Τo ψάρι στην παιδική λογοτεχνία

Η θάλασσα και ο ανεξερεύνητος κόσμος που φιλοξενεί αποτελούσε πάντα ένα από τα κυρίαρχα θέματα στη λογοτεχνία. Μια χαρακτηριστική περίπτωση είναι ο Ιούλιος Βερν που κατάφερε να μας δώσει υποβρύχια ταξίδια σε μια περίοδο που δεν υπήρχαν καν υποβρύχια! Τα μυθικά τέρατα και οι κίνδυνοι είχαν καθηλώσει τους ανθρώπους εκείνης της εποχής, αλλά και σήμερα τα βιβλία του αποτελούν ένα από τα πλέον τυπικά δείγματα επιστημονικής φαντασίας. Αν και πολύ συχνά οι «λεύγες» είναι κλασικό δώρο σε ένα μικρό φίλο, εντούτοις δεν είναι σίγουρο πως το βιβλίο έχει γραφεί για παιδιά. Άλλωστε, η φαντασία είναι ένα δεδομένο σε ένα παιδί που μετατρέπεται σε ένα χάρισμα, αν παραμείνει, στον ενήλικα. Αυτός ο διαχωρισμός ανάμεσα σε «για παιδιά» και σε «για ενήλικες» είναι ένα γενικότερος προβληματισμός. Μήπως άλλωστε τα ντοκιμαντέρ του πλοιάρχου Κουστό, ο άνθρωπος ίσως που με το Φάλκο και το πλήρωμά του έκανε την επιστημονική φαντασία πραγματικότητα, ήταν δημιούργημα για παιδιά ή για ενήλικες; Η σοβαροφάνεια των ενηλίκων, επέβαλε να βάζουν τα παιδιά να τα βλέπουν, ενώ εκείνοι έριχναν κλεφτές ματιές για να αντιστραφούν σύντομα οι ρόλοι, και πλέον οι καθηλωμένοι στις οθόνες να είναι οι ενήλικες και όχι τα παιδιά.
Μοιραία τίθεται το ερώτημα τι είναι παιδική λογοτεχνία; Ποιο είναι το βιβλίο το οποίο θα μπορούσε να απευθυνθεί σε ένα παιδί; Πόσο αποτρεπτικό μπορεί να είναι το επιστημονικό περιεχόμενο ενός βιβλίου για ένα παιδί; Την απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα είναι εύκολο να την πάρει κάποιος αν αναλογιστεί ποια ήταν η ανάγκη που ώθησε τον άνθρωπο στην επιστήμη, μια ανάγκη που δεν είναι άλλη από την εξήγηση του φυσικού κόσμου. Τα παιδιά έχουν την ανάγκη να εξηγήσουν όλα εκείνα τα «παράξενα» που τα περιβάλλουν, δεν έχουν ακόμα την εγωπάθεια του «τα ξέρω όλα» και περιμένουν από τους ενήλικες τις απαντήσεις στα δικά τους «γιατί». Ένα βιβλίο- σταθμός που επιχείρησε να δώσει απαντήσεις στα αφοπλιστικά παιδικά ερωτήματα είναι αυτό της Ιζαμπέλ Σαβάν, βασισμένο σε σημειώσεις της Μαρί Κιουρί με τίτλο Μαθήματα φυσικής για τα παιδιά των φίλων μου. Το συγκεκριμένο βιβλίο, για το οποίο ευθύνεται μία επιστήμονας που τιμήθηκε με βραβείο Νομπέλ, ίσως να αποτελεί την απτή απόδειξη πως το να γράφει κανείς για παιδιά απαιτεί πολύ σημαντικές και ουσιαστικές γνώσεις, και δεν είναι καθόλου σίγουρο πως όλοι οι επιστήμονες μπορούν να απαντήσουν στις αφοπλιστικές ερωτήσεις της παιδικής αφέλειας.
