«Ένα ωραίο ψέμα ακούγεται καλύτερα από μια σκληρή αλήθεια»

Πριν από δεκαπέντε χρόνια στην Ισπανία ξέσπασε ένα μεγάλο σκάνδαλο πλαστοπροσωπίας. Ο Ενρίκ Μάρκο, από τη Βαρκελώνη, παρουσιαζόταν για μεγάλο διάστημα με ένα άκρως κολακευτικό προφίλ: ως επιζήσας ναζιστικού στρατοπέδου συγκέντρωσης στο Φλόσενμπεργκ, ως αναρχικός αντιφρανκιστής, αλλά και ως παλαίμαχος του ισπανικού Εμφυλίου. Ο Χαβιέρ Θέρκας, γεννημένος το 1962, στο Ιμπαερνάντο, στην επαρχία του Κάθερες της Εστρεμαδούρας, και συγγραφέας μεγάλων διεθνών επιτυχιών, μετέτρεψε την απίθανη ιστορία του Μάρκο σε μυθιστόρημα, το οποίο κυκλοφόρησε το 2018 στα ελληνικά με τίτλο Ο απατεώνας (μετάφραση Γεωργίας Ζακοπούλου, εκδόσεις Πατάκη). «Τα τέρατα μας απωθούν με τις υπερβολές και τις εξάρσεις τους» λέει στη συνέντευξή του ο Θέρκας «την ίδια όμως ώρα μάς βοηθούν να καταλάβουμε την ανθρώπινη φύση. Ο Μάρκο συγκεκριμένα είπε στους Ισπανούς αυτό που ήθελαν να ακούσουν για τη χώρα τους μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο. Ένα ωραίο ψέμα ακούγεται καλύτερα από μια σκληρή αλήθεια». Ο Θέρκας έχει καταπιαστεί στα μυθιστορήματά του με μεγάλη ποικιλία θεμάτων: από τον ισπανικό Εμφύλιο (Στρατιώτες της Σαλαμίνας) και τις περιπέτειες της φιλίας (Η ταχύτητα του φωτός) μέχρι τη νεανική παραβατικότητα κατά τη διάρκεια της ισπανικής μεταπολίτευσης (Οι νόμοι των συνόρων).

———————————————————————— 
Ο ισπανός μυθιστοριογράφος Χαβιέρ Θέρκας συνομιλεί με τον Βαγγέλη Χατζηβασιλείου για το μυθιστόρημά του Ο απατεώνας  
————————————————————————

• Ο ήρωάς σας είναι ένας παθολογικός ψεύτης και η δημόσια προσωπικότητά του αποτελεί προϊόν πλαστοπροσωπίας. Πώς μπορεί ένας μυθιστοριογράφος να χειριστεί ένα δημόσιο πρόσωπο που επί τρεις δεκαετίες εδραίωσε τη φήμη του χάρη σε μια ψεύτικη ταυτότητα;

Ο Κλάουντιο Μάγκρις και ο Μάριο Βάργκας Λιόσα πίστευαν ότι είναι αδύνατο να γραφτεί βιβλίο για έναν δημοσίως περιφερόμενο ψεύτη, για έναν άνθρωπο που έλεγε ψέματα για τα πάντα: από τον αντιφρανκισμό του μέχρι τη θητεία του σε στρατόπεδο των ναζί. Το πώς μπορεί να γίνει εντέλει κάτι τέτοιο, το δείχνει το μυθιστόρημά μου. Δεν έπρεπε να γράψω ένα μυθιστόρημα για ένα άλλο μυθιστόρημα, αλλά να οργανώσω μια μάχη μεταξύ αλήθειας και ψεύδους. Μια μάχη ανάμεσα στα ψέματα που κρύβει η αλήθεια και στην αλήθεια που αποκαλύπτουν τα ψέματα. Σύμφωνοι, ήταν ένα βιβλίο εξαιρετικά δύσκολο, αλλά τέτοια βιβλία μού αρέσουν. Ο Απατεώνας είναι το παιχνίδι της αμφισημίας και της ειρωνείας. Ο Μάρκο είναι σαν τον Δον Κιχώτη: από τη μια πλευρά ήρωας και από την άλλη πλευρά γελοίος. Δεν είμαι σκληρός μαζί του, όπως μου έχουν καταλογίσει πολλοί. Στην αρχή της αφήγησης ίσως είμαι όντως κάπως σκληρός. Εν συνεχεία, όμως, δείχνω πως ο Μάρκο αποκτά μιαν ολοκληρωμένη ζωή, ακόμα κι αν δεν παύει ποτέ να λέει ψέματα. Είναι οπωσδήποτε ένα τέρας. Τα τέρατα, εντούτοις, με τις υπερβολές και τις εξάρσεις τους, μιλούν γι’ αυτό που είμαστε. Στα τέρατα βρίσκουμε ένα μέρος του εαυτού μας. Αυτή είναι και η δουλειά της λογοτεχνίας: να κάνει ορατό τον άνθρωπο μέσω της δημιουργίας τεράτων.

