1942). Το γε­ω­γρα­φι­κό πα­ρά­θυ­ρο του χάρ­τη απει­κο­νί­ζει αυ­τόν ακρι­βώς το χώ­ρο, αφή­νο­ντας εκτός το Στά­λιν­γκραντ και τον ανα­το­λι­κό­τε­ρο χώ­ρο της γερ­μα­νι­κής επί­θε­σης εκεί, στις αρ­χές Μα­ΐ­ου 1942. Όλα τα το­πω­νύ­μια του Ανα­το­λι­κού Με­τώ­που ήταν εκεί, στα ελ­λη­νι­κά, με την έμ­φα­ση να δί­νε­ται στο σι­δη­ρο­δρο­μι­κό δί­κτυο, πρω­τεύ­ον και δευ­τε­ρεύ­ον. Ο χάρ­της αυ­τός ήταν μια σιω­πη­λή προ­βο­λή της γε­ω­γρα­φί­ας του με­γα­λύ­τε­ρου πο­λε­μι­κού θε­ά­τρου του Β΄ΠΠ και ίσως, σε συν­δυα­σμό με τα ακού­σμα­τα από τα ερ­τζια­νά του Λον­δί­νου, μια εξί­σου σιω­πη­λή απά­ντη­ση στη γε­ω­γρα­φι­κή πο­λε­μι­κή προ­πα­γάν­δα της φι­λο­να­ζι­στι­κής εφη­με­ρί­δας της Θεσ­σα­λο­νί­κης Νέα Ευ­ρώ­πη/Das Neue Europa.

Με­τά την Απε­λευ­θέ­ρω­ση και την επα­νέκ­δο­ση της Μα­κε­δο­νί­ας, ο Ζή­σης επα­νήλ­θε στο τσι­γκο­γρα­φείο της εφη­με­ρί­δας και στα χαρ­το­τε­χνι­κά του με­ρά­κια με έμ­φα­ση στην σφαι­ρο­ποι­ία, της οποί­ας ήταν ο άγνω­στος πρω­το­πό­ρος στην Ελ­λά­δα. Στις αρ­χές του ’50 τον βρί­σκου­με ήδη να ασκεί επι­τη­δευ­μα­τι­κή δρα­στη­ριό­τη­τα με «Χαρ­το­τε­χνι­κό Ερ­γα­στή­ριο» στο σπί­τι του στις Σα­ρά­ντα Εκ­κλη­σιές, με τις πρέ­σες και τα ερ­γα­λεία που επι­νό­η­σε για την κα­τα­σκευή και την ση­μα­ντι­κά προ­σο­δο­φό­ρο πα­ρα­γω­γή των υδρο­γεί­ων σφαι­ρών του, σε τρία με­γέ­θη, με μό­νους βοη­θούς τις κό­ρες του. Πε­ρί τις 2.000 υδρό­γειες σφαί­ρες του μπαρ­μπα-Σω­τή­ρη –με τη φίρ­μα των εκ­δο­τι­κών οί­κων και βι­βλιο­πω­λεί­ων που τις που­λού­σαν– κυ­κλο­φό­ρη­σαν σε όλη την Ελ­λά­δα του ’50 και πολ­λοί μα­θη­τές και δά­σκα­λοι τις έβλε­παν τό­τε στις τά­ξεις τους στα σχο­λεία της χώ­ρας. Ο Ζή­σης όμως προ­χώ­ρη­σε και πα­ρα­πέ­ρα. Με τη δύ­να­μη της δι­κιάς του πρώ­τα μορ­φω­τι­κής αυ­το­βελ­τί­ω­σης και τις προ­ω­θη­μέ­νες πλέ­ον δε­ξιό­τη­τη­τες που διέ­θε­τε, μα­ζί με την ευ­φυία, τα τα­λέ­ντα και τα με­ρά­κια του, τον οδή­γη­σαν να επι­νο­ή­σει και κα­τα­σκευά­σει, με γρα­νά­ζια και αλυσ­σί­δα πο­δη­λά­του, χει­ρο­κί­νη­το ιδιο­φυ­ές «Επο­πτι­κόν όρ­γα­νον δι­δα­σκα­λί­ας των κι­νή­σε­ων της γης και σε­λή­νης προς αλ­λή­λας και εν σχέ­σει προς τον ήλιον», όπως γρά­φει το σχε­τι­κό κρα­τι­κό δί­πλω­μα ευ­ρε­σι­τε­χνί­ας. Δυ­στυ­χώς το σύ­στη­μα αυ­τό δεν εί­χε την επι­τυ­χία και προ­σο­δο­φό­ρο τύ­χη των υδρο­γεί­ων σφαι­ρών, ίσως λό­γω κό­στους, αλ­λά και πι­θα­νόν λό­γω του ...απο­λυ­τη­ρί­ου δη­μο­τι­κού που μό­νο αυ­τό διέ­θε­τε ο Ζή­σης σε μια πό­λη με ισχυ­ρό πα­νε­πι­στή­μιο.

Τα χρό­νια περ­νού­σαν, το επί­πε­δο χαρ­το­μά­θειας στη χώ­ρα δεν σή­κω­νε πλέ­ον ού­τε καν τα με­ρά­κια του Σω­τή­ρη Ζή­ση και αυ­τός άρ­χι­σε να ζω­γρα­φί­ζει, από τις αρ­χές της δε­κα­ε­τί­ας του ’60, ενώ συ­νέ­χι­ζε να ερ­γά­ζε­ται στη Μα­κε­δο­νία για την οποία έφτια­χνε οδι­κούς χάρ­τες και χαρ­το­δια­γράμ­μα­τα για τη Διε­θνή Έκ­θε­ση, όπως το ωραίο σχε­δόν pop-art της 28^ης ΔΕΘ του τα­ραγ­μέ­νου 1963.

^{————————————
(Περισσότερα για τα χαρτογραφικά μεράκια του Σωτήρη Ζήση, με το πλήρες σημείωμα του Ντίνου Χριστιανόπουλου, στο: Ε. Λιβιεράτος (Επιμ.): Ένας αυτοδίδακτος χαρτογράφος. Σωτήρης Ζήσης 1902-1989. Θεσσαλονίκη (2004), σελ. 117, ΕΚΕΧΧΑΚ, ISBN 960-7999-15-0).}