Τόκιο: στο μουσείο των εμμονών

Δεν υπάρχουν μεγάλες διαφορές μεταξύ των ανθρώπων, όσο μεταξύ ανθρώπων και πιθήκων. Ταλέντο δεν είναι τίποτε άλλο παρά η ικανότητα να ξεπερνάει κανείς τους άλλους εργαζόμενος σκληρά.

Φουμινόρι Νακαμούρα, Το Κακό και η Μάσκα

Η ίδια ζήτησε το 1997 να εγκατασταθεί μονίμως σε ειδικό ψυχιατρείο, όπου παραμένει έως σήμερα. Βρίσκεται, μάλιστα, πολύ κοντά στο εργαστήριό της, σε κεντρικό σημείο της πυκνοκατοικημένης περιοχής του Τόκιο, στη Σιντζούκου, τη γνωστή, ιδιαίτερα προσφιλή εμπορική ζώνη των τουριστών. Προηγήθηκαν δύο απόπειρες αυτοκτονίας της, μετά από συνεχείς, κυνικές απορρίψεις της τόσο στην εθνική όσο και στη διεθνή καλλιτεχνική σκηνή. Είχε, όμως, καταφέρει να επηρεάσει ορισμένους επώνυμους δημιουργούς του χώρου, όπως φέρ’ ειπείν, τον Λούκας Σάμπρας, τον Κλάες Όλντερμπουργκ και τον Άντι Γουόρχολ. Και οι τρεις τους μιμήθηκαν ανενδοίαστα κατά καιρούς, όπως διεπίστωσε εγκαίρως η κριτική, ορισμένες διακριτές αποκλίσεις του προσωπικού της ύφους. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγονται οι συχνές, σχεδόν εξαντλητικές επαναλήψεις του ίδιου μοτίβου, οι προβολές του τετριμμένου ή του περιττού ως ουσιώδους στοιχείου της δημιουργικής πρότασης, ως και οι αντανακλάσεις του επιλεγμένου για αναπαράσταση ή αναδόμηση αντικείμενου μέσα από αλλεπάλληλα κάτοπτρα.

Πρόκειται για την εξόφθαλμα ιδιόρρυθμη, εντυπωσιακά ακριβοπληρωμένη ζωγράφο, γλύπτρια, κήρυκα της παγκόσμιας ειρήνης και μαχητική συγγραφέα, Γιαγιόι Κουσάμα. Γεννημένη το 1929 στην ορεινή πόλη Ματσουμότο της Ιαπωνίας, πιστεύεται ότι είναι πράγματι η πλέον δημοφιλής στην εποχή μας εικαστική δημιουργός της χώρας της. Στο έργο της κυριαρχεί η εμμονή ενός ασίγαστου εγώ να δοξάσει το πουά, την κουκκίδα, την ελλειπτική τροχιά, το στίγμα της κατάθλιψης, αλλά και το σημείο μιας εξόφθαλμα πηγαίας ευφορίας. Συγκεντρώνει, τις τελευταίες δεκαετίες, το ισχυρό ενδιαφέρον των απανταχού φιλοτέχνων όλων των κοινωνικών τάξεων. Έχοντας δικαιωθεί απολύτως από την αδιαπραγμάτευτη προσφυγή της στη λεγόμενη «εικαστική ψυχοθεραπεία», μπορεί ως τα ενενήντα της χρόνια να ζωγραφίζει καθημερινά και να παρεμβαίνει κατά καιρούς στη διεθνή πολιτική σκηνή, χωρίς να παύει να εκθέτει σε περίοπτους εκθεσιακούς χώρους, όπως π.χ. στη Νέα Υόρκη, στην Ουάσιγκτον και στο Λονδίνο. Ανανεώνοντας δραστικά την περιέργεια μεγάλου αριθμού δημοσιογράφων του εσωτερικού, αλλά και του εξωτερικού, συνιστά έτσι ένα ιδιότυπο έμβλημα της Χώρας του Ανατέλλοντος Ηλίου. Από το αναπηρικό της καροτσάκι εκπέμπει φρόνημα.

