Οι πραγματικότητες του 21ού αιώνα: όλα από την αρχή

Έχοντας γυρίσει την πλάτη στις απόλυτες απαντήσεις του θετικιστή 19ου αιώνα –που όρισαν εν πολλοίς και την πορεία του 20ού–, ο 21ος αιώνας, με λιγότερες βεβαιότητες στις αποσκευές του, δίνει τον δικό του αγώνα ορισμού της έννοιας του «πραγματικού» σε όλα τα επίπεδα: εθνικά, προσωπικά, έμφυλα, φυλετικά, καλλιτεχνικά. Τίποτα δεν βρίσκεται πλέον στο απυρόβλητο. Όλα επανεξετάζονται, οπότε, μοιραία επιστρέφουν και όλα τα ερωτήματα που απασχόλησαν και στο παρελθόν: Τι είναι είδος; Τι είναι φύλο; Τι είναι θέατρο; Τι είναι δημιουργία; Τι είναι αυθεντικότητα; Τι είναι αναπαράσταση; Τι είναι παρουσία; Τι είναι πραγματικότητα; Τι είναι όριο; Τι είναι ανεκτικότητα; Τι είναι ιστορία; Τι είναι κοινό; Τι είναι ορθό και τι όχι; Τι είναι Εξουσία; Ακόμη: τι είναι Άνθρωπος και τι μηχανή;