Η αναφορά στην παιδική λογοτεχνία τόσο γενικά, όσο και ειδικότερα στη σχετική λογοτεχνία, μοιραία καλείται να αντιμετωπίσει δύο βασικά ερωτήματα. Το πρώτο ερώτημα είναι πόσο καλά ο συγγραφέας του κειμένου ξέρει τα παιδιά. Μία αφελής αντιμετώπιση των ενηλίκων απέναντι στα παιδιά είναι όταν γράφουν κείμενα θεωρώντας ότι τα παιδιά έχουν μειωμένη ικανότητα αντίληψης σε σχέση με τους ενήλικες. Παράλληλα, δεν πρέπει να αγνοούμε πως η εκλαΐκευση της επιστήμης ίσως είναι η πιο δύσκολη επιστημονική έκφραση, ακόμα δυσκολότερη από ένα επιστημονικό άρθρο. Το δεύτερο θεμελιώδες ερώτημα είναι πόσο καλά γνωρίζει κάποιος το αντικείμενο στο οποίο αναφέρεται. Παρά πολύ συχνά υπάρχουν ενήλικες οι οποίοι μέσα από ένα ποιητικό οίστρο αποφασίζουν να γράψουν για κάτι που δε γνωρίζουν, καταλήγοντας σε τραγελαφικές καταστάσεις που τα ζώα θα γελούσαν μέχρι δακρύων αν μπορούσαν! Ενδεικτικά θα μπορούσε να αναφερθεί κανείς σε χαρακτηρισμούς όπως το «καλό δελφίνι» και «όρκα: η φάλαινα δολοφόνος»: ... μα η όρκα είναι δελφίνι!
Γενικότερα, θα μπορούσε κανείς να πει πως το καλύτερο ίσως παιδικό ανάγνωσμα για παιδιά ίσως τελικά να είναι η φυσική ιστορία! Το πρώτο βιβλίο ή, καλύτερα, σειρά βιβλίων που θα μπορούσε να αποτελέσει εφαλτήριο στην παιδική αναζήτηση αποτελεί το έργο του Αριστοτέλη. Διαβάζοντας για παράδειγμα το Περὶ τὰ ζῷα ἱστορίαι, διαπιστώνει κανείς πως η οξυδέρκεια του ανθρώπου μπορεί πολλές φορές να υπερβεί τα επιστημονικά-ερευνητικά μέσα της εποχής. Αν και η αναφορά στους θαλάσσιους οργανισμούς γίνεται σε όλα τα βιβλία, εντούτοις το τέταρτο βιβλίο αφορά σχεδόν αποκλειστικά τους θαλάσσιους οργανισμούς. Το έργο του Αριστοτέλη είναι ιδιαίτερα σημαντικό, γιατί θα μπορούσε να αποτελέσει μία πρώτη επαφή με τα αρχαία ελληνικά, αλλά παράλληλα και ένα ιδιαίτερο μάθημα φυσικής ιστορίας.

Συνεχίζοντας το σκεπτικό ότι η φυσική ιστορία ίσως είναι ένα από τα καλύτερα παιδικά διηγήματα, δε θα μπορούσε κανείς να μην αναφέρει τα καταπληκτικά βιβλία του Θέμου Ποταμιάνου. Ο Ποταμιάνος είναι ένας από τους έλληνες συγγραφείς που ανήγαγε τη φυσική ιστορία, και ιδιαίτερα τη θαλάσσια φυσική ιστορία σε ένα ιδιότυπο λογοτεχνικό στυλ. Σίγουρα είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς ποιο από τα βιβλία του είναι το πιο χαρακτηριστικό, ή καλύτερα ποιο είναι εκείνο που θα μπορούσε να είναι πιο κοντά στα παιδιά. Ο Θέμος Ποταμιάνος (1895-1973) ήταν ένας αξιωματικός του ναυτικού, ο οποίος είχε ένα ιδιότυπο χιούμορ, ένα συγγραφικό ταλέντο όπου σχεδόν 50 χρόνια μετά το θάνατό του αποτελεί ακόμα έναν λογοτεχνικό θησαυρό. Ορισμένα από τα βιβλία του είναι Με το γυαλί του ψαρά, Γιαλό-Γιαλό, Εμείς και η θάλασσα, Μικροί ψαράδες, Μυστικά της θάλασσας, Τα ψάρια και η μαγειρική, Εδώ βυθός. Ο βασικός του συγγραφικός κανόνας είναι να συνθέτει μικρά αυτοτελή κεφάλαια, τα οποία δεν είναι μεγαλύτερα από 2-3 σελίδες και στα οποία αναπτύσσει ένα είδος και αποδίδει στοιχεία και χαρακτηριστικά τα οποία προέρχονται κυρίως από την αγάπη του για τη θάλασσα και την ιδιότητά του ως ψαρά.
Χωρίς να αμφισβητείται η εμπειρία του συγγραφέα στο θαλάσσιο περιβάλλον, δε μπορεί να παραβλέψει κανείς πως πολύ συχνά στα κείμενά του υπάρχει σύγχυση της απόδοσης των όρων. Για παράδειγμα, στο βιβλίο του Εδώ βυθός ... στο κεφάλαιο "Φυσιογνωμία του Βυθού", στην ενότητα «Φυκιάδες» διαβάζουμε «Ένας κορμός είναι όλο τους το σώμα, και ο κορμός αυτός δεν είναι παρά ένα φύλλο. Ένα λεπτό στενόμακρο φύλλο που ξεφυτρώνει κατευθείαν από το έδαφος και προχωρεί ψηλά σα σερπαντίνα ...». Δεν είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς στο κείμενο πως εννοείται η ποσειδωνία (Posidonia oceanica), η οποία σίγουρα δεν είναι φύκος, αλλά φανερόγαμο! Αν και στη Θαλάσσια Βιολογία με την στενή επιστημονική έννοια αποτελεί ολίσθημα, εντούτοις είναι κάτι που είναι σύνηθες στη γλώσσα των ψαράδων. Με αφορμή το έναυσμα που δίνει η γραφή του Ποταμιάνου, μοιραία δημιουργείται η απορία γιατί αντί να αναπαράγουμε μία λάθος έννοια δε χρησιμοποιούμε τη λατινική διπλωνυμία που αποδίδει σωστά το είδος; Το επιχείρημα πως είναι δύσκολη η χρήση του επιστημονικού ονόματος των ειδών στο ευρύ κοινό, πόσο μάλλον στα παιδιά, είναι σαθρό, αφού ονόματα όπως Caretta carettaκαι Monachus monachus είναι ιδιαίτερα οικεία σε όλους. Ίσως η γενικευμένη χρήση τα κάνει οικεία, και άλλωστε αφού εμείς έχουμε ένα όνομα και ένα επίθετο, γιατί να μην έχουν και τα θαλάσσια είδη;
Η αναζήτηση στο λογοτεχνικό ταξίδι του Ποταμιάνου μπορεί να μας οδηγήσει μπροστά σε πολλές ιδέες, που σίγουρα είναι γύρω μας, αλλά δεν είχαμε το χρόνο ή την οξυδέρκεια για να τις δούμε. Σε ένα άλλο του βιβλίο στο Με το γυαλί του ψαρά, ο ίδιος συγγραφέας με έναν ιδιαίτερα χιουμοριστικό τρόπο μας ταξιδεύει σε δύο ψάρια, τα οποία όμως μας τα παρουσιάζει όχι μόνο με τα κοινά τους ονόματα, αλλά με ανθρώπινα ονόματα, τον Μανώλη και τον Παντελή. Αναφερόμενος στο Μανώλη εννοεί το μαγιάτικο ή μανάλι (Seriola dumerili) και στον Παντελή εννοεί το συκιό (Sciaena umbra). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι, ο ίδιος ο συγγραφέας στο συγκεκριμένο κεφάλαιο με έναν ιδιαίτερο χιουμοριστικό τρόπο κάνει αναφορά στη σύγχυση που μπορεί να προκαλέσουν πολλά κοινά ονόματα για ένα είδος (π.χ. μανάλι, μαγιάτικο, παντελής). Το πιο σημαντικό όμως ίσως να είναι το γεγονός ότι τα ψάρια παρουσιάζονται με ανθρώπινα ονόματα, κάτι που αποτελεί ένα από τα πλέον κλασικά παραδείγματα ανθρωπορφισμού. Το στοιχείο αυτό, δηλαδή το να αποδίδει κανείς ανθρώπινα χαρακτηριστικά και συναισθήματα σε έμβια ή άβια είναι ίσως το πλέον σοβαρό ατόπημα στη μελέτη του φυσικού περιβάλλοντος. Ωστόσο, ο ανθρωπομορφισμός είναι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά πολλών παιδικών ιστοριών. Πάρα πολλοί συγγραφείς χρησιμοποιούν τα ζώα και γενικότερα το φυσικό κόσμο για να περάσουν ιδέες, οι οποίες πολλές φορές είναι ξένες προς την πραγματικότητα των ζώων.

Από κάθε άποψη τα βιβλία του Ποταμιάνου αποτελούν σταθμό στην παιδική λογοτεχνία· είναι τα βιβλία που ο γονιός θα μπορούσε να συνεχίζει να διαβάζει στο παιδί του, ακόμα και όταν εκείνο θα έχει κοιμηθεί!

Μία σειρά παιδικών βιβλίων τα οποία έχουν μία ιδιαίτερη απήχηση στα παιδιά είναι αυτά που έχει γράψει ο Βαγγέλης Ηλιόπουλος με κεντρικό ήρωα τον Τριγωνοψαρούλη. Ο συγγραφέας στην προκειμένη περίπτωση δεν επιδιώκει τόσο να εξοικειώσει τα παιδιά με το θαλάσσιο περιβάλλον, όσο με όχημα τους θαλάσσιους οργανισμούς να μπορέσει να μεταφέρει και να περάσει διάφορες ιδέες και νοήματα στο παιδικό αναγνωστικό του κοινό. Ο Τριγωνοψαρούλης είναι ένα ψάρι που δεν υπάρχει στην πραγματικότητα, αλλά αποτελεί ένα δημιούργημα συγγραφικής φαντασίας. Ίσως χωρίς να το κάνει συνειδητά ο συγγραφέας κάνει μια πρώτη αναφορά. Σίγουρα με το ιδιαίτερο σχήμα θέλει να περάσει στο νεαρό κοινό του την έννοια της διαφορετικότητας. Στη σύγχρονη κοινωνία όμως η έννοια του σχήματος του ψαριού είναι ιδιαίτερα θολή, αφού πολλά παιδιά στον αστικό πληθυσμό μπορεί να μην έχουν δει ποτέ στη ζωή τους ολόκληρο ψάρι, αφού ακόμα και στο σπίτι μαγειρεύουν ψαροκροκέτες ή καθαρισμένα φιλέτα ψαριών. Χωρίς ίσως να το ξέρει ο δημιουργός του ήρωα, έθεσε ίσως ένα πολύ σημαντικό ερώτημα στα παιδικά μυαλά: «... τι σχήμα έχουν τα ψάρια»; Σε ένα από τα βιβλία του, το Τριγωνοψαρούλη μην εμπιστεύεσαι ΠΟΤΕ ... αχινό! η έννοια του σχήματος και της διαφορετικότητας θα παίξει σημαντικό ρόλο στο αφήγημα του συγγραφέα. Ο κακός ήρωας της ιστορίας είναι ο αχινός, ο οποίος στην ουσία είναι ο άνθρωπος που μεταμορφώθηκε σε αχινό, αφού ήθελε να μετατρέψει το βυθό σε υποβρύχιο τσίρκο. Στην αρχή του συγκεκριμένου βιβλίου ο συγγραφέας απενεχοποιεί τον αχινό, και στην ουσία ο αχινός είναι ο μεταμορφωμένος άνθρωπος. Η βασική ιδέα του βιβλίου είναι η απομόνωση και ο εκφοβισμός καταλήγοντας στο ότι πρέπει να κάνουμε παρέα με όλους. Διαβάζοντας το όμως με το μάτι του θαλάσσιου βιολόγου, βλέπει κανείς πως τα πρώτα ψάρια που απομονώνονται είναι οι καρχαρίες. Γενικότερα, στο ευρύ κοινό έχει επικρατήσει η εικόνα του «δολοφόνου κακού καρχαρία», και σε αντιδιαστολή με αυτή την εικόνα ο καρχαρίας είναι το πρώτο θύμα της δόλιας συμπεριφοράς του αχινού.
