Μπαίνοντας στο λιμάνι της Παροικιάς, στην Πάρο, δίπλα στην Εκατονταπυλιανή που κυριαρχεί στο βλέμμα, υπάρχει ένα μικρό άλσος από πεύκα. Για τα δεδομένα του μικρού κυκλαδίτικου νησιού, γυμνού από βλάστηση, θα μπορούσε να μιλήσει κανείς για ένα μικρό δάσος, που εικάζουμε ότι η δημιουργία του υπήρξε προϊόν ανθρώπινης πρωτοβουλίας που ακούει στο όνομα δενδροφύτευση. Τα πεύκα αυτά έχουν γυρισμένη την πλάτη τους στον βοριά. Ή μάλλον ο βοριάς τα έχει υποχρεώσει να του γυρίσουν τα νώτα, έχοντας χαλκέψει ο ίδιος αυτά τα νώτα, κι έχοντας δώσει σχήμα στη μορφή τους. Κορμοί, κλαδιά, ακόμα κι οι πευκοβελόνες κοιτούν προς την αντίθετη κατεύθυνση, καμπουριάζουν υποκλινόμενοι προς το νότο, έχοντας πληρώσει με τη μορφή τους το φόρο για τον τόπο όπου κλήθηκαν να βλαστήσουν. Έτσι σαν μια χωρίστρα που οι φύτρες των μαλλιών την υποχρεώνουν σε συγκεκριμένη φορά, τα δέντρα αυτά γέρνουν κατ’ εντολή του βορινού ανέμου.
Η εικόνα μας μεταφέρει σε έναν σεφερικό στίχο από το ποίημα Επί σκηνής, Στ΄ έτσι όπως δημοσιεύεται στα Τρία κρυφά ποιήματα που ο Σεφέρης δημοσίευσε το 1966: «Όπως τα πεύκα / κρατούνε τη μορφή του αγέρα / ενώ ο αγέρας έφυγε, δεν είναι εκεί το ίδιο τα λόγια / φυλάγουν τη μορφή του ανθρώπου / κι ο άνθρωπος έφυγε, δεν είναι εκεί.» Εδώ είναι γενικά τα δέντρα, όχι τα πεύκα, που αποτυπώνουν τη μορφή του αγέρα, την «κρατούνε», όπως ίσως ο ίδιος ο ποιητής άλλοτε «κράτησε τη ζωή» του. Αυτό το κράτημα του ίδιου του αγέρα έδωσε μορφή στα δέντρα, όπως ακριβώς βεβαίως συμβαίνει κατά την ακολουθία του ποιήματος με τα λόγια και τη μορφή του ανθρώπου. Εδώ τα λόγια «φυλάγουν», δεν «κρατούν». Έτσι κι εμείς σήμερα στα λόγια του διακρίνουμε, ή νομίζουμε πως διακρίνουμε τον άνθρωπο. Όμως ποιον απ’ όλους; Τον Σεφέρη τον ίδιο, θα ’λεγε κανείς, ποιον άλλον. Παρόλο που αν ακολουθήσουμε έναν άλλο στίχο του, που κυκλοφόρησε και κυκλοφορεί σε πολύ περισσότερα χείλη, σαν για να επιβεβαιώσει το περιεχόμενό του δια της αντιστροφής αυτής της μοιρασιάς του, «είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας», ίσως θα έπρεπε να αναζητήσουμε κι άλλους σε αυτά, όσα διαβάζουμε σήμερα. Γιατί τι άλλο είναι τα παιδιά παρά μορφές, που φέρουν τις μορφές όσων τα έφεραν στη ζωή. Κι από την άποψη αυτή, άνεμοι, δέντρα, λόγια, άνθρωποι, παιδιά, γενιές μας οδηγούν από το ένα στο άλλο.
Κι έτσι μια συγκυρία οδηγεί σε μια άλλη μορφή πίσω από τους στίχους του Σεφέρη, στην ανάγνωση του ποιήματος «Memory» (Μνήμη) του W.B. Yeats, που πρωτοδημοσιεύτηκε το 1916 και στη συνέχεια περιελήφθη στη συλλογή του The Wild Swans at Coole. Κι εδώ διαβάζουμε τους στίχους: «Because the mountain grass / cannot but keep the form / Where the mountain hare has lane». Πρόκειται για τους τρεις τελευταίους στίχους του ποιήματος· και θα μπορούσε να μεταφραστεί: “γιατί το χορτάρι στο βουνό / δεν μπορεί παρά να κρατήσει τη μορφή / εκεί όπου πλάγιασε ο ορεσίβιος λαγός”. Ο ύπνος ή το πλάγιασμα του λαγού έχουν αφήσει το αποτύπωμά του στο χορτάρι. Αποτύπωμα λιγότερο μόνιμο από εκείνο του βοριά στα δέντρα. Αλλά πάντως κι εδώ ο λαγός έδωσε τη μορφή του στο χορτάρι, το σώμα του καθώς βολεύτηκε στα χόρτα τους αποτύπωσε τη μορφή του με το χώρο που τους πήρε. Αλλά κι εδώ συναντάμε, πενήντα χρόνια πριν, την ιδέα του Σεφέρη ή την ίδια ιδέα με τη δική του. Πρόκειται άραγε γι’ αυτό που ονομάζουμε στις μέρες μας διακειμενικότητα, πρόκειται για λογοκλοπή, έξυπνα αναδιαμορφωμένη στα μέτρα του σεφερικού κόσμου και στο μεσογειακό τοπίο; Ίσως. Πρόκειται για αντιγραφή, αναδιατυπωμένη με μια μικρή νοηματική μετάθεση; Πιθανώς. Γιατί είναι ασφαλώς δυνατόν, αφού ο στίχος του Yeats δημοσιεύεται όταν ο Σεφέρης είναι κάπου στην εφηβεία του, να τον είχε διαβάσει κάπου, κάποτε. Πρόκειται μήπως για κρυπτομνησία; Ίσως και πάλι. Όπως είναι εξίσου πιθανόν και το να μην τον είχε διαβάσει, ή να μην τον είχε συγκρατήσει, συνειδητά τουλάχιστον.
Όμως μήπως, πέρα από όλα αυτά, πρόκειται για μια απλή σύμπτωση του ποιητικού βλέμματος που διαμορφώνει τον κόσμο προς την ίδια κατεύθυνση; Έχοντας κάθε δικαίωμα να το κάνει, σε μια ενδεχόμενη ποιητική συγγένεια που βρίσκει εδώ μια έκφρασή της; Αλλά κι αν μιλήσουμε για όψιμη επιρροή, μήπως ο Σεφέρης με την περίφημη φράση του ότι πολλοί άνθρωποι γεννοβολούν τα λόγια μας, έχει ήδη απαντήσει και μας έχει κλείσει το στόμα, όχι για να μην τον ψέξουμε για λογοκλοπή, παρόλο που έχει φέρει τα κλοπιμαία στα καθ’ εαυτόν, αλλά για να μας δείξει πως γεννιούνται τα λόγια, τι είναι αυτές οι συνευρέσεις, αναγνώσεις ή οπτικές του κόσμου, που οδηγούν ένα στίχο σε κάποιον άλλο, κι από στίχο σε στίχο. Δεν έχει σημασία. Σημασία έχει ότι η εικόνα που πιθανόν αλίευσε σε έναν περίπατο στα ορεινά του χάρτη της Ιρλανδίας ο Yeats βρήκε το αντίστοιχό της στον νησιωτικό Σεφέρη, κι ας μην ήταν παριανός, κι από κει έδωσε μορφή στο στίχο του, κι ο στίχος αυτός βρήκε μια συνέχεια στη μεταφορά του για τη μορφή των λόγων. Κι αυτά τα λόγια έφτασαν ως εμάς, για να γυρίσουν μέσω της μνήμης και της οπτικής αντίληψης μετά στη γενεσιουργό τους εικόνα. Δεν δημιουργείται και αναδημιουργείται έτσι ο κόσμος από τα λόγια στις εικόνες, από την ακρόαση στην οπτική αντίληψη, από τον Σεφέρη στην Πάρο κι από κει στην Ιρλανδία και στον Yeats; Ώστε η ζωή να βρίσκει τα πλούτη της και καθένας μας παρόμοια πλούτη στη δική του ζωή.
ΒΡΕΙΤΕ ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ Θανάση Χατζόπουλου ΣΤΟΝ ΙΑΝΟ.