Ένα τεράστιο ναρκοπέδιο για όλους, μελετητές και καλλιτέχνες. Και αυτό απαιτεί προσοχή, γιατί ακριβώς κάθε απάντηση ή δράση ενδέχεται να πυροδοτήσει έντονες αντιπαραθέσεις και αντιδράσεις. Τα παραδείγματα πολλά. Η καταστροφή ενός αγάλματος ιστορικού προσώπου λ.χ., οι πράξεις του οποίου, με σημερινούς όρους, θεωρούνται απεχθείς, είναι μια πράξη που βοηθά στη «διαγραφή» και εν συνεχεία στο « ξαναγράψιμο» της ιστορίας ή πρόκειται για ένα βίαιο αναχρονισμό που πολύ εύκολα μπορεί να οδηγήσει σε μια νέα μορφή φασισμού (κάψιμο ανεπιθύμητων βιβλίων, σκληρές ντιρεκτίβες πρέπουσας συμπεριφοράς κ.λπ);
Η Πολιτική Ορθότητα πέτυχε με τις αναθεωρητικές της θέσεις και μεθοδεύσεις την πολυπόθητη ισότητα, την εξαφάνιση του σεξισμού και του ρατσισμού;
Ακόμη: Η παγκοσμιοποίηση —εκφρασμένη κυρίως μέσω της ελεύθερης ανταλλαγής/διακίνησης προϊόντων— πέτυχε την άμβλυνση των ανταγωνισμών και των εθνικών αντιπαλοτήτων; Πέτυχε να μετατρέψει την ουτοπία του «πλανητικού χωριού» σε ευεργετικό τόπο; Πέτυχε να καταργήσει τις φυλετικές και ταξικές διακρίσεις;
Η ακύρωση της «μίας» μεγάλης αλήθειας πέτυχε την αποκατάσταση της αλήθειας;
Η ολοένα και πιο πυκνή επαφή του ανθρώπου με την υψηλή τεχνολογία πέτυχε και το μοίρασμα της κυριαρχίας επάνω στη Φύση;
Αυτά τα ατάκτως ερριμμένα ερωτήματα δείχνουν ότι τα πράγματα είναι πολύ πιο ασαφή σε σχέση με το πιο «τακτοποιημένο» και ευανάγνωστο παρελθόν. Και είναι λογικό αυτή η κάπως χαοτική και αγχωτική αναζήτηση να περάσει και στις τέχνες. Δείτε τον πολλαπλασιασμό των «-ισμών» τα τελευταία σαράντα περίπου χρόνια. Πριν προλάβουμε να καταλάβουμε τον ένα «-ισμό» εμφανίζεται ο άλλος. Χωρίς τέλος. Ένας ασταμάτητος βομβαρδισμός από προτάσεις και μανιφέστα στην υπηρεσία ερμηνείας ενός κόσμου που βιάζεται να ξεχάσει το χθες και να μετατρέψει το αύριο σε σήμερα. Θα μου πείτε, πάντοτε η ίδια ιστορία. Όντως, πάντοτε η αγωνία της ονοματολογίας και της εσχατολογίας. Η δηλωμένη «αδυναμία» του Δυτικού Πολιτισμού: η αναζήτηση αφετηριών και τερματικών, γεννήσεων και θανάτων. Ο Δυτικός Πολιτισμός νιώθει ασφαλής όταν βάζει πλαίσια με αρχή μέση και τέλος. Μολονότι εν πολλοίς αυθαίρετο, είναι απόλυτα κατανοητό και εν πολλοίς αναγκαίο «κακό», ακόμη και γι’ αυτούς που δηλώνουν ότι διαφωνούν. Είναι ένας τρόπος τακτοποίησης και μελέτης της απίστευτης και άναρχης συσσώρευσης πληροφοριών και φαινομένων.
Η διαφορά με τα παρελθόν έγκειται στο γεγονός, ότι ενώ τα παλαιότερα γεγονότα εστίαζαν πιο πολύ στη Δύση, τώρα, με την τεχνολογία να κυριαρχεί σε όλο τον πλανήτη, τίθεται μεταξύ άλλων, επιτακτικά προς συζήτηση, πέρα από τη λειτουργία των πλαισίων και το θέμα της θέσης του Υποκειμένου και κατά πόσο αυτή η θέση έρχεται να επαληθεύσει τις προβλέψεις των πιο «σκοτεινών» μεταμοντέρνων μελετητών που το θέλουν θύμα της τεχνολογικής εξέλιξης ή των πιο αισιόδοξων στοχαστών και παράλληλα ελεγκτών της παγκοσμιοποίησης που πιστεύουν ότι, βγαίνοντας από την πιο πρόσφατη πανδημική κρίση, ο πολιτισμός θα αναζητήσει πιο σταθερά σημεία αναφοράς, πιο σταθερές έννοιες του χώρου, του έθνους, δηλαδή θα επιδιώξει λιγότερη ή πιο ελεγχόμενη διασπορά, ήτοι ένα καινούργιο «μετά» τον μεταμοντερνισμό.
Η όποια απάντηση εδώ θα ήταν εκβιαστική και αρκούντως επισφαλής. Όλα θα ξεκαθαρίσουν στο τέντωμα του χρόνου. Στις παρακάτω σελίδες προσπάθησα να συγκεντρώσω τις ερωτήσεις που κυριαρχούν σήμερα στις συζητήσεις και τα συγγράμματα που αφορούν το θέατρο αλλά και τον πολιτισμό γενικότερα. Ερωτήσεις που, όπως θα δείτε, δεν υποστηρίζονται από κάποια απάντηση, γιατί καμιά απάντηση δεν είναι τόσο περιεκτική ώστε να αποκλείει άλλες απαντήσεις. Απλώς η απαρίθμησή τους μας δίνει μια, θέλω να πιστεύω, περιεκτική εικόνα της πολυσύνθετης φυσιογνωμίας της πραγματικότητας που σήμερα όλοι βιώνουμε καθώς και των καλλιτεχνικών της δημιουργημάτων.
Παράλληλα, όλα αυτά τα ερωτήματα που ακολουθούν θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως πρακτικός πλοηγός έρευνας αλλά και δημιουργίας για συγγραφείς ή σκηνοθέτες που θέλουν να αναμετρηθούν με τα πολλά αδιέξοδα της εποχής.