Ο Τριγωνοψαρούλης είναι ίσως ένας από τους πιο γνωστούς ψαρο-ήρωες των παιδικών αναγνωσμάτων με μια σειρά από βιβλία δραστηριοτήτων και παιδικών τραγουδιών. Το ερώτημα όμως που προκύπτει από το διάσημο ήρωα είναι αν εξοικειώνει τα παιδιά με το θαλάσσιο περιβάλλον ή θεωρεί δεδομένο ότι τα παιδιά γνωρίζουν το θαλάσσιο περιβάλλον και το χρησιμοποιεί σαν μέσo για να περάσει άλλες ιδέες που σχετίζονται περισσότερο με ανθρώπινες συμπεριφορές;

Εκτός από την έντυπη μορφή της, η παιδική λογοτεχνία σχετική με το θαλάσσιο περιβάλλον και τα ψάρια μπορεί να εκφραστεί και με τη μορφή ενός σεναρίου και την κινηματογραφική της απόδοση. Πλέον είναι ένα από τα δεδομένα ότι όταν αναφέρεται κανείς σε θάλασσα και παιδιά, αυτομάτως έρχεται στο μυαλό ο κινηματογραφικός ήρωας Νέμο. Είναι ίσως η πλέον εμβληματική κινηματογραφική μορφή, η οποία έδωσε συνέχεια και σε μία δεύτερη ταινία, σε διάφορες άλλες ταινίες που ακολούθησαν πάλι με το θαλάσσιο περιβάλλον όπως ο «Καρχαριομάχος», παιχνίδια βασισμένα στην ταινία και πολλά άλλα. Το πρώτο που θα μπορούσε να κάνει εντύπωση, ειδικά στον θεατή που είναι αναγνώστης (... αναγνώστες δεν είναι μόνο οι ενήλικες!) είναι η επιλογή του ονόματος «Νέμο». Το όνομα το έχουμε ξαναδεί, μας είναι γνωστό, είναι οικείο και το έχει ήδη χρησιμοποιήσει ο Ιούλιος Βερν. Ο συγκεκριμένος ήρωας είναι ένα ψάρι κλόουν, που δεν είναι όμως τέλειο και αρτιμελές... έχει ένα ατροφικό πτερύγιο! Η συμπεριφορά του νεαρού Νέμο είναι απόλυτα φυσιολογική και σε καμία σκηνή της ταινίας δεν αφήνει να διαφανεί το handicap! Ίσως το βαθύτερο μήνυμα να είναι πως κάποιος μπορεί να ζήσει μια φυσιολογική ζωή, παρά το handicap. Γενικότερα, στο σενάριο της ταινίας υπάρχουν πολλά μηνύματα, αλλά ένα με οικολογική βαρύτητα ίσως αξίζει να υπογραμμιστεί. Η παράνομη σύλληψη του ήρωα από τον ερασιτέχνη δύτη που θα τον αιχμαλωτίσει για να τον βάλει στο ενυδρείο, δίνει μία άλλη διάσταση στους ηθικούς κανόνες της ενυδρειοφιλίας και της σύλληψης των ψαριών. Πρόκειται για ένα ιδιαίτερο οικολογικό μήνυμα, το οποίο χάνεται ίσως πίσω από την απόδοση ανθρωπομορφικών συναισθημάτων, όπως είναι αυτό της έλλειψης της οικογένειας.

Εκτός από την εμπλοκή των ψαριών στην έντυπη λογοτεχνία, και την παρουσία τους στα σενάρια παιδικών ταινιών δε θα πρέπει κανείς να παραβλέψει και τους μύθους που έχουν σε πρώτο ρόλο ψάρια. Η ιστορία της πριγκίπισσας Mathilde είναι ιδιαίτερη, και σαν πρόσωπο ήταν υπαρκτό. Σύμφωνα με ορισμένους ιστορικούς την παρουσιάζουν ως η Jeanne d’Arc της Ιταλίας. Παντρεμένη με τον Godefroid le Bossu, δούκα της Λωραίνης, μένει χήρα έπειτα από το θάνατο του άντρα της στο πεδίο της μάχης. Κάνοντας έναν περίπατο δίπλα στο ποτάμι χάνει τη βέρα της. Έπειτα από άκαρπη αναζήτηση, τελικά, μετά από προσευχές, της εμφανίζεται ένα ψάρι, μία πέστροφα που κρατάει στο στόμα της τη βέρα της. Περιχαρής η πριγκίπισσα αποφασίζει να ονομαστεί η κοιλάδα του ποταμού, χρυσή κοιλάδα (Vald' Or), μετέπειτα Orval. Σίγουρα ο πατέρας ή η μητέρα που θα διηγείται αυτή την ιστορία της πέστροφας που απάλυνε τον πόνο της πριγκίπισσας θα το κάνει με περισσότερη ευχαρίστηση πίνοντας την ομώνυμη μπύρα με την ετικέτα που έχει το ψάρι με τη βέρα στο στόμα.

Τα ψάρια, αλλά και γενικότερα τα ζώα έχουν παίξει έναν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην παιδική λογοτεχνία, αν και πολλές φορές το όριο είναι ασαφές και είναι λάθος ένα παραμύθι να χαρακτηρίζεται ως παιδικό αφήγημα. Γνωστοί παραμυθάδες, Αίσωπος ή ΛαΦοντέν, δεν είναι σίγουρο πως έγραφαν για παιδιά! Κοινό σημείο πολλών παραμυθάδων είναι αδιαφιλονίκητα η χρήση των ζώων για να αποδώσουν αλληγορικά ιδέες, νοήματα και διδάγματα.

Και θα πρέπει να υπογραμμιστεί είναι ότι τα ψάρια, από μόνα τους, έχουν πολλά περισσότερα να πουν από όλες εκείνες τις ανθρωποκεντρικές έννοιες που προσπαθούν να τους αποδώσουν, και η φυσική ιστορία είναι ίσως το καλύτερο αφήγημα για παιδιά ή για ενήλικες που παραμένουν παιδιά. Είναι αυτό που πολύ εύστοχα ανέπτυξε ο Ποταμιάνος.

Τα δύο βασικά αρχικά ερωτήματα που βοήθησαν στην παρούσα υπόθεση εργασίας, απλά θα μας γλίτωναν από το διασυρμό αν ποτέ τα ψάρια διάβαζαν όσα έχουμε γράψει για αυτά (... σε έναν παραμυθένιο κόσμο τα ψάρια διαβάζουν!). Άλλωστε ο Τίμπεργκεν (βραβείο Νομπέλ!) το είχε διατυπώσει πολύ εύστοχα: «...τα ίδια τα ζώα θα έχουν περισσότερη σημασία από τα βιβλία που έχουν γραφεί για αυτά».