Η ποίησις είναι ανάπτυξι στίλβοντος ποδηλάτου

Ακόμα και αν χάνονταν όλα τα έργα του Ανδρέα Εμεπιρίκου, αυτό το τετράστιχο που προτάσσεται σαν τίτλος αλλά και σώμα μελέτης, δεν θα χανόταν ποτέ. Γιατί; Γιατί με τον πρώτο και με τον τελευταίο στίχο του, ειδικότερα, δίνει όλα τα χαρακτηριστι­κά της υπερρεαλιστικής γραφής αλλά, πίσω από αυτήν, την αληθινή ουσία της ποίησης: το στίλβον, το ρέον, το αέναον, ενώ στο κέντρο του γεννιέται το θαύμα –τα άνθη που μιλούν και, με τον τρόπο τους γεννούν– «μικρούτσικες παιδίσκες». Θα πούμε λοιπόν πως το ποίημα μάς προσφέρει πρώτα πρώτα τη στίλβουσα εικόνα του, το απρόσμενο, την έκπληξη, το παράδοξο, τη γοητεία και τον ενθουσιασμό για την ποίηση.
Η πρώτη φράση, που θυμίζει τον στίχο του Βαλερύ «Η ποίηση είναι ανάπτυξη ενός επιφωνήματος» (le lyrisme est le developpement d' une exclamation), έχει δηλαδή συναισθηματική αφετηρία, προεκτείνεται από τον Εμπειρίκο και εμπλουτίζεται με την αστραφτερή εικόνα που στην προκειμένη περίπτωση την παρέχει το στίλβον ποδήλατο. Και όχι απλώς το ποδή­λατο αλλά ποδήλατο στην ανάπτυξή του. Η ανάπτυξη της ταχύτητας δημιουργεί τις απα­ραίτητες αστραπές που επιδιώκει να δημιουργήσει ο ποιητής στο πνεύμα.

Το ποδήλατο επίτευγμα της τεχνικής και το ποίημα της τέχνης αναπτυσσόμενα παράλληλα ταυτίζονται με την έννοια της ζωής – και η ζωή προχωράει γρήγορα, όπως και η ποίηση και το ποδήλατο στο ποίημά μας. Η τέχνη είναι μια μορφή αλληλεγγύης, πάρε τη λέξι μου, δώσε μου του χέρι σου, λέει στο 18 ποίημα της ίδιας ενότητας ο Εμπειρίκος συμμετέχοντας από τη σκοπιά του με τα δικά του μέσα στην εποικοινωνία. Στον κόσμο της ποίησης, οι δρόμοι είναι λευκοί, δηλαδή αγνοί, οι προθέσεις πάντα καλές, τα πράγματα στα μέτρα της καρδιάς. Τ' άνθη μιλούν. Αυτό το τελευταίο είναι παράδοξο, αλλά καθόλου καινοφανές, εφόσον στην παραδοσιακή και δημοτι­κή ποίηση τα λουλούδια, οι κάμποι, τα βουνά και τα λαγκάδια, μιλούν, αντιλαλούν, κλαίνε, αναστενάζουν και γελούν.

Περισσότερο αξιοθαύμαστο φαίνεται το επόμενο χαρακτηριστικό: Οι μικρούτσικες παιδίσκες που αναδύονται από τα πέταλά τους. Η ποίηση πλέον είναι άνθος και η εικόνα της μας θυμίζει εν πρώτοις το πέτρινο λουλούδι, μπαλέ­το με παρόμοια αξιοποίηση της ιδέας· πέταλα-μπαλαρίνες. Η εκδρομή αυτή δεν έχει τέλος. Και ποια είναι τούτη η εκδρομή; Η εκδρομή της ποίησης; της ζωής, του έρωτα; Αν ποίηση και πραγματκότητα είναι συγκοινωνούντα δοχεία, τότε βεβαίως πρόκειται για την εκδρομή της ζωής. Και τα δύο λειτουργημένα επ' άπειρον με τον ενθουσιασμό και την αστραφτερότητα που προσφέρει το ποίημα δίνουν το πνεύμα της ιδεολογίας του Εμπειρίκου. Να θυμηθούμε και τον πρώτο στίχο της συλλογής από την ενότη­τα «Τα Κάστρα του Ανέμου», Ως έργον ατελεύτητον και σε συνδυασμό των δύο θα καταλήξουμε σε σχετικές γνώμες.
Σχετικά με την παραπάνω ερμηνεία ο Αλέξανδρος Αργυρίου λέει ότι είναι «βάρβαρη». Το γιατί δεν το εξηγεί αλλά φαίνεται ότι τα τόσα που έχουν λεχθεί για την καλυμμένη σεξουαλικότητα των στίχων του Εμπειρίκου οδηγούν σ' αυτό το συμπέρασμα. Επομένως η παραπάνω ερμηνεία αν δεν είναι «βάρβαρη» είναι οπωσδήποτε απλοϊκή.
Για τα κρυμμένα ερωτικά μυστικά της ποίησης οι διάφοροι μελετητές βρί­σκουν αιχμές στο ρήμα στίλβω, το οποίο λειτουργεί ως ανάλογο του ενθουσια­σμού και του οποίου παραλλαγές βρίσκουμε στο ποίημα «Πύλη». (Η δράση της γυναίκας είναι στίλβουσα) στο ποίημα «Αφρός», (είναι οι πόθοι μιναρέδες στυλω­μένοι / Λάμψεις του μουεζίνη στην κορφή τους /.../ Που στίλβουν την ημέρα και τη νύχτα...). Ένα άλλο ποίημα, «Η στιλβηδών», σύνθετο από το στίλβω και ηδονή μας παρέχει πλούσιο υλικό λέξεων με φωτεινό περιεχόμενο (φάρος, αχτίδες, αναλα­μπές, φως, στίλβουσα σιωπή του φάρου) πάντα με ερωτικά σημαινόμενα..