Όπως πάντοτε έτσι και τώρα το πρώτο ζήτημα που ζητά απάντηση ή έστω κάποιο ειδικότερο σχόλιο είναι η έννοια της «Πραγματικότητας». Η ταχύτατη εξέλιξη της τεχνολογίας και των αναπαραγωγικών της δυνατοτήτων, έχει μετατρέψει το ερώτημα «τι είναι πραγματικό» σε σταυρόλεξο για λίγους λύτες. Και όσο πιο πολύ θα αναπτύσσεται η τεχνολογία άλλο τόσο θα μεγαλώνει και η απόστασή μας από την άμεση κατανόηση του κόσμου μας. Δικαιολογημένα λοιπόν και τα παρακάτω ερωτήματα των μελετητών:

• Η τεχνολογική διαμεσολάβηση ακυρώνει την έννοια του πραγματικού (και της όποιας «παρουσίας» το συνοδεύει);
• Πόση πραγματικότητα εμπεριέχεται στο «εδώ και τώρα» μιας θεατρικής ή μουσικής παράστασης με έντονη ψηφιακή φυσιογνωμία;
• Το «ζωντανό θέαμα» προϋποθέτει και την παρουσία μας στον ίδιο τον χώρο;
• Τι εννοούμε με «ζωντανό θέαμα» όταν μεταδίδεται από την τηλεόραση; Αφορά κάτι πραγματικό;
• Με ποιο τρόπο οι αναπαραστάσεις, θεατρικές, τηλεοπτικές, κινηματογραφικές, μυθιστορηματικές, κ.λπ, καθρεφτίζουν, αναπαράγουν και/ή διαμορφώνουν την άποψή μας περί του πραγματικού;
• Με ποιο τρόπο (και πού) οι απόψεις μας περί του πραγματικού και οι ποικιλοτρόπως προβαλλόμενες αναπαραστάσεις τέμνονται; Κι αν δεν τέμνονται, γιατί;
• Ποιος αναλαμβάνει να μας πει τι είναι πραγματικό; Και γιατί (και πώς) αναλαμβάνει;
• Τι ρόλο παίζουν οι στρεβλώσεις, οι κακοποιήσεις, οι παραχαράξεις, οι αοριστίες και οι γενικότητες στην κατασκευή/διαμόρφωση και προβολή αναπαραστάσεων της πραγματικότητας και στις απόψεις που έχει ο κόσμος για την πραγματικότητα και τα συνθετικά της υλικά;
• Μία ή πολλές πραγματικότητες;

Σε κάθε εποχή διεξάγεται ένας ανελέητος αγώνας εξουσίας, κυριαρχίας αλλά και μια μάχη για περισσότερη δημοκρατία μεταξύ εχόντων και μη εχόντων, εντός και εκτός, αποδεκτών και μη αποδεκτών. Σήμερα, το βλέπουμε με τις κινητοποιήσεις που αφορούν τα δικαιώματα των γυναικών (βλ. το κίνημα #metoo), των μαύρων, των διαφορετικών, των μειονοτήτων από τη μια και από την άλλη των θεσμών που πασχίζουν να συντηρήσουν τα κεκτημένα. Εκείνο που προβληματίζει σε τέτοιου είδους αντιπαραθέσεις είναι τι διακυβεύεται στη «μάχη» των αναπαραστάσεων. Οπότε και τα παρακάτω ερωτήματα:

• Ποια σχέση καλλιεργείται ανάμεσα στη δύναμη, την πραγματικότητα και την τελική φυσιογνωμία της αναπαράστασης;
• Διαμέσου ποιων διαδικασιών οι αναπαραστάσεις νομιμοποιούνται και γίνονται κανόνας; Πώς λειτουργούν: Η Λογοκρισία; Τα Βραβεία; Τα Πανεπιστήμια; Οι Κομματικοί μηχανισμοί; Τα ΜΜΕ;
• Πώς η αίσθηση του ανήκειν και της ταυτότητας διαμορφώνονται (ή επιβάλλονται) από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, τους θεσμούς και την καλλιτεχνική δημιουργία;
• Πώς διαμορφώνονται (και ελίσσονται) τα νήματα της δύναμης και των αναγκών της νομιμοποίησης;
• Πώς αξιολογούνται οι αναπαραστάσεις του εαυτού, του "Εγώ" σε σχέση με τα παίγνια εξουσίας;
• Ποιος αναλαμβάνει να μας πει τι είναι αληθινή αναπαράσταση; Και γιατί αναλαμβάνει;
• Τι μέτρα αξιολόγησης είθισται να χρησιμοποιούνται στον καθορισμό του «αληθινού»; Ή δεν μπορεί να υπάρχουν μέτρα γιατί ακυρώνουν τη λογική της σχετικότητας; Οπότε, πώς διαχειριζόμαστε τις (στρεβλές και μη) αναπαραστάσεις;

Ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της εποχής μας είναι οι πολιορκητικές τάσεις της τεχνολογίας. Το νιώσαμε κατά τη διάρκεια της πανδημίας και του υποχρεωτικού εγκλεισμού μας. Σε χρόνο μηδέν δημιουργήθηκε ένας ασφυκτικός κλοιός από τον οποίο απουσίαζαν τα περιθώρια, δηλαδή οι χώροι εκείνοι που κάποτε έδιναν (συμβολικά και κυριολεκτικά) τη δυνατότητα στην τέχνη να αυθαδιάζει, να τοποθετείται απέναντι στο Σύστημα. Αυτό σήμερα τείνει να καταργηθεί. Όλα δείχνουν με τον τρόπο τους να συγκλίνουν προς το ίδιο κέντρο, προς το οικείο. Και αυτή η τάση εγείρει σειρά ερωτημάτων, που αφορούν κυρίως την πρωτοπορία, η οποία από τη φύση της αναζητεί τρόπους να αρθρώσει έναν ανοίκειο λόγο, «έκκεντρο» και «εκ-κεντρικό». Τα ερωτήματα πολλά. Ορίστε ορισμένα:

• Με δεδομένες τις πολιορκητικές διαθέσεις(και ικανότητες) του Συστήματος και της νέας οικονομίας, δεχόμαστε εκ προοιμίου την ήττα κάθε εναλλακτικής/αμοίκειας πρότασης;
• Πώς θα μπορούσαν οι εικόνες, οι ιδέες, οι αφηγήσεις να μεταλλαχθούν σε δράση;
• Ποιος θα μπορούσε να είναι ο ρόλος της (ανα)παράστασης στον πολιτικό ακτιβισμό, στα κινήματα αμφισβήτησης, ακόμη και στον μιλιταριστικό θρησκευτικό προσηλυτισμό;
• Πώς οι αναπαραστάσεις θα μπορούσαν να υποδαυλίσουν τη μεταμόρφωση και να προκαλέσουν την αλλαγή; Και το αντίθετο: Πώς οι αναπαραστάσεις μπορούν να ακυρώσουν τέτοιες προσπάθειες;
• Πώς αντικρούονται και αμφισβητούνται αυτές οι αναπαραστάσεις;
• Ποιοι χώροι φιλοξενούν τέτοιες αιρετικές τοποθετήσεις; Ένας χώρος συστημικός λ.χ. μπορεί να τις φιλοξενήσει χωρίς να τις ακυρώσει ή να τις αποδυναμώσει;

Η τεχνολογία έχει ανατρέψει, μεταξύ πολλών άλλων, και τις βεβαιότητες που έχουμε ως προς την έννοια των αφετηριών, της μοναδικότητας, της αυθεντικότητας, της παρουσίας. Κάποιες ενδεικτικές ερωτήσεις:

• Εάν δεχτούμε την άποψη τω μεταμοντέρνων που λέει ότι η κουλτούρα μάς «μιλά» πριν τη μιλήσουμε, ακυρώνει οποιαδήποτε μορφή αυθεντικής αφετηρίας;
• Σε ένα τεχνολογικά προηγμένο κόσμο με χαρακτηριστικό τις (ανα)παραγωγικές του δυνατότητες, ποιο είναι το νόημα και η αξία της όποιας αυθεντικότητας;
• Πώς οι νέες τεχνολογίες αναπροσαρμόζουν/επαναπροσδιορίζουν τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την αυθεντία και τον ειδικό;
• Οι στρεβλώσεις της όποιας «αλήθειας» είναι αναπόφευκτες ή απλές επιλογές;
• Ποιοι είναι οι πιθανοί παράγοντες της στρέβλωσης;
• Η επιστροφή του «αντιπροσωπευτικού» στις σύγχρονες αναπαραστάσεις (θεατρικές και μη) τι μας αποκαλύπτει σε ό,τι αφορά τις αντιλήψεις μας για το πραγματικό;

