Ρολόγια του Αγώνα

Η ευ­φά­ντα­στη και συ­χνά μυ­στη­ριώ­δης ει­κο­νο­γρα­φία και η ποιό­τη­τα των γαλ­λι­κής κα­τα­σκευ­ής δια­κο­σμη­τι­κών ρο­λο­γιών με φι­λελ­λη­νι­κά θέ­μα­τα, που ερα­νί­σθη­καν με ιδιαί­τε­ρη φρο­ντί­δα και με­λε­τή­θη­καν σε βά­θος στις σε­λί­δες της πρό­σφα­της έκ­δο­σης Οι ώρες του Αγώ­να: Τα γαλ­λι­κά φι­λελ­λη­νι­κά ρο­λό­για του Stéphan Adler, μας κά­νουν συ­χνά να λη­σμο­νού­με πως αυ­τά τα πο­λυ­τε­λή αντι­κεί­με­να δεν προ­ο­ρί­ζο­νταν ως μου­σεια­κά τεκ­μή­ρια ή ως ει­κο­νο­γρα­φή­σεις ιδε­ο­λο­γι­κών ρευ­μά­των της πε­ριό­δου κα­τα­σκευ­ής τους. ^[1] Ήταν δια­κο­σμη­τι­κά και χρη­στι­κά αντι­κεί­με­να, προ­ο­ρι­ζό­με­να για τα εσω­τε­ρι­κά ευ­ρω­παϊ­κών σπι­τιών, εμ­βα­πτι­σμέ­νων στο νε­ο­κλα­σι­κό στυλ. Σε μια μι­κρο­γρα­φία σε ελε­φα­ντό­δο­ντο, φυ­λασ­σό­με­νη σε ιδιω­τι­κή συλ­λο­γή στο Λον­δί­νο, πα­ρί­στα­ται ένα στιγ­μιό­τυ­πο οι­κο­γε­νεια­κού σπα­ραγ­μού γύ­ρω από το κρε­βά­τι του ετοι­μο­θά­να­του Charles Ferdinand d’Artois, δού­κα του Berry (1778-1820). ^[2] Στο προ­σκέ­φα­λό του κά­θε­ται ο θεί­ος του βα­σι­λιάς Λου­δο­βί­κος ΙΗ’ (1755-1824), αδελ­φός του άτυ­χου βα­σι­λιά Λου­δο­βί­κου ΙΔ’ (1754-1793), και σύμ­βο­λο της νέ­ας τά­ξης πραγ­μά­των στην Ευ­ρώ­πη με­τά τη συ­ντρι­βή του Να­πο­λέ­ο­ντα Α΄ (1769-1821). Στη δρα­μα­τι­κή σκη­νή δε­σπό­ζει ένα επί­χρυ­σο ρο­λόι. To αγκα­λιά­ζει μια αν­δρι­κή μορ­φή με ηρω­ι­κή γυ­μνό­τη­τα και έν­δυ­μα κλα­σι­κής έμπνευ­σης, όμοια με εκεί­νη του Σπαρ­τιά­τη βα­σι­λιά Λε­ω­νί­δα. (Ει­κό­να 1) Ένα νε­ο­κλα­σι­κό ρο­λόι πα­ρα­στέ­κε­ται και στη με­λέ­τη του με­θε­πό­με­νου βα­σι­λιά της Γαλ­λί­ας, Λου­δο­βί­κου Φι­λίπ­που A΄ (1773-1850), σε μια υδα­το­γρα­φία φι­λο­τε­χνη­μέ­νη 25 χρό­νια αρ­γό­τε­ρα. ^[3] (Ει­κό­να 2) Κο­σμεί­ται με μια μυ­θο­λο­γι­κή ή αλ­λη­γο­ρι­κή μορ­φή με πε­ρι­κε­φα­λαία, η οποία μάς θυ­μί­ζει τό­σο τη «Δό­ξα στους Έλ­λη­νες» όσο και τη μορ­φή του Λε­ω­νί­δα, ο οποί­ος εδώ, πά­ντα γυ­μνός, πα­τά­ει όχι πλέ­ον πά­νω στα όπλα των Περ­σών αλ­λά στο τουρ­μπά­νι των Τούρ­κων. (Ει­κό­νες 3 και 4)

Στο τέ­ταρ­το του αιώ­να που χω­ρί­ζει αυ­τά τα δύο βα­σι­λι­κά εσω­τε­ρι­κά, χι­λιά­δες ρο­λό­για σε εκα­το­ντά­δες δια­φο­ρε­τι­κά σχέ­δια κα­τα­σκευά­στη­καν στα ερ­γα­στή­ρια της Γαλ­λί­ας. Δεν προ­ο­ρί­ζο­νταν μό­νο για ανά­κτο­ρα. ^[4] (Ει­κό­να 5) Σπί­τια της γε­μά­της αυ­το­πε­ποί­θη­ση με­τά την Επα­νά­στα­ση με­σαί­ας τά­ξης κο­σμού­νταν από «γαρ­νι­τού­ρες», δια­κο­σμη­τι­κά σύ­νο­λα με ένα κε­ντρι­κό ρο­λόι και δύο πλαϊ­νά αγ­γεία, συ­χνά προ­στα­τευ­μέ­να σε γυά­λι­νες κα­μπά­νες αλ­λά και τα­πει­νά δια­με­ρί­σμα­τα φοι­τη­τών ή νέ­ων ζευ­γα­ριών αγλα­ΐ­ζο­νταν με αυ­τά τα απα­ραί­τη­τα μέ­σα μέ­τρη­σης του χρό­νου. ^[5] (Ει­κό­να 6) Κα­θώς η Γαλ­λία ήταν η πα­τρί­δα της ευ­ρω­παϊ­κής και αμε­ρι­κα­νι­κής κομ­ψό­τη­τας, τα ρο­λό­για τα­ξί­δευαν από την Ρω­σία έως την αντί­πε­ρα όχθη του Ατλα­ντι­κού. Στο αγ­γλι­κό αυ­τό δω­μά­τιο ένα επί­χρυ­σο ρο­λόι κα­τα­λαμ­βά­νει τη θέ­ση, όπου, εκτός από ελά­χι­στες εξαι­ρέ­σεις, εμ­φα­νί­ζε­ται κά­θε φο­ρά και στα γαλ­λι­κά εσω­τε­ρι­κά: την άνω επι­φά­νεια του τζα­κιού κά­τω από τον κα­θρέ­φτη. ^[6] (Ει­κό­να 7) Σε ένα ακό­μη εσω­τε­ρι­κό το ρο­λόι κα­τοι­κεί την ίδια επι­φά­νεια, όμως η διά­τα­ξη των επί­πλων έχει αλ­λά­ξει: Στέ­κο­νται πλέ­ον χύ­δην και όχι πα­ρα­τε­ταγ­μέ­να μπρο­στά στους τοί­χους. ^[7] (Ει­κό­να 8) Πλη­σιά­ζει η επο­χή της «βι­κτο­ρια­νής» αφθο­νί­ας – ή του «βι­κτο­ρια­νού» χά­ους. Η θέ­ση στο τζά­κι επα­να­λαμ­βά­νε­ται και στα ιτα­λι­κά σα­λό­νια, όπως σε ένα εσω­τε­ρι­κό στη Νά­πο­λη, όπου το ρο­λόι βρί­σκε­ται μπρο­στά σε κα­θρέ­φτη και αντί­κρυ από δύο πα­ρά­θυ­ρα με ανά­λα­φρες κουρ­τί­νες τις οποί­ες ανε­μί­ζει το θα­λασ­σι­νό αε­ρά­κι. ^[8] (Ει­κό­να 9)