• Ο Απατεώνας είναι ένα μη μυθοπλαστικό μυθιστόρημα. Πώς ακριβώς το δουλέψατε; Με ποιον τρόπο η έρευνα και τα τεκμηριωτικά υλικά σας εντάχθηκαν σε μιαν αφήγηση που βάζει στο κέντρο της ένα πραγματικό (όχι φανταστικό ή υποθετικό) πρόσωπο;

Η έρευνα που έκανα ήταν πραγματικά τεράστια, κι αυτό ήθελα να συμπεριληφθεί στο βιβλίο: να δείξω στον αναγνώστη τη διαδικασία της δημιουργίας του, να δείξω πως υπάρχουν περιπέτειες που αντικατοπτρίζουν την περιπέτεια της γραφής. Υπό αυτές τις προϋποθέσεις, η λογοτεχνία αποτελεί και μιαν ηθική δέσμευση, ενόσω προσπαθεί να διερευνήσει την αλήθεια. Όπως κι αν έχει, ο Απατεώνας είναι ένα βιβλίο που άλλαξε τη ζωή μου. Επιμένω ότι τα χειρότερα και τα πλέον φθονερά ψέματα διεκδικούν ένα μικρό έστω κομμάτι της αλήθειας. Ο Μάρκο είπε πως ήταν σε γερμανικό στρατόπεδο. Αυτό είναι αλήθεια, ακόμα κι αν ξέρουμε πως στο στρατόπεδο δεν πήγε γιατί ήταν εναντίον των ναζί, αλλά διότι βρήκε εργασία εκεί ως εθελοντής. Ήταν επίσης παράνομος επί Φράνκο (άλλη μια αλήθεια), αν και για ποινικούς και όχι για πολιτικούς λόγους. Η περίπτωση του Μάρκο δεν μιλάει μόνο για την Ισπανία, έχει μια καθολικότητα. Μας δείχνει πως όταν μιλάμε για το παρελθόν έχουμε συχνά την τάση να το μασκαρεύουμε: οι Ισπανοί, οι Έλληνες, οι πάντες. Θυμάμαι τον Τσβετάν Τοντόροφ, που του άρεσε ιδιαιτέρως ο Απατεώνας. Μου είπε, όταν τον διάβασε, ότι ο Ντε Γκολ, απευθυνόμενος στο δικό του ακροατήριο, κατόρθωσε να πείσει τους Γάλλους πως αντιστάθηκαν στην επέλαση του ναζισμού. Και να προσθέσω εδώ πως η εξουσία επιδιώκει πάντοτε να ελέγχει το παρελθόν. Φυσικά, η δημοκρατική εξουσία (αντίθετα από την αυταρχική) δεν είναι σε θέση να το ποδηγετήσει καθ’ ολοκληρίαν. Με ένα τρομερό και ταυτοχρόνως εξαιρετικά περίπλοκο παρελθόν καταγίνονται και οι συγγραφείς. Και, ξέρετε, το παρελθόν (οι μνήμες και οι μαρτυρίες του παρελθόντος) είναι πάντοτε μια διάσταση του παρόντος. Εξ αυτού και δεν πιστεύω πως γράφω ιστορικά μυθιστορήματα. Εκείνο που με ενδιαφέρει δεν είναι το παρελθόν, αλλά το παρόν, η δικτατορία του παρόντος που είναι κάτι πολύ μεγαλύτερο από τον εαυτό του, περιλαμβάνοντας στους κόλπους του και το παρελθόν. Το μυθιστόρημά μου, λοιπόν, για τον Μάρκο δεν είναι ιστορικό αρχείο, αλλά η δραματοποίηση του παρελθόντος. Μόνο, άλλωστε, έτσι μπορούμε να κατανοήσουμε και να συναισθανθούμε το παρελθόν και την πραγματικότητά του.