Ως συνέχεια των παραπάνω ερωτημάτων θα μπορούσαμε να προσθέσουμε και τα παρακάτω που αφορούν ειδικά την πρωτοτυπία, σε μια εποχή που λατρεύει τα αντίγραφα, τα ομοιώματα, τις επαναλήψεις, δηλαδή, που λατρεύει ό,τι «μισεί» η πρωτοτυπία. Ορίστε κάποια ερωτήματα:

• Ποια μπορεί να είναι η σχέση του Αρχικού και του πρωτότυπου;
• Με ποιο τρόπο οι νέες αντιλήψεις μας περί πρωτοτυπίας (originality) επαναπροσδιορίζουν και την κατανόησή μας για την αυθεντία;
• Σε μια εποχή όπου κυριαρχεί το παστίς και το κολάζ, πώς αξιολογείται η πρωτοτυπία στο θέατρο και στις τέχνες γενικότερα;
• Δεδομένης της κυριαρχίας των σειρών, των σίκουελ, των remakes and remixes, μήπως γινόμαστε μάρτυρες του "τέλους" της δημιουργικότητας και της κάθε έννοιας πρωτοτυπίας;
• Πώς ορίζονται, πώς αναγνωρίζονται και πώς αξιολογούνται σήμερα οι πλαγιαρισμοί, οι παραχαράξεις, οι λογοκλοπές;
• Σε μια εποχή αναπαραγωγής έργων, τι βάρος φέρει η όποια υπογραφή σε αυτές τις νέες μορφές αναπαράστασης;
• Καταργώντας την πρωτοτυπία ως βασικό στοιχείο της καλής τέχνης, τι απομένει ανάμεσα στα κριτήρια αξιολόγησής της;

Και εδώ η τεχνολογία κυριαρχεί, αφού είναι ο απόλυτος δημιουργός εικόνων και ομοιωμάτων. Η τεχνολογία είναι αυτή που επέβαλε σιγά-σιγά την οριζόντια ανάγνωση σε βάρος της κάθετης (που εκφράζουν πιο πολύ οι λέξεις). Και κάποια ερωτήματα:

• Πώς οι εικόνες μεταμορφώνονται σε είδωλα (icons);
• Πώς οι εικόνες καθρεφτίζουν την πραγματικότητα; Πώς αποδομούν την πραγματικότητα; Πώς την προωθούν/διαμορφώνουν;
• Πώς αναπαρίστανται οι πολλές πραγματικότητες μέσω των εικόνων;
• Με ποιο τρόπο, με ποια αξιολογικά μέτρα εκτιμούνται ανταγωνιστικές (εικονικές) πραγματικότητες;
• Τι μας αποκαλύπτουν γύρω από τις απόψεις μας περί του πραγματικού οι υβριδικές εικόνες, το παστίς, το κολάζ κ.λπ

Οι σχέσεις πολιτικής, τέχνης και αγοράς είναι πολύ σύνθετες. Έτσι ήταν πάντοτε. Από την εποχή του αρχαίου ελληνικού θεάτρου. Άλλοτε οι σχέσεις αυτές ήταν πιο συγκαλυμμένες άλλοτε πιο κραυγαλέες. Για παράδειγμα, την εποχή όπου το θέατρο ήταν ένα πολύ ισχυρό φόρουμ προβολής και διακίνησης εικόνων και ιδεών ο έλεγχος ήταν σαφώς πιο σκληρός. Βλ. λ.χ. τη Γαλλία του 17ου και 18ου αιώνα, όπως επίσης τους νόμους περί λογοκρισίας στο Λονδίνο την ίδια περίοδο. Σήμερα, επειδή ακριβώς υπάρχουν πολύ πιο ισχυρά μέσα προβολής, δημόσιες τέχνες όπως το θέατρο, εμφανίζονται αποδυναμωμένες, όχι όμως παραγκωνισμένες. Εξακολουθούν να ενδιαφέρουν την ευρύτερη αγορά και την Εξουσία.

Ιδού και ορισμένα ερωτήματα:

• Πώς λειτουργούν και πώς αντιμετωπίζονται οι σχέσεις μεταμοντέρνας αγοράς και τεχνών;
• Ποιος ο ρόλος των μαικήνων και προστατών των τεχνών σήμερα; Των ισχυρών κρατικών θεσμών (βλ. Εθνικά θέατρα); Των κρατικών και ιδιωτικών επιχορηγήσεων; Των φεστιβάλ; Πώς διαμορφώνουν και ενημερώνουν την ανάπτυξη μιας πολιτικής οικονομίας αναπαραστάσεων;
• Οι αλλαγές που βιώνουν οι μεταμοντέρνες κοινωνίες απαιτούν όπως ξαναγραφτεί η ιστορία της πολιτικοποίησης της τέχνης (και του θεάτρου); Κι αν ναι, πώς; Με βάση ποιο μοντέλο;
• Τι δείχνει η ιστορία και η πρακτική του curating γύρω από τις σχέσεις θεάτρου (τέχνης γενικά) και πολιτικής;
• Τι μας αποκαλύπτει η δομή, η οργάνωση και η λειτουργία των Σχολών Καλών Τεχνών γύρω από τις σχέσεις πολιτικής και τεχνών;
• Πότε και πώς θα μπορούσαν να ερμηνευτούν οι αναπαραστάσεις ως πολιτική χειρονομία/θέση;

Ως συνέχεια των παραπάνω:

• Με ποιο τρόπο οι νέες τεχνολογίες κατανάλωσης και διασποράς αναπαραστάσεων μας οδηγούν να ξανασκεφτούμε την έννοια «Τέχνη» και δη «ζωντανή τέχνη» (βλ. θέατρο);
• Πώς εμπορευματοποιείται η τέχνη μέσω των νέων μέσων επικοινωνίας/προβολής και πώς τα μέσα επικοινωνίας διαμορφώνονται μέσω της εμπορευματοποίησης της τέχνης;
• Πώς οι νέες τεχνολογίες επαναπροσδιορίζουν τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τη φαντασία και έννοιες όπως παρουσία, αμεσότητα και live
• Πώς άλλαξε η σχέση ανάμεσα στην τεχνολογία και την καλλιτεχνική πρακτική σήμερα; Ποιος οδηγεί ποιον;

• Μπορεί η δημιουργικότητα να χαρτογραφηθεί (και να εκλογικευτεί), χωρίς να υπακούει σε ορισμούς;
• Τι νέα μοντέλα καλλιτεχνικής δημιουργίας προσφέρονται ώστε να συλλάβουν τον τρόπο που η πραγματικότητα μεταμορφώνεται κάτω από ισχυρή επίδραση των υπό κυκλοφορία αναπαραστάσεων και πώς οι αναπαραστάσεις μεταμορφώνονται από τη δύναμη της πραγματικότητας;
• Πώς οι ψηφιακές και εικονικές αναπαραστάσεις μας οδηγούν να ξανασκεφτούμε και να επαναπροσδιορίσουμε την έννοια της δημιουργικότητας;
• Ποιοι ορίζοντες, ποιες νέες μεταφορές και ποιοι νέοι τρόποι επανασημασιολόγησης και επαναξιολόγησης της ζωής και της εμπειρίας γεννιούνται τώρα, μέσα στις συνθήκες της νέας οικονομίας και των αρχών του διαφαινόμενου μετα-μεταμοντερνισμού και μετα-ανθρωπισμού;
• Το γεγονός ότι το διαδίκτυο προσφέρει σε όλους τη δυνατότητα να ασκήσουν κριτική βοηθά στον διάλογο τέχνης/κοινωνίας;

Ερωτήσεις, απορίες, ατελείωτα ατελή κεφάλαια που αφορούν τη σύσταση ενός κόσμου που πιο πολύ «φαίνεται» παρά «είναι». Ενός κόσμου όπου γίνονται ολοένα και πιο δυσδιάκριτα τα όρια που χωρίζουν είδη, έθνη, ταυτότητες, πρωτοπορίες, συμβατικότητες, αυθεντικότητες και ομοιώματα. Ενός κόσμου που ναι μεν καλωσορίζει το νέο και ενταφιάζει με συνοπτικές διαδικασίες το παλιό, όμως δεν αφιερώνει αρκετό χρόνο να σκεφτεί κατά πόσο καθετί νέο είναι εκ των πραγμάτων και καλύτερο από το παλιό; Ή κατά πόσο απλώς υπερέχει μόνο ημερολογιακά; Ή κατά πόσο τελικά το νέο για να δείξει ότι είναι ποιοτικά καλύτερο πρέπει πρώτα να παλιώσει, δηλαδή να αποβάλει τη νεότητά του;
Όπως είπαμε στην αρχή, ζούμε στην εποχή της απουσίας της μίας αλήθειας, οπότε ο καθένας από μας δίνει τις απαντήσεις που πρεσβεύει (και με τις οποίες βολεύεται). Κατά πόσο αυτό είναι επικίνδυνο ή όχι το τέντωμα του χρόνου θα δείξει. Για την ώρα παρακολουθούμε τη ραγδαία καταστροφή των πυλώνων κυρίως της δυτικής παράδοσης, και του Διαφωτισμού ειδικότερα. Και οι παραπάνω ερωτήσεις περίπου γύρω από αυτή την «καταστροφή» στροβιλίζονται. Και θα συνεχίσουν να στροβιλίζονται και να πολλαπλασιάζονται ακολουθώντας τις αλλαγές που φέρνει η εποχή γνωστή και ως post truth ή εποχή των fake news.Μια εποχή όπου γινόμαστε μάρτυρες της περαιτέρω εξασθένισης του ανθρωπισμού, της άποψης δηλαδή ότι ο άνθρωπος είναι ο ρυθμιστής των πάντων, αυτό που είχε πει πρώτος ο Πρωταγόρας: πάντων χρημάτων μέτρον ἐστὶν ἄνθρωπος, τῶν μὲν ὄντων ὡς ἔστιν, τῶν δὲ οὐκ ὄντων, ὡς οὐκ ἔστιν». (Για όλα τα πράγµατα µέτρο (κριτήριο) είναι ο άνθρωπος· για όσα υπάρχουν, ότι υπάρχουν και για όσα δεν υπάρχουν, ότι δεν υπάρχουν).
Εδώ και ορισμένα χρόνια βλέπουμε να υποχωρεί η άποψη ότι υπάρχει μια ευνοούμενη εγγενής αρχή στην ανθρωπότητα που της διασφαλίζει την προνομιούχο θέση του κεντρικού σημείου του «Είναι» και ότι ο άνθρωπος είθισται να ερμηνεύεται ως μια ενότητα με κοινά χαρακτηριστικά που εμπεριέχουν τη λογική, τον εμπειρισμό και τη δυνατότητα συνεχούς προόδου. Με άλλα λόγια, υποχωρεί η γνώριμη εκτίμηση που λέει ότι όλα περιστρέφονται γύρω από έναν συμπαγή «Εαυτό» ο οποίος, ακόμη κι αν τον δούμε ως κατασκευή της κουλτούρας, εμπεριέχει κάποια θεμελιώδη ψήγματα της Αλήθειας της ατομικής εμπειρίας.

Τα πρώτα είκοσι χρόνια του 21ου αιώνα έχουν δείξει ότι όλα βρίσκονται στον αέρα, υπό δοκιμασία. Η τέχνη που πριμοδοτείται σήμερα είναι εκείνη που υπογραμμίζει τις σχέσεις εξάρτησης της ανθρωπότητας με τις ούτω αποκαλούμενες «Ετερότητες της Γης». Και καθώς θα συνεχίσει να υπογραμμίζεται η κατασκευασμένη φύση των κοινωνικών μας σχηματισμών, θα συνεχίσουν να εμφανίζονται ολοένα και πιο σύνθετα οικολογικά και επικοινωνιακά μοντέλα, τα οποία μοιραία θα επηρεάσουν και το θέατρο, μεγάλο μέρος του οποίου ήδη λειτουργεί με αυτή τη λογική: ως μορφή πορείας/διαδικασίας, η οποία κομίζει στην επιφάνεια και μια αίσθηση της οντολογίας του εφήμερου, ενός κύκλου συνεχών εμφανίσεων και εξαφανίσεων, διευρύνοντας έτσι τους ορίζοντες αναζήτησης και δοκιμασίας και συνάμα πολλαπλασιάζοντας τα ερωτήματα και τις απορίες γύρω από τις πραγματικότητες που μας περιβάλλουν.