*

Εγκαινιάστηκε πέρυσι το ιδιωτικό Μουσείο της. Πρόκειται για πενταώροφο κτίριο πρωτοποριακής τεχνοτροπίας, που δεν απέχει πολύ από το εργαστήριό της. Aξιοποιώντας ιδιαζόντως τις αρχιτεκτονικές δυνατότητες των πολλαπλών κύβων, επικυρώνει στην πράξη μιαν αναμφισβήτητη, σταθερά πολλαπλασιαζόμενη επιτυχία. Δεν κατάφερε να χωρέσει στις φωτογραφίες μου η όλη δυναμική προοπτική, η αλκή και η πληρότητα της έμφασης στο δομικά απροσδόκητο. Πάντως δεν παραιτούμαι. Θα επανέλθω και θα δοκιμάσω ξανά να περάσω στο φιλμ τον αέρα της ευφρόσυνης αυτής πρόκλησης.
Για να αποφευχθεί ο συνωστισμός, οι υπεύθυνοι του Μουσείου επιτρέπουν την είσοδο πενήντα μόνον ατόμων την κάθε φορά. Η περιήγηση διαρκεί ενενήντα λεπτά της ώρας και επαναλαμβάνεται, χωρίς εξαίρεση, τέσσερις φορές την ημέρα. Με φίλους που ζουν μονίμως εδώ, επισκέπτομαι εγκαίρως τον εικαστικό χωροχρόνο της εμμανούς, ενίοτε έκκεντρης αυτής Γιαπωνέζας. Είμαι, βέβαια, προετοιμασμένος. Προσφέρομαι, δηλαδή, να εισπράξω την κάθε αιφνιδιαστική κίνηση του χρωστήρα, την κάθε απόκλιση από τους κανόνες του μέτρου, την κάθε διαγραφή του αυτονόητου, δηλαδή όλα τα εχέγγυα της Απόκλισης, ως τα ισχυρά σήματα μιας προφανώς τιθασευμένης νεύρωσης. Οι εφιάλτες της παιδικής της ηλικίας, οι τραυματικές εμπειρίες ενός νοήμονος αλλά άτυχου κοριτσιού που βίωσε την αποτυχία της σχέσης πατέρα-μητέρας, οι πολλαπλές αγκυλώσεις μιας δύσκολης στη συνέχεια εφηβείας, τα πλέον τυραννικά τοπία της ψυχής, τα οποία είθισται να διερμηνεύουν ως σήμερα, κατά το δοκούν, πλείστοι εκπρόσωποι των μέσων μαζικής ενημέρωσης, μετατρέπονται με πείσμα και υποδειγματική εικαστική συνέπεια, σε είδωλα αυτοπροστασίας. Πρόκειται προφανώς για τα αμάχητα τεκμήρια ενός καθόλα συνειδητού, λυτρωτικού εν τέλει εξορκισμού. Ασφαλής επινόηση κατά το εἰκὸς καὶ τὸ ἀναγκαῖον. Η πάγια στρατηγική της ζωγράφου.

Δεκαέξι από τα σαράντα πέντε έργα, τα οποία συγκεντρώνουν διαδοχικά τα εγκωμιαστικά σχόλια του κοινού, την έχουν απασχολήσει εντατικά από το 2009 και μετά. Ανήκουν στη σειρά που φέρει τον τίτλο H Αιώνια Ψυχή μου. Μεγάλα, ακρυλικά κομμάτια. Έμμεσες πλην σαφείς αναφορές σε ένα εγώ, το οποίο παραμένει εξόφθαλμα διογκωμένο από τις αντιστάσεις που έχει μάθει να προβάλλει κατά της ολικής του φθοράς. Παραπέμπουν εμφανώς στην εμπράγματη οντολογία της Γιαγιόι Κουσάμα. Πιστά αποτυπώματα, αντιστοίχως, της πρόσφορης μύησής της στην ίαση. Τα χρώματα, οι Ευμενίδες (της).
Η θεματολογία της είναι θεαματικά διευρυμένη. Άλλωστε, από την αρχή των αισθητικών της παρεμβάσεων συνέδεσε τα ινδάλματά της με την αείζωη παρουσία της συμπαντικής ύλης σε έναν διαρκώς διαστελλόμενο κοσμοχώρο. Απορρίπτοντας χωρίς ενδοιασμούς τον καμβά των συμβατικών αναπαραστάσεων συνδέθηκε ενεργά με το ευρύτερο πλαίσιο της συστηματικά αναλυτικής απεικόνισης. Ήταν, άλλωστε, η εποχή των πρώτων διαστημικών ταξιδιών. «Η Γη μας δεν είναι, άραγε, κι αυτή μια κουκκίδα, ένα σημείο μέσα στο σύμπαν;»: το δικό της σχόλιο για την όντως δημιουργική, όπως φαίνεται πλέον, εξειδίκευσή της στο σημασιολογικό πεδίο των αλλεπάλληλων, αυστηρά οργανωμένων πουά. Η ύλη διατείνεται ότι μπορεί να καθορίσει άλλη μια φορά με ακρίβεια το προσωπικό τι. Το αντικείμενο της καλλιτεχνικής επεξεργασίας μήπως δεν συνιστά μείζονα ιδιότητα του υποκειμένου; Η ταύτιση στην προκειμένη περίπτωση είναι οριακή: το πουά κωδικοποιεί αισθήσεις. Ας ανατρέξω στις παρεμφερείς εκτιμήσεις του Μάρτιν Χάιντεγκερ, όπως απαντούν στην Επιστολή του για τον Ανθρωπισμό:«η ουσία του υλισμού δεν έγκειται στον ισχυρισμό ότι όλα είναι απλώς ύλη, παρά μάλλον σε έναν μεταφυσικό καθορισμό, σύμφωνα με τον οποίο κάθε ον εμφανίζεται ως το υλικό αποτέλεσμα της εργασίας του».

*

Το άλμα της ζωγραφικής της πρότασης: η ικανοποίηση, εν ολίγοις, του αιτήματος μιας στιγμιαίας έστω συναίρεσης του χαοτικού δεδομένου σε μια παλλόμενη, βατή σημασία. Εξ ου και η αβίαστη εξοικείωση με το χρωματικό τόλμημά της. Ενώ ακόμη δεν έχω ανέβει στον δεύτερο όροφο, αισθάνομαι ότι αφομοιώνω εύκολα κυματισμούς κατασταλαγμένης, ένυλης ουσίας. Από το φάσμα μιας γενικευμένης οδύνης, η δημιουργός χρωμοτοπίων περνάει στο φάσμα ενός Γαλαξία με πουά. Μια αυτοτελής, πηγαία διακήρυξη ύπαρξης, που ζωγραφίζει ανελλιπώς από τα δέκα της χρόνια τι άλλο, παρά την επιθυμία μιας όσο το δυνατόν διαυγέστερης ταυτότητας. Η όποια κατ' αρχήν προφανέστατη ένσταση αίρεται εκ γενετής: το πουά είναι η γενναία περίληψη μιας λίμνης γνώσεων. Η Γιαγιόι Κουσάμα, ανεπίδεκτη της παραδεδομένης νομοτέλειας στη ζώνη των εικαστικών εφαρμογών, ζωγραφίζει με τυπική προσήλωση, όπως εκείνη θέλει ακριβώς να ζήσει την κάθε στιγμή: ήτοι, μέσα στο αναβαθμισμένο Φυσικό. Ό,τι μη τυποποιημένο, ό,τι μη αυτονόητο έχει μάθει να εξαίρει με τόση αυταπάρνηση η ζωγράφος. Άλλωστε έχει ειπωθεί ότι από τη νομπελίστα Σισουάβα Σιμπόρσκα ότι «θαυμάζουμε τα πράγματα, τα οποία διαφεύγουν των γνωστών και καθολικά παραδεκτών κανόνων, διαφεύγουν από το προφανές στο οποίο είμαστε συνηθισμένοι. Όμως δεν υπάρχει κανένας κόσμος που να είναι κανονικός και προφανής. Ο θαυμασμός μας είναι αυτόνομος και δεν προέρχεται από καμιά σύγκριση [...] στη γλώσσα της ποίησης, όπου κάθε λέξη ζυγίζεται με φροντίδα, τίποτε δεν είναι ποτέ συνηθισμένο ή φυσιολογικό. Ούτε μια πέτρα, ούτε ένα σύννεφο πάνω της. Ούτε μια μέρα, ούτε μια νύχτα... Και προπάντων, ούτε η πιο κοινή ύπαρξη σ' αυτόν τον κόσμο». Η εν ευρεία εννοία ποίηση της Γιαγιόι Κουσάμα υπογραμμίζει με υποδειγματικό σεβασμό στις αρχές της αυτήν ακριβώς την τακτική εστίασης στο Δίσημο.

*

Η καλλιέργεια μιας προοδευτικής ενσυναίσθησης: το πουά ως κρίκος συνείδησης.

