Κατά το ακαδημαϊκό έτος 2019/20, στο εαρινό εξάμηνο (που το αρχίσαμε κανονικά στις αίθουσες και το τελειώσαμε στο Zoom), εν μέσω εγκλεισμού, λοιπόν, καταπιαστήκαμε, με τους φοιτητές μου και τις φοιτήτριές μου στο μάθημα «Πανόραμα Ισπανικής Λογοτεχνίας», του Τμήματος Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του ΑΠΘ, με τη μετάφραση 23 μικροποιημάτων της ισπανίδας πανκ ποιήτριας, AJO. Το εγχείρημα ολοκληρώθηκε και μπορείτε να το δείτε, δίγλωσσο, στο ηλεκτρονικό περιοδικό Χάρτης (τεύχος 19).
Όπως είναι φυσικό, λογικό και επιβεβλημένο στη διάρκεια αυτού του «διαδικτυακού εργαστηρίου ομαδικής λογοτεχνικής μετάφρασης», όπως τελικά εξελίχθηκε το εγχείρημά μας, το κάθε ένα από τα μέλη της ομάδας κατέθετε τα επιχειρήματά του προκειμένου να συμβάλει στο τελικό ομαδικό μετάφρασμα.
Σε ένα μόνο από τα μικροποιήματα έγινα κατά κάποιο τρόπο, και κατά παράβαση, ίσως, των κανόνων του μαθήματος, αυτό που ενίοτε μου προσάπτει με το ευγενικό γλυκό της χαμόγελο η φίλη Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη: δικτάτορας. Ας πούμε, πιο κομψά και ωραιοποιώντας το μη αποδεχόμενο ωραιοποίηση, ότι το πήρα επάνω μου. Αλλά ας δούμε το ποίημα και την εκδοχή του στα ελληνικά:
¿Y si corazón no fuera más que
el aumentativo de la palabra coraza...?
————— ≈ —————
Κι αν η χαρά είναι
το θηλυκό του χάρου;
Στο ισπανικό πρωτότυπο, για όσες και όσους δεν γνωρίζουν τη γλώσσα, υπάρχει ένα λογοπαίγνιο, ήτοι το «κακό συναπάντημα» για κάθε μεταφραστή, πολύ περισσότερο όταν εμφανίζεται σε ένα αφαιρετικό αστραπιαίο μικροποίημα. Πιο συγκεκριμένα, η AJO παίζει με δύο λέξεις που φαίνεται να έχουν (δεν είναι όμως αληθές) κοινή ετυμολογική καταγωγή: coraza [πανοπλία, καβούκι] και corazón [καρδιά]. Φέρνει, δηλαδή, κοντά, στην ίδια φράση, δύο λέξεις, μία με έννοια «σκληρή», «παγωμένη» και μία με έννοια «μαλακή», «ζεστή». Προσοχή όμως: στα ισπανικά, η κατάληξη -ón είναι κατάληξη αυξητική. Για παράδειγμα: το cabeza σημαίνει κεφάλι, το cabezón κεφάλας, το chuleta σημαίνει μπριζόλα, το chuletón μπριζολάρα. Αναρωτιέται, λοιπόν, παιγνιωδώς και προβοκατόρικα το ποίημα, «και αν η θεωρούμενη ως ευαίσθητη, μαλακή, αδύναμη καρδιά ήταν, όπως μαρτυράει η κατάληξή της, μια πιο ενισχυμένη και πιο θωρακισμένη πανοπλία/προστασία;». Τέλεια σύλληψη, μην μου πείτε. Πολύ δυνατή εικόνα. Στο brainstorming του εργαστηρίου μας «έπεσαν» διάφορες ιδέες. Ιδού δύο:
Κι αν το ψυχάρα
ήταν κάτι παραπάνω από ψυχή...;
————— ≈ —————
Τι θα συνέβαινε αν
η καρδιά δεν ήταν
τίποτα περισσότερο
από το μεγεθυντικό
της λέξης θώρακας...;
Τότε ο υπογράφων πρότεινε στην ομάδα [ξέρω, θα μου πείτε: «είσαι ο καθηγητής, θα σε ακούσουν λόγω εξουσίας», θα σας απαντήσω όμως ότι πολλές άλλες ιδέες μου καταψηφίστηκαν… μετ’ επαίνων] την εκδοχή που παρουσιάστηκε πιο πάνω. Τα παιδιά άρχισαν τα «Κύριε, μήπως το παρακάνουμε;» και τα «Μα ξεφεύγουμε εντελώς» κ.λπ. Προσπάθησα να τους εξηγήσω ότι σε μια προσπάθεια «ερμηνείας» / μεταφοράς ενός λογοπαίγνιου σε άλλη γλώσσα, υπάρχουν θύματα. Κάτι προσπαθείς να σώσεις, κάτι χάνεις. Στη συγκεκριμένη περίπτωση επέλεξα να κρατήσω τον παιγνιώδη ρόλο του γραμματικού φαινομένου στο μικροποίημα (το μεγεθυντικό στα ισπανικά, το γένος στα ελληνικά).
Όλα αυτά έγιναν, όπως προείπα, εν μέσω εγκλεισμού. Μου είχε μείνει όμως βαθιά χαραγμένη στο μυαλό η συζήτηση που κάναμε στο πλαίσιο του μαθήματος για τη μετάφραση του εν λόγω μικροποιήματος και θέλησα να ζητήσω την άποψη επί του προκειμένου της μεταφραστικής μου «οικογένειας», τεσσάρων μεταφραστών και μεταφραστριών με τους οποίους έχουμε συνεργαστεί σε αναρίθμητες περιστάσεις και με τους οποίους με ενώνει βαθιά φιλία: Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη, Γεωργία Ζακοπούλου, Μελίνα Παναγιωτίδου, Νίκος Πρατσίνης. Έστειλα, λοιπόν, στους προαναφερθέντες, τον Αύγουστο του 2020, ένα ηλεκτρονικό μήνυμα, εκθέτοντάς τους την κατάσταση και ζητώντας τους, αφενός την άποψή τους για τη μεταφραστική λύση που δόθηκε και, αφετέρου, μια δική τους μεταφραστική προσέγγιση στο ποίημα. Ιδού οι απαντήσεις τους με τη σειρά που ελήφθησαν:
