Η λογοτεχνία μπορεί να είναι ένα όπλο ενάντια στη λήθη

• Το Confiteor απο­τε­λεί μια μα­κρά πε­ρι­πλά­νη­ση στην ιστο­ρία της βί­ας στην Ευ­ρώ­πη: από την επο­χή της Ιε­ράς Εξέ­τα­σης μέ­χρι το Ολο­καύ­τω­μα και το Άου­σβιτς. Πρό­κει­ται, αν λά­βου­με υπό­ψη και τον τί­τλο του βι­βλί­ου, για μιαν εξο­μο­λό­γη­ση των τρο­μα­κτι­κών αμαρ­τιών που έχει δια­πρά­ξει η εξου­σία. Πώς εγ­γρά­φε­ται αυ­τή η λο­γο­τε­χνι­κή στά­ση στο πλαί­σιο της πο­λι­τι­κής και οι­κο­νο­μι­κής κρί­σης η οποία μα­στί­ζει εδώ και και­ρό την ευ­ρω­παϊ­κή ήπει­ρο;
  

Μου εί­ναι δύ­σκο­λο να συ­σχε­τί­σω ένα λο­γο­τε­χνι­κό έρ­γο με την τω­ρι­νή κα­τά­στα­ση στην Ευ­ρώ­πη. Όπως οποιοσ­δή­πο­τε ευ­ρω­παί­ος πο­λί­της, ζω και ζού­με σε μια δύ­σκο­λη επο­χή με­τά­βα­σης προς το άγνω­στο. Μια επο­χή αλ­λα­γής στην οποία, πολ­λοί άν­θρω­ποι δυ­σκο­λεύ­ο­νται να προ­σαρ­μο­στούν. Η ιστο­ρία πά­ντα εί­χε στιγ­μές γε­νι­κής σιω­πής και στιγ­μές ανα­τα­ρα­χής, και στις μέ­ρες μας, στον οι­κο­νο­μι­κό το­μέα, η συμ­βου­λή που έχει δο­θεί στους νέ­ους εί­ναι ότι η κα­λύ­τε­ρη στά­ση όσον αφο­ρά τα επαγ­γελ­μα­τι­κά εί­ναι να ξέ­ρεις να προ­σαρ­μό­ζε­σαι σε οποια­δή­πο­τε δου­λειά: βρι­σκό­μα­στε στην επο­χή του απρό­βλε­πτου. Εί­ναι προ­φα­νές ότι η Ευ­ρώ­πη ως πο­λι­τι­κό ον αλ­λά­ζει (κι ο κό­σμος επί­σης). Κά­ποιοι πί­στευαν ότι ο χάρ­της της Ευ­ρώ­πης ήταν αμε­τά­βλη­τος. Αλ­λά η πραγ­μα­τι­κό­τη­τα μας λέ­ει ότι μό­νο από τις αρ­χές του 20^ού αιώ­να μέ­χρι σή­με­ρα εμ­φα­νί­στη­καν πολ­λά νέα κρά­τη και θα εμ­φα­νι­στούν κι άλ­λα και­νούρ­για. Πρέ­πει να προ­σαρ­μο­στού­με στο ότι τα κρά­τη και τα έθνη-κρά­τη εί­ναι πο­λι­τι­κές οντό­τη­τες που χρη­σι­μεύ­ουν σε μια επο­χή και που σε άλ­λες στιγ­μές μπο­ρούν να απο­δει­χθούν ξε­πε­ρα­σμέ­νες ή πρέ­πει να ανα­δια­μορ­φω­θούν σε βά­θος.
Το Confiteor εί­ναι ένα μυ­θι­στό­ρη­μα που εμ­βα­θύ­νει στην προ­σω­πι­κή συ­νεί­δη­ση χω­ρίς προσ­δο­κί­ες να κά­νει μια μα­κρο­πο­λι­τι­κή κρί­ση. Το Confiteor ίσως να θέ­λει να εμ­βα­θύ­νει στη συ­νεί­δη­ση των ατό­μων. Βλέ­που­με πολ­λές εκ­δο­χές του Κα­κού, από το από­λυ­το Κα­κό της Σοά ή της Ιε­ράς Εξέ­τα­σης μέ­χρι το κα­κό του εγω­ι­σμού και την πο­τα­πό­τη­τα στην κα­θη­με­ρι­νή ζωή των αν­θρώ­πων. Που και που, κά­ποια χει­ρο­νο­μία γεν­ναιο­δω­ρί­ας...

• Πι­στεύ­ε­τε πως υπάρ­χει απά­ντη­ση στην ιστο­ρία του Κα­κού στην οποία ανα­τρέ­χε­τε; Μπο­ρεί η τέ­χνη, ανα­δει­κνύ­ο­ντας τη μνή­μη των θυ­μά­των της βί­ας, να συμ­βά­λει στη θε­ρα­πεία ενός τραύ­μα­τος το οποίο έχει κα­τα­στεί δια­χρο­νι­κό; Κι ακό­μα, μπο­ρεί να απο­δει­χθεί ο έρω­τας, όπως το υπαι­νίσ­σε­στε στο μυ­θι­στό­ρη­μά σας, ένα εί­δος όχι ίσως ακρι­βώς θε­ρα­πεί­ας, αλ­λά πά­ντως δια­φυ­γής;  

Ας πά­με βή­μα-βή­μα: Πρώ­τον. Μια απά­ντη­ση στην ιστο­ρία ή, μάλ­λον στην ύπαρ­ξη του Κα­κού... δεν νο­μί­ζω να υπάρ­χει που­θε­νά. Ο Αντριά Αρ­ντέ­βολ, ο πρω­τα­γω­νι­στής, που εί­ναι έξυ­πνος, όχι όπως εγώ που εί­μαι μό­νο συγ­γρα­φέ­ας, εί­ναι ένας σο­φός, συ­νη­θι­σμέ­νος να στο­χά­ζε­ται. Πα­ρό­λα αυ­τά, εγκα­τα­λεί­πει το σχέ­διό του να εξη­γή­σει την αι­τία του Κα­κού. Αρ­νεί­ται να το εξη­γή­σει (για­τί δεν μπο­ρεί να βρει την απά­ντη­ση). Εγκα­τα­λεί­πει τον στο­χα­σμό κι επι­λέ­γει την αφή­γη­ση: πε­ριο­ρί­ζε­ται στο να εξη­γεί τη ζωή και τις σκέ­ψεις του στην αγα­πη­μέ­νη του. Αυ­τό επί­σης εί­ναι ένας τρό­πος να κα­τα­λά­βει τον εαυ­τό του. Και να κα­τα­λά­βω κι εγώ τον δι­κό μου εαυ­τό ενώ έγρα­φα.
Δεύ­τε­ρο. Η τέ­χνη μπο­ρεί να εί­ναι πο­λύ χρή­σι­μη, ακό­μα κι αν πο­λύς κό­σμος δεν το πι­στεύ­ει. Οι επι­ζώ­ντες και οι άμε­σες μαρ­τυ­ρί­ες από τη Σοά πε­θαί­νουν σι­γά-σι­γά: σύ­ντο­μα δεν θα υπάρ­χει κα­νείς που να έχει ζή­σει προ­σω­πι­κά την κό­λα­ση της Σοά. Φεύ­γουν οι άμε­σες μαρ­τυ­ρί­ες αλ­λά απο­μέ­νουν οι με­λέ­τες, οι στα­τι­στι­κές, οι λί­στες, η Ιστο­ρία... Αλ­λά «μό­νο» με το μυ­θι­στό­ρη­μα (τον κι­νη­μα­το­γρά­φο ή την ποί­η­ση), δη­λα­δή με καλ­λι­τε­χνι­κές δρα­στη­ριό­τη­τες, μπο­ρού­με να μπού­με στον στρα­τώ­να 36 και μπο­ρού­με τε­λι­κά να ει­σχω­ρή­σου­με στη βα­σα­νι­σμέ­νη και ενο­χι­κή σκέ­ψη εκεί­νου του φυ­λα­κι­σμέ­νου που μό­λις έχει κλέ­ψει ένα κομ­μά­τι ψω­μί από έναν άλ­λο φυ­λα­κι­σμέ­νο... Και όσα χρό­νια κι αν πε­ρά­σουν... ο ανα­γνώ­στης του βι­βλί­ου ή ο θε­α­τής της ται­νί­ας έχουν «ζή­σει» με την εν­θυ­μη­τι­κή δύ­να­μη της αφή­γη­σης αυ­τό που συ­νέ­βη, την ιστο­ρι­κή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα· και μπο­ρούν να την κα­τα­λά­βουν, να την κά­νουν δι­κή τους και να κλά­ψουν για τη δυ­στυ­χία που προ­κά­λε­σε το Κα­κό. Η λο­γο­τε­χνία μπο­ρεί να εί­ναι ένα όπλο ενά­ντια στη λή­θη.
Τρί­το. Ο έρω­τας, μια δια­φυ­γή; Δεν το βλέ­πω έτσι. Ο έρω­τας υπο­θέ­τει μια επι­θυ­μία δέ­σμευ­σης προς τον άλ­λον άν­θρω­πο πα­ρό­λο που εί­ναι πο­λύ δύ­σκο­λο για τον Αντριά να φτά­σει στο ση­μείο να πει­στεί γι’ αυ­τήν την πραγ­μα­τι­κό­τη­τα. Οι στιγ­μές έλ­λει­ψης επι­κοι­νω­νί­ας ανά­με­σα στη Σά­ρα και τον Αντριά με έκα­ναν να υπο­φέ­ρω πο­λύ ενώ τις έγρα­φα.

• Γρά­ψα­τε ένα εξαι­ρε­τι­κά πε­ρί­πλο­κο μυ­θι­στό­ρη­μα. Δεν πρό­κει­ται μό­νο για τη σω­ρεία των πα­ρα­πο­μπών του, που ανα­κι­νούν ολό­κλη­ρες βι­βλιο­θή­κες, αλ­λά και για τις δύ­σκο­λες αφη­γη­μα­τι­κές τε­χνι­κές του, που απαι­τούν έναν πο­λύ συ­γκρο­τη­μέ­νο και μο­νί­μως σε εγρή­γορ­ση ανα­γνώ­στη. Με βά­ση αυ­τά τα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά, πώς εξη­γεί­τε τη διε­θνή του επι­τυ­χία;

Διό­τι πι­στεύω ότι ο ανα­γνώ­στης εί­ναι έξυ­πνος και μπο­ρείς να του ζη­τή­σεις προ­σο­χή. Πρέ­πει όμως να έχει κά­ποιος την ικα­νό­τη­τα να του προ­σφέ­ρει στοι­χεία που να έχουν να κά­νουν με την πλο­κή και το στυλ ώστε να του χρη­σι­μεύ­σουν σαν καλ­λι­τε­χνι­κό ερέ­θι­σμα και, ίσως, σαν αφορ­μή για σκέ­ψη... Ξέ­ρω ότι υπάρ­χουν χι­λιά­δες απαι­τη­τι­κοί ανα­γνώ­στες, που απαι­τούν κεί­με­να που να τους κά­νουν να συλ­λο­γι­στούν και να σκε­φτούν, που δεν συμ­βι­βά­ζο­νται στο να περ­νούν τον χρό­νο τους με εκεί­να τα άθλια προ­γράμ­μα­τα που υπάρ­χουν σε αρ­κε­τές τη­λε­ο­ρά­σεις. Ανα­γνώ­στες που δεν συμ­βι­βά­ζο­νται με το να δια­βά­ζουν το προ­φα­νές αλ­λά ψά­χνουν κεί­με­να που να τους κά­νουν να στο­χα­στούν. Επει­δή εί­μαι ανα­γνώ­στης, ξέ­ρω ποια εί­ναι τα γού­στα πολ­λών ανα­γνω­στών. Δεν εί­ναι έτσι όλοι όσοι ανοί­γουν ένα βι­βλίο, σύμ­φω­νοι. Αλ­λά δεν μπο­ρού­με να στα­μα­τή­σου­με να εξη­γού­με και να γρά­φου­με χω­ρίς να εν­δια­φε­ρό­μα­στε για το επί­πε­δο των ανα­γνω­στών.

• Πώς συ­γκε­ντρώ­σα­τε το τε­ρά­στιο βι­βλιο­γρα­φι­κό υλι­κό σας και, κυ­ρί­ως, με ποιον τρό­πο υπο­τά­ξα­τε ένα τό­σο αχα­νές, εγκυ­κλο­παι­δι­κό υλι­κό στους κα­νό­νες της μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κής αφή­γη­σης; Πώς με­τα­τρέ­πε­ται η εγκυ­κλο­παί­δεια σε ζω­ντα­νή, αν­θρώ­πι­νη ιστο­ρία, πώς με­τα­μορ­φώ­νε­ται ένας γνω­στι­κός θη­σαυ­ρός σε λο­γο­τε­χνία;

Εί­ναι δύ­σκο­λο να απα­ντή­σω σ’ αυ­τήν την ερώ­τη­ση. Η κυο­φο­ρία του Confiteor ήταν πο­λύ αρ­γή και συ­χνά χρειά­στη­κε να ψά­ξω αρ­κε­τά ποι­κί­λο υλι­κό. Το έκα­να, με στιγ­μιαίο και συ­νε­χή τρό­πο, αλ­λά μό­νο όταν εί­χα την ανά­γκη. Όχι ότι πριν να ξε­κι­νή­σω το μυ­θι­στό­ρη­μα συ­γκέ­ντρω­να πλη­ρο­φο­ρί­ες για «όλα». Όταν αρ­χί­ζω ένα μυ­θι­στό­ρη­μα δεν σκέ­φτο­μαι τις πη­γές που θα χρεια­στώ. Αυ­τό που κά­νω εί­ναι να δη­μιουρ­γώ χα­ρα­κτή­ρες που με συ­νο­δεύ­ουν στο τα­ξί­δι που αρ­χί­ζω. Και όταν βρε­θώ σε ένα σκο­τει­νό ση­μείο που οφεί­λε­ται στην άγνοιά μου, βρί­σκω πλη­ρο­φο­ρί­ες πά­νω σ’ αυ­τό και μό­νο πά­νω σ’ αυ­τό και συ­νε­χί­ζω να γρά­φω· αν βρω ξα­νά ένα σκο­τει­νό ση­μείο, βρί­σκω ξα­νά πλη­ρο­φο­ρί­ες. Και συ­νε­χί­ζω να γρά­φω. Δεν θα μπο­ρού­σα να συ­γκε­ντρώ­σω πλη­ρο­φο­ρί­ες εκ των προ­τέ­ρων για το «σύ­νο­λο» του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος για­τί πο­τέ δεν σχε­διά­ζω το μυ­θι­στό­ρη­μα που θα γρά­ψω και γι’ αυ­τό δεν μπο­ρώ να ξέ­ρω ποιο εί­ναι αυ­τό το «σύ­νο­λο». Δί­νω προ­τε­ραιό­τη­τα στην αφή­γη­ση που με­γα­λώ­νει μέ­σα μου, γρά­φω, όπως θα έλε­γε κα­νείς, στα τυ­φλά, και κά­θε φο­ρά που βλέ­πω ότι μου λεί­πουν πλη­ρο­φο­ρί­ες, ένα όνο­μα, μια επα­νερ­μή­νευ­ση... τό­τε στα­μα­τάω τη μη­χα­νή, το επι­λύω και συ­νε­χί­ζω να αφη­γού­μαι την ιστο­ρία του Αντριά, του βιο­λιού, της Σά­ρα, του... Όταν γρά­φω ένα μυ­θι­στό­ρη­μα πο­τέ δεν ξέ­ρω τι θα εί­ναι και πώς θα τε­λειώ­σει: αρ­χί­ζω να γρά­φω στα τυ­φλά, ωθού­με­νος από «την επι­θυ­μία να αφη­γη­θώ». Αυ­τό που με εν­δια­φέ­ρει εί­ναι να δια­μορ­φώ­σω συ­νε­κτι­κούς χα­ρα­κτή­ρες που να έχουν ηθι­κό βά­θος, που να σκέ­φτο­νται, που να εί­ναι αντι­φα­τι­κοί, που να ξέ­ρουν να κλά­ψουν, να γε­λούν· να εί­ναι μάλ­λον δει­λοί και κά­ποιες φο­ρές θαρ­ρα­λέ­οι...

• Το Κα­κό ανα­λαμ­βά­νει πρω­τα­γω­νι­στι­κό ρό­λο και σε ένα άλ­λο μυ­θι­στό­ρη­μά σας, τις Φω­νές του πο­τα­μού Πα­μά­νο. Θα συ­σχε­τί­ζα­τε τα δύο βι­βλία και, γε­νι­κό­τε­ρα, ποιες εί­ναι οι γραμ­μές που συν­δέ­ουν το Confiteor με την προη­γού­με­νη λο­γο­τε­χνι­κή πα­ρα­γω­γή σας;  

Αν για να γρά­ψω το Confiteor χρειά­στη­κα οκτώ χρό­νια, για να γρά­ψω τις Φω­νές του πο­τα­μού Πα­μά­νο χρειά­στη­κα επτά και δύο μή­νες. Ήταν κι αυ­τό ένα μυ­θι­στό­ρη­μα μα­κράς κυο­φο­ρί­ας. Όλα τα μυ­θι­στο­ρή­μα­τά μου εί­ναι αρ­γής και μα­κράς κυο­φο­ρί­ας. Γι’ αυ­τό δεν μπό­ρε­σα να γρά­ψω αρ­κε­τά. Απα­ντώ­ντας όμως στην ερώ­τη­ση, πρέ­πει να πω ότι και τα δύο μυ­θι­στο­ρή­μα­τα εί­ναι συν­δε­δε­μέ­να και προ­έρ­χο­νται από μια συλ­λο­γή με δι­η­γή­μα­τα του 2000 που ονο­μά­ζε­ται Viatge d’hivern και που ακό­μη δεν έχει με­τα­φρα­στεί στα ελ­λη­νι­κά. Η ιδέα της πι­θα­νό­τη­τας του ελέγ­χου των αφη­γη­μα­τι­κών χώ­ρων όλων των δι­η­γη­μά­των κά­νο­ντας τους χα­ρα­κτή­ρες και τα αντι­κεί­με­να ενός δι­η­γή­μα­τος να μπαί­νουν στον κό­σμο μιας άλ­λης αφή­γη­σης, με κά­νει να νιώ­θω σαν κά­ποιου εί­δους θε­ός που ελέγ­χει κό­σμους που με­τα­ξύ τους μπο­ρεί να μη σχε­τί­ζο­νται για­τί τους χω­ρί­ζει ένας αιώ­νας από­στα­ση... που απο­κτούν όμως σχέ­ση χά­ρη στη δι­κή μου πα­ρέμ­βα­ση.
Όταν ει­σχώ­ρη­σα στον κό­σμο των Φω­νών του πο­τα­μού Πα­μά­νο επι­κε­ντρώ­θη­κα, κυ­ρί­ως, σε ση­μεία της επο­χής με­τά τον εμ­φύ­λιο ισπα­νι­κό πό­λε­μο (1936-1939) που, ακό­μα κι αν φαί­νε­ται ψέ­μα­τα, ακό­μη δεν έχει κλεί­σει τις πλη­γές που προ­κλή­θη­καν, αφού στην Ισπα­νία δεν υπήρ­ξε κα­νέ­νας νό­μος που να βά­ζει τε­λεία στον θά­να­το του δι­κτά­το­ρα Φράν­κο. Οι ήρω­ες του φραν­κι­σμού βρί­σκο­νται ακό­μη στην εξου­σία. Σκε­φτεί­τε ότι τα πράγ­μα­τα που δι­η­γού­μαι στις Φω­νές του πο­τα­μού Πα­μά­νο, που το­πο­θε­τώ σε ένα μι­κρό χω­ριό στα Πυ­ρη­ναία, σε μια ορει­νή πε­ριο­χή της Κα­τα­λο­νί­ας στα σύ­νο­ρα με τη Γαλ­λία, πολ­λοί ανα­γνώ­στες μου έλε­γαν ότι αυ­τό εί­χε συμ­βεί και στο χω­ριό τους (που ήταν στη με­σο­γεια­κή ακτή ή στο κέ­ντρο της Κα­τα­λο­νί­ας...) Όμως ήδη εί­χα αρ­χί­σει να σκέ­φτο­μαι το Κα­κό, την επι­μο­νή των αν­θρώ­πων να κά­νουν κα­κό... Ήθε­λα να αφη­γη­θώ την ανε­ξή­γη­τη έλ­λει­ψη εν­συ­ναί­σθη­σης των σκλη­ρών αν­θρώ­πων προς τα θύ­μα­τά τους.
Τώ­ρα, με­τά από τό­σα χρό­νια αφιε­ρω­μέ­να σ’ αυ­τούς τους τρεις τί­τλους που ανέ­φε­ρα, έχω εκ­δώ­σει ένα και­νούρ­γιο βι­βλίο με δι­η­γή­μα­τα με τί­τλο Quan arriba la penombra και το οποίο, δυ­στυ­χώς, ασχο­λεί­ται με θέ­μα­τα σχε­τι­κά με αυ­τό που λέ­με: πά­ντα με την αι­τία της ύπαρ­ξης του Κα­κού… Πα­ρε­μπι­πτό­ντως, στην αρ­χή του βι­βλί­ου υπάρ­χει ένα από­φθεγ­μα του Έλ­λη­να Εμ­μα­νου­ήλ Ρο­ΐ­δη: «Σέ­βο­μαι τους νε­κρούς, κι όταν ακό­μα εί­ναι ζω­ντα­νοί».
Και απα­ντώ­ντας την ερώ­τη­σή σας, μπο­ρώ να πω, για να ολο­κλη­ρώ­σω, ότι κά­θε και­νούρ­γιο βι­βλίο έχει ένα χρέ­ος προς τα άλ­λα βι­βλία που έχω γρά­ψει. Πά­ντα εί­χα αυ­τήν την αί­σθη­ση. Το Viatge d’hivern δεν θα μπο­ρού­σε να υπάρ­χει χω­ρίς να έχει γρα­φτεί Η σκιά του ευ­νού­χου, του 1996. Το Confiteor (2011) δεν θα υπήρ­χε αν δεν εί­χαν γρα­φτεί Οι φω­νές του πο­τα­μού Πα­μά­νο (2004).

_{Η συνέντευξη με τον Ζάουμε Καμπρέ αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα του Αθηναϊκού και Μακεδονικού Πρακτορείου Ειδήσεων (ΑΠΕ-ΜΠΕ) στις 9 Μαΐου 2017.}

ΒΡΕΙ­ΤΕ ΤΑ ΒΙ­ΒΛΙΑ ΤΟΥ Ζά­ου­με Κα­μπρέ ΣΤΟΝ ΙΑ­ΝΟ.