Έτσι στο ποίημα το μυστικό κρατάει το στίλβον ποδήλατο.

Σχετικά με το ποδήλατο θα είχε κανείς να πει πολλά δεδομένου ότι για τις αρχές του αιώνα ήταν ό,τι πιο μοντέρο υπήρχε, η μηχανή είχε θεοποιηθεί, επειδή θα απάλλασσε τον άνθρωπο από το μόχθο, και γι' αυτό χρησιμοποιήθηκε πολύ στην τέχνη. Ειδικά το ποδήλατο ο Εμπειρίκος το χρησιμοποιεί και σε άλλα κείμενά του: «...καθισμένος στη σέλα του, περιήρχετο την πόλιν ποδηλατών... Έκτοτε κανείς δεν εσκέφθη πλέον να επιτεθεί κατά του ποδηλάτου... οι κατακτηταί ίδρυ­σαν το ποδηλατοδρόμιον, όπου διεξάγονται σήμερον οι μεγαλύτεροι και στιλπνό­τεροι αγώνες ποδηλάτων». (Γραπτά ή Προσωπική Μυθολογία, σελ. 41). Από την υπερρεαλιστική ομάδα ο Φρανσίς Πικαμπιά χρησιμοποιεί συχνά σε πίνακές του τον τροχό και τις μηχανές γενικά. Επίσης πίνακας του Μαρσέλ Ντυσάμπ του 1913, έχει θέμα του τη ρόδα του ποδηλάτου. Κι αυτό είναι βεβαίως ένα ελάχιστο δείγμα
Αν σκεφτούμε το ποδήλατο ως μέσο μεταφοράς των λαϊκών ανθρώπων, που πέρασε όμως πρώτα από τα παιδιά της αριστοκρατίας ως μέσο για εκδρομή και περίπατο και ακόμα αν σκεφτούμε πως το κύριο χαρακτηριστικό του είναι ότι έχει έναν και μοναδικό κατά κύριο λόγο αναβάτη και ότι απαιτείται δεξιοτεχνία για να σταθεί πάνω του, και τέλος ότι η ταχύτητα που θα αναπτύξει θα γίνει αίσθηση ελευθερίας για τον επιβαίνοντα, καταλαβαίνουμε την αίσθηση που έχει ο ποιητής πάνω στο στίλβον ποδήλατο του και το συμβολισμό που γεννιέται από την ανάπτυξη της ταχύτητας σε συνδυασμό με τις λάμψεις του την ίδια στιγμή.

Ο Γιώργης Γιατρομανωλάκης συσχετίζει το κείμενο από τα Γραπτά με το ποίημα και παρατηρεί ότι «ο ποιητής μετουσιώνει μέσα από μια εικονοποιία του τη δράση του ποδηλάτου-ποιητή σε εξαγγελία κοινωνικής ποιητικής». Αυτή η κοι­νωνική ποιητική γίνεται ολοφάνερη στην Οκτάνα.
Ο Νάνος Βαλαωρίτης επίσης μας παραδίδει ένα κείμενο με τίτλο «Μετουσίωση», αφιερωμένο στον Ανδρέα Εμπειρίκο.
Ποίημα του Οδυσσέα Ελύτη «Η ποδηλάτισσα» υπάρχει επίσης στη συλλογή Τα ρω τον έρωτα και ο ιππότης - ποδηλάτης, στη Μαρία Νεφέλη (σελ. 61). Ακόμα κολάζ με ποδήλατο στις Συνεικόνες (σελ. 73).

Γενικά το ποδήλατο, και η ρόδα, αποτελεί σύμβολο της εξέλιξης και της προ­όδου. Του χρόνου που τρέχει. Επιπλέον η ισορροπία και η δεξιότητα που απαιτείται από τον ένα και μοναδικό αναβάτη συμβολίζει την ψυχική ανάγκη για σωστή λειτουργία σε ό,τι αφορά το ποδήλατο και σε ό,τι αυτό υπαινίσσεται. Η σωστή και γρήγορη οδήγηση στο ποίημα δημιουργεί αστραπές ικανοποίησης, ο χώρος και ο χρόνος κερδίζο­νται κι έτσι η εκδρομή αυτή δεν έχει τέλος.
Η Διαμάντη Αναγνωστοπούλου, συνδέοντας την ποιητική πράξη μ' ένα περιπλανώμενο και απελευθερωτικό ερωτισμό, βλέπει την ποίηση σαν μια «εκδρομή ατελείωτη, μια διαπόρευση μέσα από την οποία μεγαλώνουμε».

Και τώρα η «Μετουσίωση» του Νάνου Βαλαωρίτη, αφιερωμένη στον στον Αδρέα Εμπειρίκο: