Ποίηση / Αντι-ποίηση: Εννοιολογικές οριοθετήσεις

————————————————
Σχό­λια στα Σχό­λια του Στέ­φα­νου Κου­μα­νού­δη (19)
—————————————————

ΜEΡΟΣ Α΄: Ποίηση: λεξικογραφικοί ορισμοί
——— ≈ ———

*αντιποιητικός, 3. (αντίθ. του εν τη ποιήσει ποιητικού). Γερμ. unpoëtisch. Κ. Παλαμάς εν «Εφημερίδι» 9 Ιαν. 1892 και εν Εστία εικονογραφημένη 22 Ιαν. 1895. – Εν τοις λεξικοίς της αρχαίας γλώσσης η λέξις δεν έχει ταύτην την σημασίαν.

Ο Κουμανούδης, βαθύς γνώστης του αρχαίου λόγου, ερμηνεύει το νεολογισμό αυτό με βάση τις αρχαίες σημασίες του επιθέτου ποιητικός, διαφορετικά θα του καταλόγιζε κανείς αδίκως περιττολογία στην εκφραση «το ποιητικό στην ποίηση». Στην αρχαιοελληνική γλώσσα ποιητικός σημαίνει πρωτίστως «δημιουργικός, παραγωγικός» και δευτερευόντως «ο σχετικός με την ποίηση» (στον Ισοκράτη). Χωρίς να το δηλώνει σε κανένα λήμμα του λεξικού του, ο ρηξικέλευθος λεξικογράφος καταγράφει και σημασιολογικούς νεολογισμούς, με την έννοια ότι τονίζει την ύπαρξη της λέξης σε αρχαία κείμενα με διαφορετική σημασία.^[1]
Η κατανόηση του επιθέτου αντιποιητικός προϋποθέτει την πλήρη ερμηνεία του επιθέτου ποιητικός, στην ουσία όμως την αποσαφήνιση της έννοιας της ποίησης.

Ποίηση: το ανέφικτο επακριβούς ορισμού της

Δεν θα ήταν καθόλου υπερβολικό, αν κάποιος ισχυριζόταν ότι υπάρχουν τόσοι ορισμοί της ποίησης όσοι είναι και οι ποιητές. Η άποψη αυτή ενισχύεται από την απλή ανάγνωση ενός εξαιρετικού βιβλίου του Γεράσιμου Ζώρα.^[2] Ο πραγματικός ορισμός της ποίησης είναι ανέφικτος, μάλλον ανύπαρκτος, η ποίηση όμως είναι υπαρκτή και πρέπει να μπαίνει στη ζωή όλων των ανθρώπων ως ζωοποιός δύναμη που εξισορροπεί την πεζή και άχαρη καθημερινότητα.
Ο λεξικογράφος οφείλει, παρ’ όλα αυτά, να αποτολμήσει να δώσει ένα σύντομο ενδεικτικό ορισμό της ποίησης.
Το λεξικό της Πρωίας (1933), ένα από τα καλύτερα και πρωτοπόρα λεξικά της Νεοελληνικής, απ’ όπου αντλούσαν στοιχεία τα περισσότερα λεξικά, καταγράφει λήμμα ποίησις και ποίηση με τις σημασίες: «κατασκευή, κοινώς φκιάξιμο: (εκκλ.) ‘ποίησις του κόσμου’ || ‘η τέχνη της συνθέσεως λογοτεχνικών έργων εις στίχους (κατ’ αντιδιαστολήν προς την πεζογραφίαν ή τον πεζόν λόγον) ως και αυτά ταύτα τα ποιητικά δημιουργήματα: ‘λυρική-επική-δραματική ποίησις, αι ποιήσεις του Παπαρρηγοπούλου’».
Το λεξικό Δημητράκου (1936-1950) ακολουθεί κατά πόδας το παραπάνω λήμμα. Η λογοτεχνική έννοια αποδίδεται με ελαφρά παράφραση: «η τέχνη της συνθέσεως εμμέτρων έργων λόγου (κατ’ αντιδιαστολήν προς τον πεζόν λόγον)». Ακόμα και το άκαιρο παράδειγμα «αι ποιήσεις του Παπαρρηγοπούλου» παρέμεινε το ίδιο, σαν να μην υπήρχε άλλος άξιος μνείας ποιητής.
Το Μείζον λεξικό Τεγόπουλου-Φυτράκη αντιγράφει την Πρωία με μόνη «καινοτομία» την προσαρμογή δυο λέξεων στη δημοτική: «η τέχνη της σύνθεσης λογοτεχνικών έργων σε στίχους».
Το λεξικό του Ιδρύματος Μ. Τριανταφυλλίδη συστηματοποιεί πρώτο τις σημασίες της λέξης: «1α. η τέχνη της σύνθεσης, της δημιουργίας λογοτεχνικών έργων σε στίχους (σε αντιδιαστολή προς την πεζογραφία, τον πεζό λόγο). β. το ποιητικό δημιούργημα, το ποίημα. 2. τα διάφορα ποιητικά είδη, τεχνοτροπίες κτλ. 3. το σύνολο της ποιητικής δημιουργίας, των ποιητικών έργων μιας περιόδου, ενός ποιητή, ενός έθνους κτλ. 4. η αισθητική και συναισθηματική αξία, διάθεση, η μαγεία».
Το λεξικό Μπαμπινιώτη δεν διαφοροποιείται αισθητά ως προς την καταγραφή των σημασιών, ενώ παραμένει στο οικείο λήμμα ανερμήνευτη η ποιητικότητα: «1. η τέχνη της δημιουργίας ποιημάτων· η παραγωγή ποιητικού λόγου (κατ’ αντιδιαστολή προς τον πεζό λόγο· η τέχνη και η τεχνική της δημιουργίας τού κόσμου του ποιητικού κειμένου, κάθε μορφή έντεχνου λόγου που διαθέτει το στοιχείο της ποιητικότητας, μιας διαφορετικής σύλληψης και έκφρασης τής πραγματικότητας. 2. το σύνολο των ποιητικών έργων, της ποιητικής παραγωγής (ενός καλλιτέχνη, μιας εποχής, ενός κινήματος). 3. (μτφ.-εκφρ.) ότιδήποτε φέρει αρετές που συχνά αποδίδονται στην ποίηση (σημ. 1), όπως η αρμονία, η ομορφιά, η φαντασία».  
Το Χρηστικό λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών συμπυκνώνει την ουσία του όρου σε δύο σημασίες: «1. ΛΟΓΟΤ. έντεχνος λόγος που αξιοποιεί στον μέγιστο βαθμό τη συγκινησιακή λειτουργία της γλώσσας και χαρακτηρίζεται, κατά κανόνα, από πυκνότητα, ευρηματική εικονοποιία και εσωτερικό ρυθμό· συνεκδ. ποιήματα, ποιητικά έργα. 2. (μτφ.) οτιδήποτε προσφέρει αισθητική ή γευστική απόλαυση».^[3] Πρώτη φορά καταγράφονται και ερμηνεύονται οι σταθερές λεξικές συνάψεις ηλεκτρονική, οπτική και συγκεκριμένη ποίηση. Το ΧρΛεξ εμπερικλείει στον ορισμό τη διάσημη ρήση του I. A. Richards (1893-1979), την οποία αποδέχεται και ο Γιώργος Σεφέρης: «η ποίηση είναι η υπέρτατη μορφή της συγκινησιακής χρήσης της γλώσσας».  
Τα περισσότερα ξενόγλωσσα λεξικά κινούνται στο παραδοσιακό πλαίσιο ορισμού της ποίησης, με έμφαση στην πρωτοτυπική της σημασία που συνδέεται στενά με τη στιχουργία, η οποία και τη διαφοροποιεί από την πεζογραφία. Οι λέξεις-κλειδιά που χρησιμοποιούνται για την αποσαφήνιση της ποίησης, ως τέχνης και ως τεχνικής, είναι: στίχος, ρυθμός, μελωδία, ηχόχρωμα, αρμονία, εικόνες, φαντασία, αίσθημα, συναίσθημα, συγκίνηση. Ευκαιριακά αναφέρεται η προσεκτική επιλογή των λέξεων. Το κατ’ εξοχήν γνώρισμα της πεζογραφίας, στη γενικευτική της μορφή, είναι η απουσία μετρικής δομής (metrical structure).
Στη γερμανική λεξικογραφική παράδοση η ποίηση ορίζεται γενικά ως γλωσσικό έργο τέχνης με τρία κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματα: συναισθηματικότητα, βιωματικότητα, εκφραστικότητα.^[4] Οι Γάλλοι, αντίθετα, στους σχετικούς ορισμούς επιμένουν πιο πολύ στην τριαδική σχέση: ρυθμός, αρμονία, εικονοποιία.
Το περίφημο American Heritage Dictionary of the English Language τόλμησε να καταγράψει με τον πιο σαφή τρόπο αυτό που επί αιώνες είναι γνωστό, ότι δηλαδή τα όρια ανάμεσα στην ποίηση και σε ορισμένα είδη πεζογραφίας, όχι μόνο είναι ρευστά και δυσδιάκριτα, αλλά σε αρκετές περιπτώσεις ταυτίζονται. Το λεξικό αυτό πρόσθεσε στο λήμμα poetry 4^η σημασία, την ακόλουθη: «πεζός λόγος που μοιάζει κατά κάποιο τρόπο με ποίημα, σε ό,τι αφορά, λ. χ., τη ζωντανή εικονοποιία ή τη ρυθμικότητα».^[5] Η σημασία αυτή θέτει στο περιθώριο τη μόνιμη εστία αντιπαράθεσης της ποίησης σε σχέση με την πεζογραφία και τη σαφή οριοθέτησή τους. Οι όροι ποιητική πρόζα, πεζόμορφη ποίηση και πεζοτράγουδο αποτυπώνουν ένα μέρος αυτής της πραγματικότητας.^[6]

