Κορoνοϊός και ηθικός πανικός

Η 31^η Δεκεμβρίου 2019 θα μείνει στην Ιστορία, όπως και η μοιραία πόλη Wuhan στην επαρχία Hubei της Κίνας, γιατί συνδέεται με την εμφάνιση ενός νέου κορονοϊού που μεταδίδεται εύκολα από άνθρωπο σε άνθρωπο με απρόβλεπτες συνέπειες για την παγκόσμια υγεία και οικονομία. «Στις 9 Ιανουαρίου 2020 οι υγειονομικές αρχές της Κίνας ανακοίνωσαν ότι πρόκειται για νέο στέλεχος κορωνοϊού. Ο νέος κορωνοϊός (SARS-CoV-2) προκαλεί τη νόσο COVID-19. Οι κορωνοϊοί είναι μία ομάδα ιών που συνήθως προκαλούν αναπνευστικές λοιμώξεις με ποικίλη σοβαρότητα στον άνθρωπο και στα ζώα. Εκτιμάται ότι περίπου το ένα τρίτο των λοιμώξεων ανώτερου αναπνευστικού στον άνθρωπο μπορεί να προκαλείται από κορωνοϊούς».^[1]

Από λεξικογραφική άποψη είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι η λέξη κορονοϊός δεν είναι καινούργια. Γεννήθηκε πριν από μισό αιώνα. Πρόκειται για μεταφραστικό δάνειο από το αγγλικό coronavirus, με πρώτη εμφάνιση το 1968. Η ίδια λέξη είναι γνωστή στα γαλλικά περίπου από το 1970 και στα ιταλικά από το 1990. Στη γερμανική παρουσιάζεται με διπλή ορθογράφηση: Coronavirus και Koronavirus.^[2]
Η ορθογράφηση κορόνα ανταποκρίνεται στην εξελικτική πορεία της λέξης. Ενσωματώθηκε αρμονικά στο λεξιλόγιο της μεσαιωνικής δημώδους γλώσσας.^[3] Όσοι επιμένουν στη γραφή κορώνα θέλουν να καταστήσουν οπτικά σαφές ότι η λατινική λέξη corona,^[4] η οποία διασώζεται στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, προέρχεται από την αρχαία κορώνη.^[5]   
Ο τύπος κοροναϊός αποτελεί ακριβή μεταγραφή του αγγλικού coronavirus, δεν συμβαδίζει όμως με τη γενικότερη τάση της Νεοελληνικής να σχηματίζει σύνθετα με το συνδετικό φωνήεν -ο-, επομένως φαίνεται πιθανότερο να επικρατήσει ο κορονοϊός και στη συντηρητική ορθογραφία κορωνοϊός.^[6]

Ο κορονοϊός δεν είναι ένας, όπως νομίζει ο πολύς κόσμος.^[7] Υπάρχουν διάφορα είδη του στα οποία θα προστίθενται νέα λόγω των συχνών μεταλλάξεών τους.^[8] Ο νέος κορονοϊός της Ουχάν παρουσιάζει γενετική ομοιότητα με τον SARS-CoV.

Οι ορισμοί που υπάρχουν στα γενικά λεξικά διαφόρων ευρωπαϊκών γλωσσών για τον κορωνοϊό είναι κατά κανόνα ελλιπέστατοι. Αυτό είναι μέχρις ενός σημείου αναπόφευκτο, ιδιαίτερα για επιστημονικούς όρους, δεδομένου ότι ο λεξικογράφος, για το κοινό στο οποίο απευθύνεται και λόγω έλλειψης χώρου οφείλει να δώσει τα πρωτοτυπικά γνωρίσματα των εννοιών. Αν κάποιος επιθυμεί λεπτομερέστερη ανάλυση, δεν έχει παρά να καταφύγει σε ειδικά λεξικά ή σχετικά συγγράμματα.
Για τη νεοελληνική γλώσσα δεν έχει δοθεί ως σήμερα λεξικογραφικός ορισμός του κορονοϊού, αφού δεν έχει λημματογραφηθεί σε κανένα έντυπο λεξικό. Στη δεύτερη έκδοση του Χρηστικού Λεξικού το λήμμα θα έχει την ακόλουθη μορφή:

Κορονοϊός & κορωνοϊός & (σπανιότ.) κοροναϊός: κάθε είδος μεταδοτικού ιού της οικογένειας Coronaviridae, με φωτεινό στέμμα στην περιφέρειά του, το γονιδίωμα του οποίου αποτελείται από ένα μονοκλωνικό ριβονουκλεϊκό οξύ (RNA) και προκαλεί κυρίως λοιμώξεις του αναπνευστικού στον άνθρωπο, γρίπη σε πτηνά, γαστρεντερίτιδα σε χοίρους και ηπατίτιδα σε ποντίκια. [< αγγλ. coronavirus, 1968, γαλλ. ~, περ. 1970, ιταλ. ~, 1990].
H πληροφορία «φωτεινό στέμμα» είναι απαραίτητη για να κατανοήσει κάποιος γιατί ονομάστηκε έτσι ο ιός. Μια εναλλακτική δυνατότητα είναι να φύγει από τον ορισμό και να δοθεί στο ετυμολογικό μέρος. Στην ουσία πρόκειται για εξογκώματα περιμετρικά των ιικών σωματιδίων που μοιάζουν με «άλω», φωτεινό κύκλο, όπως μπορεί να δει κανείς σε ηλεκτρονικό μικροσκόπιο. Η άποψη ότι οι ιοί αυτής της κατηγορίας «μοιάζουν με …εστεμμένους» δεν κολακεύει τις βασιλικές οικογένειες. Η ομοιότητα, σε ορισμένες περιπτώσεις, με ράμφος πτηνού βρίσκεται πιο κοντά στη σημασία της κορόνας.

Ο αθησαύριστος παγκολίνος

Στην Κίνα πίστευαν αρχικά ότι ο κορονοϊός μεταδόθηκε από την κατανάλωση θαλασσινών και φιδιών. Έχει υποστηριχθεί ότι η μόλυνση προήλθε από παγκολίνο καθώς η γενετική ακολουθία του ιού στο θηλαστικό αυτό είναι σε ποσοστό 85% έως 92% η ιδια με τον πρόσφατο κορονοϊό. Έπρεπε να έρθει ο νέος κορονοϊός για να μάθουμε περισσότερα για τον ιδιόρρυθμο ξενιστή του. Το παράξενο αυτό θηλαστικό, περιζήτητο για το κρέας και τις φολίδες του, κινδυνεύει με εξαφάνιση σύμφωνα με την κόκκινη λίστα της Διεθνούς Ένωσης Προστασίας της Φύσης. Για τους δύο αυτούς πρόσθετους λόγους θα πάρει τη θέση του στο Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών:

παγκολίνος, ο: ΖΩΟΛ. θηλαστικό της τροπικής Αφρικής και της Ασίας (οικογένεια Manidae, τάξη Pholidota) με κεράτινες φολίδες, επίμηκες ρύγχος και μακρά γλώσσα με κολλώδη υφή για να συλλαμβάνει και να τρώει μυρμήγκια και τερμίτες. [< γαλλ. pangolin, 1761, αγγλ. ~, 1774 < pĕngguling, λέξη μαλαισιανής διαλέκτου που σημαίνει «κάτι που κουλουριάζεται», όπως το ζώο αυτό, όταν φοβηθεί πολύ.]
Στο Γαλλοελληνικό λεξικό του Α. Ηπίτη η λέξη pangolin μεταγράφεται «παγγολίνος» με την πρόσθετη πληροφορία ότι η κοινή ονομασία είναι «λεπώδης σαύρα», πράγμα το οποίο δεν ίσχυσε ποτέ. Λόγω κορονοϊού εμφανίζεται σε ιστοσελίδες η εύκολα αναπαραγόμενη ονομασία «φολιδωτός μυρμηγκοφάγος». Στο Γαλλοελληνικό λεξικό Πατάκη η μετάφραση «δασύπους, αρμοδίλ(λ)ος» είναι εσφαλμένη. Το ισπανικό armadillo αποδίδει διάφορα είδη του γένους dasypus.

Ο φοβερός κόσμος των ιών

  Η ιολογία, κλάδος της μικροβιολογίας, ασχολείται με τους ασύλληπτα μικροσκοπικούς παθογόνους παράγοντες που αναπαράγονται μόνο μέσα σε κύτταρα ζωντανών ξενιστών. Η διάμετρος ενός ιού είναι από 20 ως 400 νανόμετρα, ενώ ένα ερυθρό αιμοσφαίριο έχει διάμετρο 6.000-8.000 νανόμετρα. Αν σκεφτεί κανείς ότι ένα νανόμετρο είναι ένα δισεκατομμυριοστό του μέτρου, τότε συνειδητοποιεί σε τι ανελέητες λεπτομέρειες έχει υπεισέλθει η επιστήμη τις τελευταίες μόλις δεκαετίες. Υπάρχουν εκατοντάδες είδη ιών, όπως: αδενοϊός (μόνο στο Χρηστικό Λεξικό), εντεροϊός, ερπητοϊός, ρετροϊός, ρινοϊός (μόνο στο Χρηστικό Λεξικό). Δεν έχουν λημματοποιηθεί, ίσως δικαίως, αρκετοί ιοί, όπως ο μυξοϊός (δηλώνει μια ομάδα ελυτροφόρων, σφαιροειδών RNA-ιών που σχετίζονται με τις βλεννίνες. Χωρίζονται σε δύο οικογένειες, τους ορθομυξοϊούς (orthomyxoviridae) και τους παραμυξοϊούς (paramyxoviridae), ο προϊός και ο ροταϊός. Για την απόδοση εξειδικευμένων νεολογισμών ο μεταφραστής βρίσκεται σε αδιέξοδο.^[9]
Το δίδαγμα που εξάγεται από τις αναφορές αυτές είναι ότι οι λεξικογράφοι οφείλουν να δώσουν μεγαλύτερη βαρύτητα στην επιστημονική ορολογία η οποία αφορά τη ζωή όλων μας. Το Χρηστικό Λεξικό συμπεριέλαβε πρώτο στο λημματολόγιό του λέξεις που βρίσκονται στο επίκεντρο της δημόσιας συζήτησης για τους ιούς, όπως ιολόγος, λοιμωξιολόγος, λοιμωξιολογία.
Ο αρχαιοελληνικός ἰός είχε πάντα φονική αποστολή, με βασικές σημασίες «βέλος, σαΐτα ή ακόντιο» και «δηλητήριο», λατινικό virus,^[10] απ’ όπου παράγονται οι σύγχρονοι επιστημονικοί όροι.

Η φοβία για τον κορονοϊό

Ένα από τα παραγωγικότερα γραμματικά μορφήματα σε όλες σχεδόν τις γλώσσες είναι το -φοβία (αγγλ. -phobia, γαλλ.-γερμαν. -phobie) με αποτέλεσμα τα λεξικά να δίνουν αναγκαστικά αμυδρή εικόνα των σχετικών νεολογισμών οι οποίοι αυξάνονται με την πάροδο του χρόνου καθώς ο σύγχρονος άνθρωπος αντιμετωπίζει πολλά άγχη τα οποία δυσκολεύεται να διαχειριστεί.^[11]
Οι φοβίες για την υγεία είναι τόσες, όσες και οι αρρώστιες (βλ., λ.χ., αρρωστοφοβία, νοσοφοβία, καρδιοφοβία, καρκινοφοβία, οδοντ(ιατρ)οφοβία). Τώρα ξεφύτρωσε εν ριπή οφθαλμού η κορονο(ϊο)φοβία. Η ιοφοβία έχει μακρά ιστορία. Ως ψυχιατρικός όρος δηλώνει το φόβο που έχει κάποιος για κάθε δηλητήριο ή ουσία που θεωρείται δηλητηριώδης, αλλά και το φόβο ότι επιδιώκουν να τον δηλητηριάσουν. Η δεύτερη σημασία αναφέρεται στον υπέρμετρο φόβο για τους ιούς και γενικότερα για τα μικρόβια και η τρίτη στους ιούς των υπολογιστών. Στος «χωρικές φοβίες» (αγοραφοβία, κλειστοφοβία) προστίθεται τώρα με νέα σημασία η «ιταλοφοβία» και η «κινεζοφοβία».
Η απτοφοβία (αγγλ. haphephobia, haptephobia, haptophobia), θα επεκτείνεται ή θα περιορίζεται ανάλογα με τη διασπορά του κορονοϊού. Ποιος θα μας το έλεγε πριν από λίγο καιρό ότι θα έκανε την εμφάνισή της, όχι ως αστείο, ο χαιρετισμός με τα πόδια («χειραψία με τα πόδια» (!) διαβάζω στο διαδίκτυo. Πρόκειται για αποθέωση της αντιφατικότητας), η ποδαψία, διεθνώς γνωστή ως Wuhan shake. Βλέπουμε ακόμα να αντικαθιστά την παραδοσιακή χειραψία^[12] ο χαιρετισμός με αγκώνες και γροθιές, η «αγκνωναψία» και η «γροθαψία». Ο πανικός και ο υπερβολικός φόβος έχουν και τις χιουμοριστικές τους πλευρές.

Ηθικός πανικός

Με αφορμή το νέο κορονοϊό και τις κοινωνικές ανησυχίες που προκαλεί, επανήλθε εντονότερα στο προσκήνιο ο ηθικός πανικός. Τον όρο moral panic έπλασε το 1971 ο βρετανός κοινωνιολόγος και εγκληματολόγος Jock Young.^[13] Λημματογραφήθηκε πρώτη φορά ως φραστικό όνομα στο Χρηστικό Λεξικό το 2014. Ο Murji Karim δίνει τον ακόλουθο ορισμό:^[14] «Δυσανάλογη και εχθρική κοινωνική αντίδραση απέναντι σε μια κατάσταση, πρόσωπο ή ομάδα που ορίζεται ως απειλή στις κοινωνικές αξίες, εμπλέκει στερεοτυπικές αναπαραστάσεις των Μ.Μ.Ε. και οδηγεί σε απαιτήσεις για περισσότερο κοινωνικό έλεγχο, ενώ δημιουργεί ένα σπιράλ αντιδράσεων [καλύτερα: μια σειρά αλυσιδωτών αντιδράσεων]».
Στις σύγχρονες παγκοσμιοποιημένες κοινωνίες επεκτείνεται ταχύτατα το συλλογικό άγχος και οι κοινωνικές φοβίες, οι οποίες ξεκινούν από υπαρκτά σοβαρά προβλήματα, όπως φτώχεια, κοινωνικός αποκλεισμός, εγκληματικότητα, βία, ναρκωτικά, μεταναστευτικές ροές, εμπορία ανθρώπων, σεξουαλική κακοποίηση γυναικών και παιδιών και τόσα άλλα. Η δαιμονοποίηση έρχεται ως φυσικό επακόλουθο, οπότε πολλαπλασιάζονται οι φήμες για εξωτικές αρρώστιες που φέρνουν οι πρόσφυγες ή η διαπόμπευση των οροθετικών γυναικών, για να αναφερθώ σε δυο πρόσφατα παραδείγματα που απασχόλησαν την κοινή γνώμη. Οι υπερβολές οδηγούν σε αδικαιολόγητους φόβους για τη δημόσια υγεία. Στην ουσία αποσκοπούν όχι μόνο στον αποκλεισμό του ξένου και του διαφορετικού, αλλά και στη διαπόμπευση αθώων ευυπόληπτων μελών της ίδιας κοινωνίας.^[15]
Η Έφη Σίμου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στη Σχολή Δημόσιας Υγείας του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής, περιέγραψε με γνώση και σύνεση το δράμα των ημερών που ζούμε, και θα βιώνουμε τους επόμενους μήνες, αναλύοντας με καίριο προβληματισμό τη ρητορική της μικροβιοφοβίας και τις στατιστικά κατασκευασμένες αβεβαιότητες που δημιουργούν υπέρμετρο φόβο στο κοινό, έρμαιο συχνά ορισμένων μέσων κοινωνικής δικτύωσης, Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας και των fake news που διακινούνται ελεύθερα στο διαδίκτυο.^[16]

  Αξίζει να προβληθούν οι παρακάτω ενδεικτικές τοποθετήσεις της:

• Ο τρόπος παρουσίασης των ειδήσεων για τις επερχόμενες επιδημίες ξεπερνά πολλές φορές τα πολεμικά ανακοινωθέντα: «ο ιός βρίσκεται προ των πυλών», «σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης», «οδηγός επιβίωσης» «σύσσωμη η επιστημονική κοινότητα κηρύττει τον πόλεμο».
• Η επιστήμη είναι πολυσύνθετη, περιέχει δύσκολους επιστημονικούς όρους και είναι γεμάτη από αβεβαιότητες και σπανίως προσφέρει σαφείς και ακαριαίες απαντήσεις στο κοινό σχετικά με τον αν κάτι είναι ασφαλές.
• Όταν οι επιστήμονες δίνουν αντιφατικά δεδομένα στο κοινό μέσω των ΜΜΕ, τότε αυτό με ποιο κριτήριο θα επιλέξει ποιον να πιστέψει; Άλλωστε ούτε οι δημοσιογράφοι ούτε το κοινό είναι υποχρεωμένοι να διαθέτουν γνώσεις επιδημιολογικής μεθοδολογίας.
• Συνήθως εκεί που η ηθική συναντά τον κίνδυνο, η αλήθεια χάνεται και ο πανικός κάνει την εμφάνισή του πιο έντονα από κάθε άλλη φορά.
• Η ειδησεογραφία της υγείας οφείλει να απομυθοποιήσει τις επιστημονικές ακρότητες, αντιπαραθέσεις και αντιπαλότητες και να φέρει την επιστήμη κοντά στον κοινό νου.

  Ο φόβος για τις επιδημίες, με τη χολέρα να κατέχει την πρωτοκαθεδρία ως προς τη φρικτότητά της, είναι τόσο παλιός όσο και η ιστορία της ανθρωπότητας. Οι επιδημίες του 20ού αιώνα ζίκα (1952, επεκτάθηκε το 2014), έμπολα (1976), έιτζ (1982), ΣΟΑΣ (2003), Η1Ν1 (2009), δεν απέκτησαν πανδημικό χαρακτήρα. Οι «μαύρες προβλέψεις» για 15 εκατομμύρια νεκρούς παγκοσμίως οδηγούν σε πανικό ο οποίος, αν γενικευτεί, δημιουργεί περισσότερα αδιέξοδα. Το 90% των θανάτων λόγω ασθένειας οφείλεται σε καρδιοπάθειες, αγγειοπάθειες και καρκινοπάθειες. Το υπόλοιπο 10% αποδίδεται σε άλλα νοσήματα. Η ιοφοβία καλλιεργείται ποικιλοτρόπως και θα μετατραπεί σε ανθρωποφοβία, αν δεν υπάρξει νηφάλια αντιμετώπισή της. Ο συγχρωτισμός ως κοινωνική επαφή είναι αναπόφευκτος, όσα μέτρα και αν ληφθούν, αφού συνδέεται αναπόσπαστα με την ομαλή κοινωνική ζωή. Στις μεταδοτικές ασθένειες, ιδιαίτερα τις ιογενείς, δεν υπάρχει απόλυτη θωράκιση. Οι εκκλήσεις για ψυχραιμία από επίσημα χείλη είναι απλώς κενά λόγια. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο άνθρωπος όσο ζει κινδυνεύει. Ας δείξουμε την ίδια ευαισθησία για τους θανάτους από τροχαία ατυχήματα και για τα εκατομμύρια θύματα του καπνίσματος. Ας χαιρόμαστε, λοιπόν, την έτσι και αλλιώς πρόσκαιρη ζωή μας, χωρίς να υποβαθμίζουμε τις οδηγίες των αρμόδιων φορέων, κλείνοντας όμως παράλληλα τα αυτιά μας στις σειρήνες των πάντοτε και πανταχού παρόντων κινδυνολόγων και καιροσκόπων που επενδύουν ανενδοίαστα στον ανθρώπινο φόβο.