Η θε­μα­το­λο­γία και η τε­χνο­τρο­πία των ρο­λο­γιών, στον βαθ­μό που μπο­ρού­με να δια­κρί­νου­με από αυ­τά τα πορ­τρέ­τα δω­μα­τί­ων, εί­ναι κλα­σι­κή και νε­ο­κλα­σι­κή, αντί­στοι­χα. Η ευ­ρω­παϊ­κή ήπει­ρος, καί­τοι ανα­κου­φι­σμέ­νη από την απά­λει­ψη της να­πο­λε­ό­ντειας λαί­λα­πας, έχει από­λυ­τα εν­στερ­νι­σθεί το πο­μπώ­δες στυλ Empire της γαλ­λι­κής αυ­το­κρα­το­ρί­ας, με τις στιλ­πνές και αυ­στη­ρές επί­χρυ­σες επι­φά­νειες, τη λα­κω­νι­κό­τη­τα και κα­θα­ρό­τη­τα του χρώ­μα­τος και τις αγκυ­λω­μέ­νες χει­ρο­νο­μί­ες. Σε ένα σπά­νιο λεύ­κω­μα με σχέ­δια για ρο­λό­για που χρο­νο­λο­γεί­ται πε­ρί το 1820, η μορ­φή του γη­ραιού Χρό­νου μπο­ρεί να συ­γκρι­θεί με την ηρω­ι­κή γυ­μνό­τη­τα του Ελ­λη­νό­που­λου. ^[9] (Ει­κό­να 10) Ο λυ­ρω­δός Έρως προ­σο­μοιά­ζει το φι­λό­μου­σο πα­λι­κά­ρι. ^[10] (Ει­κό­να 11) Η ίδια η Ιστο­ρία φαί­νε­ται να γρά­φει τον επα­να­στα­τι­κό όρ­κο των Ελ­λή­νων. ^[11] (Ει­κό­να 12) Η ει­κο­νο­γρα­φι­κή διά­λε­κτος του νε­ο­κλα­σι­κι­σμού έχει δώ­σει τον σκε­λε­τό των συν­θέ­σε­ων και την αι­σθη­τι­κή. Από το 1821 και με­τά η επι­και­ρό­τη­τα ντύ­νει αυ­τόν τον σκε­λε­τό με φου­στα­νέ­λες, φέ­σια, τουρ­μπά­νια και άλ­λα εξω­τι­κά πα­ρελ­κό­με­να. Το φαι­νό­με­νο του πα­ρεν­δυ­τι­κού νε­ο­κλα­σι­κι­σμού δεν ήταν πρω­τό­γνω­ρο ού­τε και πε­ριο­ρι­ζό­ταν στους Έλ­λη­νες, οι οποί­οι, κα­τά κά­ποιον τρό­πο, δι­καιω­μα­τι­κά πα­ρι­στά­νο­νταν à la grecque. Σε ένα πρω­ι­μό­τε­ρο ρο­λόι δύο Ιν­διά­νοι της Αμε­ρι­κής ενα­γκα­λί­ζο­νται ως Έρως και Ψυ­χή. (Ει­κό­να 13)

Η ποι­κι­λία των πα­ρα­στά­σε­ων φι­λελ­λη­νι­κής θε­μα­το­λο­γί­ας εί­ναι εκτε­τα­μέ­νη: Κυ­ριαρ­χούν, βέ­βαια, οι μορ­φές πο­λε­μι­στών, γε­μά­τες ρο­μα­ντι­κό πά­θος για την ελευ­θε­ρία. Πε­ζοί, έφιπ­ποι, ση­μαιο­φό­ροι ή θνή­σκο­ντες. (Ει­κό­να 14) Η αγά­πη για τη μά­χη και τον ηρω­ι­κό θά­να­το θα αντα­να­κλού­νταν πα­ρά­ξε­να στους ακρι­βούς κα­θρέ­φτες των άνε­των, ζε­στών και πλού­σια δια­κο­σμη­μέ­νων σα­λο­νιών της ευ­ρω­παϊ­κής αρι­στο­κρα­τί­ας και με­γα­λο­α­στι­κής τά­ξης, πλάι σε πο­λύ­χρω­μα χα­λιά, μπρο­στά από τοί­χους επεν­δε­δυ­μέ­νους με στα­μπω­τά χαρ­τιά και κά­τω από με­τα­ξω­τά κορ­δό­νια που κα­λού­σαν στρα­τιές υπη­ρε­τών.
Υπάρ­χει εδώ ο πει­ρα­σμός να ανα­ρω­τη­θεί κα­νείς κα­τά πό­σον αυ­τή η θε­μα­το­λο­γία εί­ναι κα­θα­ρά δια­κο­σμη­τι­κή και δεν αγ­γί­ζει με κα­νέ­ναν πο­λι­τι­κό τρό­πο την εύ­θρυ­πτη γα­λή­νη των οι­κο­γε­νεια­κών ενα­σχο­λή­σε­ων στη Βρε­τα­νία, τη Δα­νία ή όπου αλ­λού. ^[12] (Ει­κό­να 15) Τι εί­χαν να κά­νουν με τους κα­ρα­βο­τσα­κι­σμέ­νους Έλ­λη­νες ναύ­τες οι εύ­πο­ροι της δυ­τι­κής και κε­ντρι­κής Ευ­ρώ­πης; Πό­σο κα­τα­νοη­τές ήταν όλες αυ­τές οι αλ­λη­γο­ρι­κές σκη­νές; Ήταν αναμ­φι­σβή­τη­τα εμπνευ­σμέ­να από την ει­δη­σε­ο­γρα­φία και τα σχό­λια των πο­λι­τι­κών ανα­λυ­τών, αλ­λά ίσως σε ένα οι­κια­κό πλαί­σιο ανά­γο­νταν σε σκη­νές βα­ρύ­γδου­που κλα­σι­κι­σμού. Μή­πως οι ανα­γεν­νώ­με­νες Ελ­λά­δες και Μπου­μπου­λί­νες δεν διέ­φε­ραν στα μά­τια των κα­τα­να­λω­τών από τη Λεϊ­λά των λαϊ­κών μυ­θι­στο­ρη­μά­των; (Ει­κό­νες 16, 17 και 18)

Και κα­τά πό­σον ο λόρ­δος Βύ­ρων (1788-1824) ήταν κά­τι πα­ρα­πά­νω από ένας τα­λα­ντού­χος jeune premier; (Ει­κό­να 19) Οι ερευ­νη­τές δια­φω­νούν με αυ­τήν την οπτι­κή. Η γα­λή­νια επί­φα­ση του νε­ο­γοτ­θι­κού σα­λο­νιού της βα­σί­λισ­σας Βι­κτο­ρί­ας (1819-1901) ^[13] μπο­ρεί να μη δο­νού­νταν από τα ηρω­ι­κά πε­πρω­μέ­να του λα­ού της βαλ­κα­νι­κής χερ­σο­νή­σου, αλ­λά αυ­τή ήταν μια πο­λι­τι­κή επι­λο­γή – όπως πο­λι­τι­κά με την ευ­ρύ­τε­ρη έν­νοια ήταν και τα κί­νη­τρα όσων ξό­δευαν ση­μα­ντι­κά πο­σά αγο­ρά­ζο­ντας πο­λυ­τε­λή ρο­λό­για με φου­στα­νε­λά­δες και φε­σο­φο­ρε­μέ­νες. (Ει­κό­να 20) Τού­τη δεν εί­ναι μό­νον η επο­χή του ρο­μα­ντι­σμού, των ατε­λέ­σφο­ρων ερώ­των, των τρυ­φε­ρών ασθε­νειών και των μα­κρό­συρ­των θα­νά­των. Εί­ναι, επί­σης, η επο­χή που η πα­ρα­μι­κρή πα­ρά­στα­ση από την κλα­σι­κή μυ­θο­λο­γία επεν­δύ­ε­ται με πο­λι­τι­κή ση­μα­σία: Ο γε­ρο-Χρό­νος απο­κα­θι­στά την ισορ­ρο­πία και δι­καιώ­νει τη δυ­να­στεία των Βουρ­βό­νων. ^[14] Το κέ­ρας της Αμάλ­θειας που ξε­χει­λί­ζει πά­νω από τις ώρες συμ­βο­λί­ζει τη γο­νι­μο­ποιό ει­ρή­νη της μο­ναρ­χί­ας απέ­να­ντι στις στε­ρή­σεις της Επα­νά­στα­σης και των να­πο­λε­ό­ντειων εκ­στρα­τειών. ^[15] Η Ευ­ρώ­πη, ενω­μέ­νη ξα­νά κά­τω από τα στέμ­μα­τα αρ­χαί­ων δυ­να­στειών, έχει δα­μά­σει τον ταύ­ρο από την Κορ­σι­κή. ^[16] Εάν οι αν­θρω­πό­μορ­φοι θε­οί και ημί­θε­οι της αρ­χαί­ας Ελ­λά­δας γί­νο­νται φο­ρείς τέ­τοιων μη­νυ­μά­των, τό­τε οι λι­γό­τε­ρο οι­κεί­οι σύγ­χρο­νοι Έλ­λη­νες, ακό­μη και όταν τρα­γου­δούν τους καη­μούς τους ή ερω­το­τρο­πούν, δεν εί­ναι άμοι­ροι εμπλο­κής στην πα­ρού­σα συ­γκυ­ρία. Κι όμως δεν εί­ναι εύ­κο­λο να πι­στέ­ψου­με πως ο κύ­ριος που απο­λαμ­βά­νει ένα πού­ρο στο κα­πνι­στή­ριό του δια­κο­σμη­μέ­νο στο πιο επί­και­ρο style Alhambresque ατέ­νι­ζε τους μα­κρυ­μάλ­λη­δες ή βρα­κο­φό­ρους πο­λε­μι­στές ως ει­κό­νες των επί­και­ρων. ^[17] (Ει­κό­να 21) Η νο­σταλ­γία για την Ανα­το­λή, για τό­πους ηλιό­λου­στους, ελεύ­θε­ρους και –για­τί όχι;– ελευ­θέ­ριους, για αν­δρα­γα­θί­ες και θυ­ελ­λώ­δεις έρω­τες απο­τυ­πώ­νε­ται στα φω­τει­νά χρώ­μα­τα και τις πε­ρι­ποι­η­μέ­νες φο­ρε­σιές των πιο οριε­ντα­λι­στι­κών ρο­λο­γιών. (Ει­κό­να 22) Ο συ­ναρ­πα­σμός με τη φι­λελ­λη­νι­κή τέ­χνη εί­ναι από­το­κος εξί­σου της συ­γκί­νη­σης για τον αγώ­να των υπό­δου­λων χρι­στια­νών Ελ­λή­νων και του ορά­μα­τος μιας εξω­τι­κής, χρυ­σω­μέ­νης Ανα­το­λής.
Η επο­χή των νε­ο­κλα­σι­κών ρο­λο­γιών ξε­κί­νη­σε με μια επα­νά­στα­ση το 1789 και τε­λεί­ω­σε με μια σει­ρά από επα­να­στά­σεις το 1848. Εί­τε ως φο­ρείς πο­λι­τι­κών μη­νυ­μά­των, εί­τε ως δια­κο­σμή­σεις σε πο­λυ­τε­λή δω­μά­τια, εί­τε ως πα­ρά­θυ­ρα εξω­τι­κής ονει­ρο­πό­λη­σης, τα ρο­λό­για έμε­λε να απο­τυ­πώ­σουν μιαν ακό­μη επα­νά­στα­ση, μα­κρι­νή και για αυ­τό πιο ανώ­δυ­νη, πιο ου­το­πι­κή, την επα­νά­στα­ση που κα­τέ­λη­ξε στην ανα­γέν­νη­ση της Ελ­λά­δας.

*

Το σύ­ντο­μο αυ­τό άρ­θρο απο­τε­λεί τη γρα­πτή μορ­φή μιας προ­φο­ρι­κής πα­ρέμ­βα­σης στην πα­ρου­σί­α­ση του βι­βλί­ου του Stéphan Adler, Οι ώρες του Αγώ­να: Τα γαλ­λι­κά φι­λελ­λη­νι­κά ρο­λό­για, στο Μου­σείο Μπε­νά­κη Ελ­λη­νι­κού Πο­λι­τι­σμού τη Δευ­τέ­ρα 12 Νο­εμ­βρί­ου 2018. Θα ήθε­λα να ευ­χα­ρι­στή­σω τον συγ­γρα­φέα και την κυ­ρία Ει­ρή­νη Λού­βρου των Εκ­δό­σε­ων Ολ­κός για την πρό­σκλη­ση να συ­νει­σφέ­ρω σε αυ­τήν την πα­ρου­σί­α­ση.

ΒΡΕΙ­ΤΕ ΤΟ ΒΙ­ΒΛΙΟ ΣΤΟΝ ΙΑ­ΝΟ:
Οι ώρες του αγώ­να του Stéphan Adler