Ό,τι μας καπνίσει...

Ματιές στο σημασιολογικό πεδίο του καπνίσματος και ο μοιραίος διπλωμάτης και λεξικογράφος Jean Nicot ή Γιάννης Νικολάκης

————————————————
Σχόλια στα Σχόλια του Στέφανου Κουμανούδη (15)
—————————————————

Μέρος Α΄

αντικαπνισταί, οι. Άστυ 4 Οκτ. 1894.
αντικαπνιστικός, 3. (εταιρία. φρόνημα. ενέργειαι). «Εφημερίς» 13 Ιουν. 1890. – Ακρόπολις 19 Απρ. 1891 και 3 Ιουλ. 1896.
καπνιστήριον, το. Γαλ. estaminet. fumoir. Ν. Κοντόπουλος, λεξ. 1889.
καπνιστής, ο. Φ. Α. Βουτζινάς, εν Ομήρω, 1873. – Ν. Κοντόπουλος, λεξ. 1889. Άστυ 19 Μαρτ. 1891. – Εστία 23 Οκτ. 1894.
καπνίστρια, η Ακρόπολις 1 Απρ. 1896.
καπνοσωλήν, ο. Το Τουρκιστί τσιμπούκι, Δανιήλ Φιλιππίδης.
Νικοτιανή, η βοτάνη του καπνού, η [= η οποία] εξ Αμερικής τον ΙΣΤ΄ αιώνα εκομίσθη εις πορτογαλίαν και εκείθεν ο πρεσβευτής της Γαλλίας Jean Nicot έπεμψε σπόρον αυτού εις Παρισίους. Θεόδωρος Αφεντούλης 1876. – Ακρόπολις 15 Αυγ. 1895.
νικοτιανίζω Θεόδωρος Αφεντούλης 1887.
νικοτιανίνη, η. (χημ.) Θεόδωρος Αφεντούλης 1876.
νικοτιανισμός, ο. Θεόδωρος Αφεντούλης 1887.
νικοτίνη, η (χημ.) Θεόδωρος Αφεντούλης 1876. – Γεώργιος Α. Κρίνος 1880. – Άστυ 3 Οκτ. 1894.
νικοτιανοσυριγγοφύλαξ, ο. τσιμπουκτσής παρά τοις βασσιβοζούκοις. Γ. Νικηφόρος 1880.
+ σιγαροδέκτης, ο. (σκεύος) Άστυ 9 Απρ. 1891.
+ σιγαροδέτης, ο. (άνθρωπος) Βήτας [ψευδώνυμο] εν Άστει 8 Νοε. 1896.
+ σιγαροθήκη, η. Φλοξ, 1880. – Ακρόπολις 5 Ιουλ. 1896.- Άγγελος Βλάχος λ. 1897.
= σιγάρον και τσιγάρον, το. Γαλ. cigare. Άγγελος Βλάχος λ. 1871. – Ν. Κοντόπουλος λ. 1889.
+ σιγαροποιία, η. Ακρόπολις 23 Ιαν. 1895.
+ σιγαροποιοί, οι. Άστυ 3 Ιουλ. 1894. – Εστία εφημ. 21 Αυγ. 1894. – Επετηρίς Παρνασσού έτ. Α΄ 1897.
+ ταμβάκος, ο. Άγγελος Βλάχος λ. 1897.

————————
Σημείωση: το σημείο του σταυρού (+) δηλώνει ότι «η λέξις είναι νοθογενής, εν μόνον έχουσα της νυν γραφομένης γλώσσης στοιχείον, τα δε λοιπά ξένα».