Αλεξικογράφητα είδη ποίησης

• απτική ποίηση (haptic poetry): Συνδέεται άμεσα με την αίσθηση της αφής αξιοποιώντας τη γλυπτική και κατάλληλες τυπογραφικές τεχνικές. Το ποίημα είναι καλό όχι μόνο να το βλέπει και να το διαβάζει κανείς, αλλά και να το αγγίζει, για να ενεργοποιηθεί εντονότερα στο μυαλό το αισθητικό αποτέλεσμα, όπως γίνεται με την οπτική και την ηχητική ποίηση. Ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του είδους είναι ο σκοτσέζος Ian Hamilton Finlay (1925-2006) ο οποίος συνέδεσε την ποίηση με την πολυτροπικότητα.^[7] Ο εκκεντρικός καλλιτέχνης «φύτεψε» ποιήματα στον διάσημο κήπο του.

Η μικρή Σπάρτη (Little Sparta) αποτελεί ένα από τα πιο αξιοθαύμαστα έργα τέχνης του 20ού αιώνα. Ονομάστηκε έτσι το 1983 για να υπενθυμίζει την αντιπαλότητα ανάμεσα στην Αθήνα και τη Σπάρτη. Ο κήπος βρίσκεται στο Stonypath, 30 περίπου μίλια νοτιοδυτικά του Εδιμβούργου, το οποίο είναι γνωστό ως «Η Αθήνα του Βορρά».
Όπως αναφέρεται στην ιστοσελίδα του Ιδρύματος (https://www.littlesparta.org.uk/), ο Finlay συνεργάστηκε με διάφορους καλλιτέχνες, ιδίως γλύπτες και λιθοξόους, όπως και με ποιητές, και δημιούργησε έργα τέχνης, κυρίως από ξύλο, πέτρα και μέταλλο, τα οποία εντάχτηκαν αρμονικά στον υπέροχο κατάφυτο κήπο. Παρουσιάζονται αντιπροσωπευτικές σκηνές του μεγαλείου της φύσης και της θάλασσας, όπως επίσης έργα εμπνευσμένα από την Kλασική Aρχαιότητα, τη Γαλλική Επανάσταση και το Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο. Ο κήπος σχεδιάστηκε έτσι, ώστε να αποτελεί ως σύνολο ένα μοναδικό, ασυνήθιστης έκτασης τεχνούργημα. Τα ποιήματα κατέχουν κεντρική θέση στην όλη καλλιτεχνική δημιουργία.