*

Η πληρότητα της ζωγράφου-μάρτυρος: όταν αντιλαμβάνεται την ύπαρξη μιας άλλης πτυχής των φαινομένων, η οποία, ως εκ των πραγμάτων, είναι εναργέστερη, δεν διστάζει να επικαλεστεί με το ανάλογο πάντα σθένος τα όντως αληθινά μεγέθη. Να αποδώσει, δηλαδή, την πλέον λειτουργική διάσταση. Η αυτο-αναφορική κλίμακα των αξιών διαχέεται στο διηνεκές Όλον ενός σαφώς λαλούντος χρώματος. Συνιστά, βεβαίως, το ελιξίριο του ιδεατού ευ ζην. Η πεποίθηση της Γιαγιόι Κουσάμα, ότι είμαστε σήματα, σωματίδια, ισότιμα των πουά, την κατακλύζει. Ως αυθεντικοί επίγονοι κόκκων σήμανσης, δεν αργούμε να συναινέσουμε σε αυτό το παιχνίδι των ορισμών. Και γι' αυτό ακριβώς μάς ελκύουν οι ατελεύτητες σειρές των κυκλικών ρεφρέν στους τοίχους, στους ανελκυστήρες, στους διαδρόμους, στις τουαλέτες του καινοφανούς Μουσείου. Η επαγωγική επισκόπηση της περιρρέουσας ατμόσφαιρας: το Νόημα σε σμίκρυνση = πουά.

Στο αναπηρικό της καροτσάκι. Με τη βοήθεια ενός νεαρού περνάει κάποια στιγμή από μπροστά μας. Υπέργηρη, αλλά επικοινωνιακά ακμαία, η Γιαγιόι Κουσάμα ξέρει να περιποιείται το προϊόν της. Ένα χαμόγελο, ως υπόσχεση ανανέωσης των δημοσίων εμφανίσεών της. Έχω κάθε λόγο να το παραφράζω έτσι.

*

Η Έναστρη κολοκύθα, ένα έργο μεγεθυσμένης γλυπτικής του 2015, η εντονότατη αυτή υπόμνηση της υπεράσπισης της επαπειλούμενης φύσης, συνιστά, αντιστοίχως, άμεση αναφορά στην ανάγκη της άμεσης αποκατάστασης όσων αδίκως θεωρούμε ότι αποτελούν, εξ ορισμού μάλιστα, αντικαλλιτεχνικά στοιχεία. Ανακαλώ για την περίσταση την αριστοτελική επισήμανση για το εκφυλιστικό πεπρωμένο των ορατών. Η συνάφειά της με τα όσα παρατηρώ εδώ είναι έκδηλη. Εννοώ τα εξής κατά λέξη: «πρώτα απ' όλα πρέπει να θεωρήσουμε ότι τα πράγματα είναι φτιαγμένα από τη φύση τους έτσι που να καταστρέφονται από την έλλειψη ή την υπερβολή, όπως βλέπουμε να συμβαίνει με τη σωματική δύναμη και τη υγεία...» (βλ. Ηθικά Νικομάχεια Β', 1104 a, 13-16). Η προσωποπαγής καλλιτεχνική διατριβή, όπως εκτίθεται με απόλυτη επαγγελματική τάξη στο παράδοξο αυτό Μουσείο, ισχυρίζομαι ότι θα μπορούσε, μεταξύ άλλων, να εκληφθεί ως εγχείρημα διάσωσης του ανακαινιστικού βλέμματος.

*

Μετά την προκαθορισμένη έξοδό μας από το Μουσείο, κατευθυνθήκαμε στο πλησιέστερο μπαρ. Είχε αρχίσει να νυχτώνει. Τα φώτα στους δρόμους θύμιζαν τη διάταξη των κεντρικών χρωματικών αρτηριών σε ορισμένα από τα έργα που είδαμε. Όπως ήταν κι αυτό φαίνεται προκαθορισμένο από την εθιμοτυπία των συγκυριών, επακολούθησε άφθονη κατανάλωση της τοπικής μπίρας. Δεν στάθηκε, όμως, ικανή να αμβλύνει, έστω σε μικρό βαθμό, την ικανότητά μου να διακρίνω σχεδόν παντού υποψήφια πουά, έτοιμα να προστεθούν στα απειράριθμα εκείνα που μόλις λίγο πριν μου έδειξαν όχι μόνο πώς να τα διαβάζω, αλλά πώς, εν μέρει, να τα κατανοώ.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Σισουάβα Σιμπόρσκα, από την ομιλία της στη Στοκχόλμη το 1996. Τελετή απονομής του Βραβείου Νόμπελ Λογοτεχνίας, βλ. Το Βήμα, 26 Ιανουαρίου 1997.
Μάρτιν Χάιντεγκερ, Επιστολή για τον Ανθρωπισμό, μτφ. Γιώργος Ξηροπαΐδης εκδ. Ροές 2000.
Fuminori Nakamura (Tοκάι, Αϊτσί, Ιαπωνία, 1977 - ), Aku to kamen no ruru, εκδ. Kodasha Ltd,Τόκιο 2010 και ως Evil and the Mask, εκδόσεις Soho Press, Inc., Νέα Υόρκη 2013.