Ας ξεκινήσουμε από τη μοιραία νικοτιανή, τον καπνό, ποώδες μονοετές φυτό (Nicotiana tabacum), με λευκά, ροζ ή κόκκινα σωληνοειδή άνθη και ωοειδή φύλλα που είναι πλούσια σε νικοτίνη. Υπάρχουν εκατό περίπου είδη καπνού.^[1] Δεν αποκλείεται ο καπνός από κατάρα να γίνει ευλογία καθώς η καπνοβιομηχανία British American Tobacco (BAT) ανακοίνωσε (1.4.2020) ότι μία από τις θυγατρικές της εργάζεται πάνω σε ένα πιθανό εμβόλιο εναντίον του νέου κορονοϊού χάρη σε μια μέθοδο που βασίζεται στο φύλλο του καπνού. 
Η πρώτη γνωστή μαρτυρία της λέξης κατά τον Κουμανούδη ανάγεται στο έτος 1876, με παραπομπή στον καθηγητή της Φαρμακολογίας και Βοτανικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, του οποίου χρημάτισε και πρύτανης, Θεόδωρο Αφεντούλη (1824-1893). Για μια ακόμα φορά επιβεβαιώνεται πόσο επιφυλακτικοί πρέπει να είμαστε με τις παρατιθέμενες πρώτες μνείες των νεολογισμών. Ο ηγεμόνας της Μολδοβλαχίας Νικόλαος Αλεξ. Μαυροκορδάτος (1680-1730) κυκλοφόρησε ανωνύμως στα τέλη του 17^ου αιώνα ένα κείμενο με τον τίτλο Ψόγος νικοτιανής που τυπώθηκε στη Βενετία το 1876 από τον γιατρό Σοφοκλή Οικονόμου. Στο φυλλάδιο αυτό τη χαρακτηρίζει «χείριστον δηλητήριον» (σ. 77) και ότι είναι «λυμαντική ψυχής τε και σώματος ... τους δε ταύτη χρωμένους θηρίων αγριωτέρους» (σ. 84). Αξιοπρόσεκτες είναι οι παρατηρήσεις του Νίκου Μαυρέλου.^[2] Ο ταμβάκος, μαρτυρείται, επίσης, αρκετές δεκαετίες νωρίτερα.^[3]

Σταθμοί στην ιστορία του καπνού και του καπνίσματος (ενδεικτική επιλογή)

• 10^ος αι.: κεραμικό αγγείο από το Μεξικό απεικονίζει άνδρα της φυλής Μάγια που καπνίζει πούρο.
• 1492: Ο Χριστόφορος Κολόμβος και το πλήρωμά του γνώρισε από τους ιθαγενείς το κάπνισμα. Ο Rodrigo de Jerez, συνοδός του Κολόμβου, ο πρώτος ευρωπαίος καπνιστής, όταν επέστρεψε στην Ισπανία και τον είδαν οι συμπατριώτες του να βγάζει καπνούς από τη μύτη τον συνέδεσαν με τον σατανά. Η ισπανική ιερή εξέταση τον καταδίκασε σε επτά χρόνια φυλάκιση.
• 1496: Ο ισπανός μοναχός Peter Romanus Pane έφερε στην Ισπανία τον καπνό.
• 1541: Μεταφορά κουβανέζικων πούρων στην Ισπανία.
• 1565: Ο Nicolò Monardes (1493-1588), κορυφαίος γιατρός από τη Σεβίλλη, δημοσίευσε βιβλίο με τεράστια απήχηση για τα ιατρικά φυτά στο Νέο Κόσμο στο οποίο εκθειάζει τις θαυματουργές δυνάμεις και τις θεραπευτικές ιδιότητες του καπνού.^[4]
• 1570: Ο βοτανολόγος Jean Liébault (1535-1596) καλλιέργησε πρώτος τον καπνό στη Γαλλία και έδωσε το όνομα στο φυτό προς τιμή του Jean Nicot.^[5]
• 1573: Ο ιερέας Anselmann φύτεψε το «θαυματουργό» φυτό στον κήπο της εκκλησίας του στο Hatzenbühl της Ρηνανίας και το εκανε πρώτος γνωστό στη Γερμανία.^[6]
• 1574: Η πρώτη μνεία των τσιγάρων. Ο φλαμανδός γιατρός και βοτανολόγος Mathias de l'Obel αναφέρει ότι είδε ναύτες που άναβαν μικρούς «καπνοσωλήνες» και τους κάπνιζαν.^[7]
• 1575: Η Καθολική Εκκλησία απαγόρευσε το κάπνισμα σε όλες τις εκκλησίες του Μεξικού.
• 1604: Ο βασιλιάς Ιάκωβος ο ΣΤ΄ της Σκωτίας και Ιάκωβος ο Α΄ της Αγγλίας (1566-1625) έγραψε βιβλίο εναντίον του καπνίσματος.^[8]
• 1622: Ο γερμανός γιατρός και ποιητής Johann Neander εξέδωσε το βιβλίο Tabacologia στο οποίο εκθειάζει τις φαρμακευτικές αρετές του καπνού.^[9]
• 1657: Ο ιησουίτης Jakob Balde έγραψε σάτιρα κατά του καπνίσματος (Satyra contra abusum tabaci) το οποίο αποκαλεί «ξηρά μέθη». Η έκφραση «πίνω τσιγάρο» ανάγεται στον 16^ο αιώνα.
• 1828: Οι χημικοί Posselt και Reimann του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης απομόνωσαν τη νικοτίνη.
• 1964: Αμερικανική κυβερνητική έκθεση με τίτλο «Καπνός και Υγεία» συνέδεσε για πρώτη φορά το κάπνισμα με τον καρκίνο του πνεύμονα και τη χρόνια βρογχίτιδα.
  • 1988: Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας όρισε την 31η Μαΐου ως Παγκόσμια Ημέρα κατά του Καπνίσματος (World No Tobacco Day).
    
    

Οι Ευρωπαίοι εξερευνητές είδαν επιφανειακά το κάπνισμα των Ινδιάνων και το χαρακτήρισαν απλώς «κακή συνήθεια». Δεν αντιλήφθηκαν την πολιτιστική σημασία του καπνού. Οι Maya πίστευαν στη θεϊκή καταγωγή του καπνίσματος. Οι σαμάνοι θεραπευτές της φυλής Mazatec του Μεξικού έτριβαν φύλλα καπνού στην κοιλιά της εγκύου για να την προφυλάξουν από τη μαύρη μαγεία. Ορισμένοι ιθαγενείς της Αμερικής χρησιμοποιούσαν τον καπνό για θρησκευτικούς και ιατρικούς σκοπούς και άλλοι ως παραισθησιογόνο.^[10] Σήμερα γνωρίζουμε ότι τα φύλλα που κάπνιζαν είχαν μέχρι και 18% νικοτίνη. Ορισμένοι σαμάνοι στο πλαίσιο των λατρευτικών και μαγικών ενεργειών τους ξεπερνούσαν τα όρια της έκστασης και έφταναν ως την κατατονία, την παράλυση και τελικά οδηγούνταν στο θάνατο.  
Η πίπα της ειρήνης είναι σταθερή λεξική σύναψη, μεταφραστικό δάνειο, αγγλ. peace pipe, γαλλ. le calumet de la paix. Την κάπνιζαν τελετουργικά οι Ινδιάνοι για να επικυρώσουν ειρηνική συμφωνία. Κατ’ επέκταση δηλώνει «συμφωνία».^[11]

Ο Jean Nicot (1530-1600), γάλλος διπλωμάτης, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη δημοφιλία του καπνού. Το 1560 έστειλε από τη Λισαβόνα στη βασιλομήτορα Αικατερίνη των Μεδίκων σπόρους του φυτού, μαζί με σύκα, πορτοκάλια και λεμόνια, η οποία με τη σειρά της φρόντισε για την καλλιέργειά τους στη Γαλλία. Ένα χρόνο αργότερα την επισκέφθηκε ο ίδιος στο Παρίσι και της πρόσφερε φύλλα του καπνού, όπως και σε μορφή σκόνης, την οποία εισέπνεε από τη μύτη για να καταπολεμήσει τις συχνές ημικρανίες της. Η Αικατερίνη έμεινε κατενθουσιασμένη με τα εκπληκτικά αποτελέσματα της θεραπείας. Ο Nicot, όταν επέστρεψε στη Γαλλία με τιμές, δόξες και υλικά προνόμια (του απονεμήθηκε ο τίτλος de Villemain και του παραχωρήθηκε μεγάλη έκταση γης στην παριζιάνικη περιοχή Île-de-France), ασχολήθηκε με τη σύνταξη λεξικού (Θησαυρός της παλαιάς και νέας γαλλικής γλώσσας) που εκδόθηκε μεταθανατίως (1606).

O Sir Walter Raleigh (1552-1618), από τις σπάνιες αινιγματικές προσωπικότητες, αυλικός, στρατιωτικός, κατάσκοπος, εξερευνητής και ποιητής, είναι ο πρώτος Άγγλος που λάτρεψε το κάπνισμα και το έκανε δημοφιλές στη χώρα του.^[12] Κάπνιζε ιδιωτικά στην πολυτελή έπαυλή του στο Islington. Όταν ένας υπηρέτης μπήκε στο γραφείο του και τον είδε σκυμμένο πάνω σε ένα βιβλίο βγάζοντας καπνούς από το στόμα, όπως δείχνει η παραπάνω απεικόνιση, νόμιζε ότι πήρε φωτιά και του πέταξε τη γεμάτη μπίρα κούπα που είχε δίπλα του ουρλιάζοντας από τρόμο. Το λοιπό υπηρετικό προσωπικό έφερε γρήγορα κουβάδες με νερό, αλλά δεν χρειάστηκε να χρησιμοποιηθούν. Ο Raleigh εφοδίαζε τους υψηλούς προσκεκλημένους του με τεράστιες πίπες και μεγάλες κούπες γεμάτες μπίρα.^[13]

Σιγάρον – τσιγάρον – σιγαρέττον  

Το σιγάρον και τσιγάρον^[14] είναι προβληματικό ως προς την ετυμολόγησή του.^[15] Το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών δέχεται την ετυμολογία του Λεξικού του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη [βεν. cigaro < ισπαν. cigaro `πούρο΄], ενώ το Λεξικό Μπαμπινιώτη ετυμολογεί από το ιταλικό cigaro το οποίο προέρχεται από το ισπανικό cigarro. Οι Ιταλοί όμως sigaro (1824), και όχι cigaro, λένε το πούρο. Το τσιγάρο λέγεται sigaretta (1845, από το γαλλικό sigarette) και sigaretto (1834) το πουράκι. Όπως και να έχει το πράγμα, καθοριστικό ρόλο για τις ευρωπαϊκές γλώσσες πρέπει να έπαιξε η Γαλλική στην οποία η λέξη cigarette, υποκοριστικός τύπος του cigare (1775) μαρτυρείται από το 1831και την αποδέχτηκαν αυτούσια οι Άγγλοι το 1832.  
Όπως προκύπτει από τα στοιχεία που παραθέτει ο Κουμανούδης, το γαλλ. cigarette έχει αποδοθεί ως: σιγαρέττον, σιγάρον, καπνοκυλίνδριον (1886), καπνοσυστρεμμάτιον (1861) και το cigare: σιγάρον («κοινώς το πούρον»), καπνοδέσμη (1849), καπνοσύστρεμμα (1861), καπνόστριπτον (1889). Για ένα χρονικό διάστημα ονομαζόταν σιγάρον τόσο το τσιγάρο όσο και το πούρο. Ο Ηπίτης μεταφράζει το cigare «σιγάρον κοινώς το πούρον» και το cigarette «σιγαρέττον, σιγάρον». Για τον νεολογισμό καπνόλκιον (1866) ο Κουμανούδης διερωτάται: «τσιγάρον ή τσιμπούκι;». Για την αποφυγή των ξένων λέξεων πίπα και τσιμπούκι οι λόγιοι πρότειναν τα ισοδύναμα: καπνοσύριγξ^[16] (Κουμανούδης, 1845), καπνοσυρίγγιον, καπνοσωλήν, καπνουλκείον (1874, ο Κουμανούδης προκρίνει το καπνοσύριγξ) και καπνοπόρος (Κοραής, 1832).
Το καθαρευουσιάνικο σιγαρέτ(τ)ο σώζεται σήμερα με τη νεότερη αθησαύριστη ως τώρα σημασία «μακρύ κυλινδρικό σχήμα»: Γυναικείο ελαστικό παντελόνι (σε γραμμή) σιγαρέτο. Πιπεριά (πράσινη) σιγαρέττο (ιταλ. Sigaretta verde di bergamo).
Το αθησαύριστο τσιγαροσωλήνες, άδεια τσιγάρα για γέμισμα με καπνό, επανήλθε στο προσκήνιο ως οικονομική λύση και προωθείται από διάφορες εταιρείες. Στην αργκό τα τσιγάρα χαρακτηρίζονται με τη μακάβρια λέξη καρκινοσωλήνες.
Από το φυτό νικοτιανή, herba nicotiana γαλλ. nicotiane (1570) προήλθε το γαλλ. nicotine (1818), που αποδόθηκε στην Ελληνική ως νικοτίνη με πρώτη καταγραφή κατά τον Κουμανούδη το 1876. Στο σχετικό λήμμα στο Le Petit Robert για να δηλωθεί ο εθισμός στη νικοτίνη παρατίθεται ως παράδειγμα η ακόλουθη πρόταση από έργο του Guy de Maupassant «Ρωτήστε έναν καπνιστή που δηλητηριάζεται από τη νικοτίνη αν μπορεί να εγκαταλείψει τη συνήθειά του». Ως δεύτερο παράδειγμα προστέθηκε στις νεότερες εκδόσεις: Doigts jaunis par la nicotine «Κίτρινα δάχτυλα από τη νικοτίνη».

ΒΡΕΙΤΕ ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ Χριστόφορου Χαραλαμπάκη ΣΤΟΝ ΙΑΝΟ.