• βιντεοποίηση (video poetry): Τον όρο videopoetry δημιούργησε το 1978 ο καναδός ποιητής Tom Konyves (γεννήθηκε στη Βουδαπέστη το 1947) δίνοντας ο ίδιος τον ορισμό: «είδος ποίησης που εμφανίζεται σε μια οθόνη, με κύριο γνώρισμα την ποιητική αντιπαράθεση εικόνων με κείμενο και ήχο για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα».^[8] Η ποιητική εμπειρία εδράζεται στη χρονικά καθορισμένη ανάμιξη στοιχείων που δραστηριοποιούν την όραση (εικόνα: οπτική ποίηση, poésie visuelle), το νου (κείμενο) και την ακοή (μουσική: ηχητική ποίηση, poésie sonore).
• κινηματογραφική ποίηση & φιλμ ποίησης (film poetry & poetry film): Πρόκειται συνήθως για ταινία μικρού μήκους που έχει ως βασική πηγή έμπνευσης ένα ποίημα.^[9]
• ψηφιακή ποίηση (digital poetry): Η ηλεκτρονική ή ψηφιακή λογοτεχνία (electronic/digital literature) εντάσσεται στο πλαίσιο του μεταμοντερνισμού και λειτουργεί σε ένα «διακαλλιτεχνικό» και «διαμεσικό» περιβάλλον. Διαβάζεται σε ηλεκτρονικό υπολογιστή, iPad tablet ή σε έξυπνο τηλέφωνο (smartphone), σε αντίθεση με την έντυπη λογοτεχνία. Τα διάφορα ψηφιακά μέσα (κείμενα, εικόνες, βίντεο) αξιοποιούνται ποικιλοτρόπως σε έντονα διαδραστικό περιβάλλον. Η ψηφιακή (σπανιότερα ηλεκτρονική) ποίηση ή κυβερνοποίηση^[10] περιλαμβάνει τη χρήση υπερκειμένου, κινούμενων σχεδίων, που δημιουργούνται από υπολογιστή, κωδικοποίησης και ολογραμμάτων.^[11] Ο γενικά αποδεκτός ορισμός της είναι: «δημιουργική, πειραματική, παιγνιώδης ή ακόμα και κριτική γλωσσική τέχνη που περιλαμβάνει προγραμματισμό, πολυμέσα, κινούμενα σχέδια, διαδραστικότητα και διαδικτυακή επικοινωνία».^[12] Η ευρύτατη διάδοση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης (blogs, Facebook, Twitter, Tumblr, YouTube κ. ά.) διεύρυνε τις μορφές και τα επιμέρους είδη της ψηφιακής ποίησης. Η παραγωγή ποιημάτων από υπολογιστή (computer poems) με χρήση αλγορίθμων, με συμμετοχή του αναγνώστη στην κατασκευή τους, επιφέρει ουσιώδεις αλλαγές στον τρόπο παραγωγής και κατανόησησης της ποίησης σε πολυτροπικά περιβάλλοντα.

  Η δημιουργία ποιημάτων από υπολογιστή έγινε ευρύτερα γνωστή το 1962, όταν δημοσιεύτηκε ένα ιστορικό άρθρο στο περιοδικό Time με τίτλο “The Pocketa, Pocketa School”. Η παραγωγή κειμένων γίνεται με τυχαίους χειρισμούς.^[13] Η αυτοματοποίηση αποτέλεσε πηγή άγχους για το «λογοτεχνικό κατεστημένο» (literary establishment).

Η πολυτροπική ποίηση (multimodal poetry), συνδυασμός κειμένου, εικόνας και μουσικής, μπορεί και πρέπει να αξιοποιηθεί στη διδακτική πράξη καθώς είναι ιδιαίτερα ελκυστική, ιδίως για νεαρά άτομα.^[14] Με τη διδασκαλία της ποίησης στην προηγμένη αυτή μορφή ψηφιακής εγγραμματοσύνης ο μαθητής αντιλαμβάνεται τη δημιουργική πλευρά της γλώσσας, όπως αποτυπώνεται μέσα από εφευρηματικές μεταφορικές εικόνες και ασυνήθιστες λεξικές συνάψεις.^[15]   
Όπως παρατηρεί εύστοχα ο Κωστής Τριανταφύλλου, «Στην περίοδο των διαδικτυακών ψηφιακών πολιτισμών όλο και πιο πολύ θα συναντάμε προσεγγίσεις στην ποίηση με ενσωμάτωση ξένων/εξωγενών προς την κειμενική ποίηση στοιχείων. Πολυποιητική συμπεριφορά που μας πάει πίσω στις αρχές του 20ού αιώνα, αλλά δείχνει και το δρόμο για επανεννοιοδότηση αυτής της ποιητικής αίσθησης».^[16]
Οι σύγχρονες πολυμεσικές συμβολές στη δημιουργία (στην ουσία «παραγωγή») και κατανόηση της ποίησης αποτελούν προέκταση του γνωστού εδώ και ένα αιώνα «αβαντγκαρντισμού», δεν παύει όμως να παραμένει ζητούμενο η «ποιητική μέθεξη» η οποία ανήκει, ούτως η άλλως, στην ανεξερεύνητη σφαίρα της ιδιωτικότητας τόσο του δημιουργού όσο και του αναγνώστη. Η δημιουργία και η πρόσληψη του ποιητικού μηνύματος αποτελούν πολύπλοκες πνευματικές διαδικασίες οι οποίες διέπονται από μια ιδιόρρυθμη σχέση συμπληρωματικής κατανομής (ούτε ταυτίζονται, ούτε συνυπάρχουν) και αλληλοϋπονόμευσης.

ΒΡΕΙΤΕ ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ Χριστόφορου Χαραλαμπάκη ΣΤΟΝ ΙΑΝΟ.