• Θα λέγατε ότι η ιστορία του Μάρκο είναι μέρος της μεταπολεμικής ιστορίας της Ισπανίας;

Απολύτως. Η ιστορία του Μάρκο είναι ο τέλειος καθρέφτης της ιστορίας της Ισπανίας μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η οποία αρχίζει με το πραξικόπημα του Φράνκο. Ο Μάρκο επινόησε μια ηρωική και μελοδραματική ζωή για να ξεχάσει και να απαλείψει τη μετριότητά του. Η πραγματική όμως ιστορία τόσο του Μάρκο όσο και της Ισπανίας δεν είναι ηρωική και ρομαντική. Οι Ισπανοί δέχτηκαν τη δικτατορία και μετά το αποσιώπησαν γιατί όλοι μας προτιμάμε ένα ωραίο ψέμα από τη σκληρή αλήθεια. Κανείς δεν μπορεί να κατηγορήσει τους Ισπανούς πολίτες. Υπήρχαν βασανιστήρια, φυλακές και φόβος. Ο Μάρκο είπε στους ανθρώπους αυτό που ήθελαν να ακούσουν, αυτό που τους άρεσε να ακούσουν. Όπως τα ψέματα που είπε ο Τραμπ για να εκλεγεί, όπως τα τεράστια ψεύδη που ειπώθηκαν για να υπερψηφιστεί το Brexit. Ο Μάρκο είναι ο προφήτης της μετα-αλήθειας. Βεβαίως, πάντοτε λέγονταν ψέματα. Σήμερα, ωστόσο, τα ψέματα έχουν τεράστια δύναμη λόγω της διάδοσης που γνωρίζουν μέσα από τα media. Κολυμπάμε στο ψέμα και αυτός είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος. Ο Μάρκο είναι η πλαστογράφηση της αλήθειας. Είναι το συναισθηματικό βάρος και το κιτς της αλήθειας. Γι’ αυτό και έκανε τα πλήθη να αναρριγούν και να κλαίνε σε κάθε δημόσια εμφάνισή του.

• Ο Μάρκο λέει ψέματα και επειδή θέλει να ξεχάσει ή να απωθήσει την ήττα της δημοκρατικής παράταξης στον Εμφύλιο;

Όχι, λέει έναν σωρό από ψέματα για να γίνει αξιαγάπητος. Σπάει όλους τους κανόνες κοινωνικής συμβίωσης, λέγοντας ψέματα, αλλά δεν μπορεί να κάνει διαφορετικά επειδή μισεί τον εαυτό του και ντρέπεται γι’ αυτό που είναι. Έτσι επινοεί εκ νέου το παρελθόν του. Παρεμπιπτόντως, και το επόμενο βιβλίο μου θα είναι για το παρελθόν. Αυτή τη φορά πρόκειται για το δικό μου κακό παρελθόν και για έναν δεκαεπτάχρονο πρόσωπο της οικογένειάς μου, που πίστευε στις ιδέες του φασισμού.  

————————————
Η συνέντευξη αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα του Αθηναϊκού-Μακεδονικού Πρακτορείου Ειδήσεων στις 12 Ιουνίου 2018.

ΒΡΕΙΤΕ ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ Χαβιέρ Θέρκας ΣΤΟΝ ΙΑΝΟ.