Ένας χάρτης, φάρμακο κατά της επιδημίας

Στις αρ­χές της τρί­της δε­κα­ε­τί­ας του 19ου αιώ­να ο δε­κα­ο­κτά­χρο­νος Τζον Σνό­ου τε­λεί­ω­νε τις ια­τρι­κές του σπου­δές στο Λον­δί­νο. Ήταν τό­τε που άρ­χι­σαν να ανα­φέ­ρο­νται τα θα­να­τη­φό­ρα πε­ρι­στα­τι­κά της επι­δη­μί­ας χο­λέ­ρας με δε­κά­δες χι­λιά­δες θύ­μα­τα την ει­κο­σα­ε­τία που ακο­λού­θη­σε. Γεν­νη­μέ­νος το 1813, ο τα­πει­νής κα­τα­γω­γής Σνό­ου ήλ­θε νω­ρίς σε επα­φή με τις σκλη­ρές και αν­θυ­γιει­νές συν­θή­κες ζω­ής και ερ­γα­σί­ας των συ­μπα­τριω­τών του αγρο­τών και αν­θρα­κω­ρύ­χων στο Γιορκ­σάιρ, ενώ η κλί­ση του στις θε­τι­κές επι­στή­μες τον έφε­ρε σχε­δόν παι­δί στο Νιού­κα­σλ, στα δε­κα­τέσ­σε­ρά του, μα­θη­τευό­με­νο στην ια­τρι­κή πρα­κτι­κή, σε ηλι­κία που άρ­χι­ζε τό­τε η επα­φή με το ια­τρι­κό επάγ­γελ­μα. Απέ­κτη­σε ση­μα­ντι­κή εμπει­ρία αφού από το 1832 μέ­χρι το 1835 γνώ­ρι­σε από κο­ντά την επι­δη­μία της χο­λέ­ρας στις υγειο­νο­μι­κά βε­βα­ρη­μέ­νες πε­ριο­χές των αν­θρα­κω­ρυ­χεί­ων της βό­ρειας Αγ­γλί­ας. Στα τέ­λη του 1836 ο νε­α­ρός Σνό­ου φοί­τη­σε στην πε­ρί­φη­μη Iα­τρι­κή Σχο­λή που εί­χε ιδρύ­σει το 1769 στο Σό­χο του Λον­δί­νου ο διά­ση­μος Σκώ­τος επι­στή­μο­νας και χει­ρουρ­γός Τζον Χά­ντερ, ο ει­ση­γη­τής της «προ­σε­κτι­κής πα­ρα­τή­ρη­σης» και της «επι­στη­μο­νι­κής με­θό­δου» στην ια­τρι­κή. Εκεί στο Σό­χο, κο­ντά στη Χα­ντε­ρια­νή ια­τρι­κή σχο­λή, ση­μειώ­θη­κε το 1854 μια με­γά­λη έξαρ­ση της παν­δη­μί­ας χο­λέ­ρας.

Η παν­δη­μία χο­λέ­ρας της πε­ριό­δου 1846-1860, ήταν η τρί­τη και χει­ρό­τε­ρη του 19^ου αιώ­να, με ένα εκα­τομ­μύ­ριο νε­κρούς μό­νο στη Ρω­σία (εί­χε μό­λις προη­γη­θεί η δεύ­τε­ρη, με­τά την πρώ­τη επι­δη­μία το 1817-1821 με επί­κε­ντρο την Ιν­δία). Η τρί­τη χτύ­πη­σε τη Βρε­τα­νία με πε­ρί­που εί­κο­σι χι­λιά­δες νε­κρούς, από τους οποί­ους οι μι­σοί στο Λον­δί­νο. Μό­νο το 1854 προ­κά­λε­σε σε μι­κρό χρο­νι­κό διά­στη­μα πε­ρισ­σό­τε­ρους από 500 νε­κρούς στην υπο­βαθ­μι­σμέ­νη, φτω­χή και αν­θυ­γιει­νή γει­το­νιά του Σό­χο, όπου ζού­σε ο Τζον Σνό­ου και στην οποία πέ­ντε χρό­νια πριν, το 1849, δεν υπήρ­χαν θα­να­τη­φό­ρα πε­ρι­στα­τι­κά όταν στη νό­τια πλευ­ρά του Τά­με­ση η έκτα­ση και πυ­κνό­τη­τα της θνη­σι­μό­τη­τας ήταν με­γά­λη. Το 1854 ανέ­λα­βε δρά­ση ο Σνό­ου στην πε­ριο­χή, την οποία γνώ­ρι­ζε κα­λά από την πε­ρί­ο­δο των σπου­δών του, για να συν­δέ­σει το όνο­μά του με εκεί­να των «πα­τέ­ρων» της επι­δη­μιο­λο­γί­ας, αλ­λά ταυ­τό­χρο­να να γρα­φτεί στην ιστο­ρία και ως ο για­τρός που προ­ώ­θη­σε τον ση­μα­ντι­κό ρό­λο της θε­μα­τι­κής χαρ­το­γρα­φί­ας!

Το 1854 ήταν ήδη σε προ­ω­θη­μέ­νη φά­ση τα πει­ρά­μα­τα του Σνό­ου για την εφαρ­μο­γή στη μαιευ­τι­κή μιας νέ­ας τε­χνι­κής, της «αναι­σθη­σιο­λο­γί­ας», που θα άλ­λα­ζε τη χει­ρουρ­γι­κή. Τό­τε συ­νε­πή­ρε τον νε­α­ρό για­τρό η έρευ­να για το πώς πραγ­μα­τι­κά δια­δί­δε­ται η χο­λέ­ρα. Η μέ­χρι τό­τε κυ­ρί­αρ­χη άπο­ψη ότι η επι­δη­μία δια­δι­δό­ταν στον αέ­ρα από μο­λυ­σμέ­να σω­μα­τί­δια, γνω­στά ως μιά­σμα­τα, δεν έπει­θε τον Σνό­ου. Από την προη­γού­με­νη ια­τρι­κή εμπει­ρία του στις φτω­χές και υγειο­νο­μι­κά βε­βα­ρυ­μέ­νες υγρές πε­ριο­χές της βό­ρειας Αγ­γλί­ας, με τις συ­χνές πλημ­μύ­ρες που συ­νο­δεύ­ο­νταν από ασθέ­νειες, πί­στευε ότι το μο­λυ­σμέ­νο νε­ρό ήταν σο­βα­ρή αι­τία διά­δο­σης των επι­δη­μιών. Με την έξαρ­ση της χο­λέ­ρας στο Σό­χο απει­κό­νι­σε σε χάρ­τη της πε­ριο­χής τα θα­να­τη­φό­ρα πε­ρι­στα­τι­κά. Στον ίδιο χάρ­τη απει­κο­νί­ζο­νταν και οι θέ­σεις των δη­μό­σιων χει­ρο­κί­νη­των αντλιών, που αντλού­σαν νε­ρό από πη­γά­δια. Ο χάρ­της του «έδει­ξε» μια χω­ρι­κή συσ­σώ­ρευ­ση θα­να­τη­φό­ρων πε­ρι­στα­τι­κών γύ­ρω από συ­γκε­κρι­μέ­νη αντλία στην οδό Μπρόντ (τη ση­με­ρι­νή οδό Μπρό­ντουικ) πε­ρί­που τρια­κό­σια μέ­τρα βό­ρεια της Χα­ντε­ρια­νής ια­τρι­κής σχο­λής, ακο­λου­θώ­ντας τη ση­με­ρι­νή οδό Λέ­ξιγ­κτον μέ­χρι τη δια­σταύ­ρω­ση με την οδό Μπρό­ντουικ. Για τον Σνό­ου δεν υπήρ­χε πλέ­ον αμ­φι­βο­λία για αυ­τό που έδει­χνε ο χάρ­της: η χω­ρι­κή σχέ­ση της θέ­σης της αντλί­ας με τη συσ­σώ­ρευ­ση των θα­νά­των εκεί οφει­λό­ταν στο μο­λυ­σμέ­νο νε­ρό του πη­γα­διού από το οποίο αντλού­σε η συ­γκε­κρι­μέ­νη αντλία. Δεν απέ­με­νε πα­ρά η από­δει­ξη: μό­λις αφαι­ρέ­θη­κε από την αντλία η χει­ρο­λο­βή του μη­χα­νι­σμού άντλη­σης του νε­ρού μειώ­θη­καν αμέ­σως τα κρού­σμα­τα. Να ήταν άρα­γε ο χάρ­της το φάρ­μα­κο για τη θα­να­τη­φό­ρο επι­δη­μία και η από­δει­ξη του πει­ρά­μα­τος του Σνό­ου στη (ση­με­ρι­νή) οδό Μπρό­ντουικ; Αν κρί­νου­με από την υπο­δο­χή που επι­φύ­λα­ξε μέ­χρι σή­με­ρα η Ιστο­ρία της Ια­τρι­κής και της Χαρ­το­γρα­φί­ας στον συ­γκε­κρι­μέ­νο χάρ­τη, η απά­ντη­ση δεν μπο­ρεί πα­ρά να εί­ναι κα­τα­φα­τι­κή! Αρ­γό­τε­ρα ο Σνό­ου χρη­σι­μο­ποί­η­σε και ένα άλ­λο επι­στη­μο­νι­κό ερ­γα­λείο, τη στα­τι­στι­κή ανά­λυ­ση, για να δεί­ξει τη σχέ­ση της κα­θα­ρό­τη­τας των πη­γών υδρο­δό­τη­σης με τα πε­ρι­στα­τι­κά της χο­λέ­ρας, απο­δει­κνύ­ο­ντας ότι το νε­ρό έφτα­νε στα πη­γά­δια από μο­λυ­σμέ­να από­βλη­τα στον Τά­με­ση. Βέ­βαια, ο Σνό­ου αμ­φι­σβη­τή­θη­κε από ομό­τε­χνούς του, όπως συμ­βαί­νει συ­χνά σε τέ­τοιες πε­ρι­πτώ­σεις ανα­τρο­πής κα­θιε­ρω­μέ­νων ανα­πό­δει­κτων πε­ποι­θή­σε­ων, αλ­λά ήταν τό­σο ισχυ­ρή η δύ­να­μη του χάρ­τη στην απο­δει­κτι­κή δια­δι­κα­σία, ώστε στο τέ­λος όλοι πα­ρα­δέ­χτη­καν τον τρό­πο με­τά­δο­σης της επι­δη­μί­ας της χο­λέ­ρας την οποία υπέ­δει­ξε ο Σνό­ου. Η απει­κό­νι­ση της χω­ρι­κής συσ­σώ­ρευ­σης των κρου­σμά­των χο­λέ­ρας γύ­ρω από την αντλία της οδού Μπροντ (τώ­ρα Μπρό­ντουικ) στο Σό­χο, μό­λις με­ρι­κές εκα­το­ντά­δες μέ­τρα βό­ρεια του Πι­κα­ντί­λι Σέρ­κους, κα­θιέ­ρω­νε από τό­τε ως επι­στη­μο­νι­κή και τε­χνι­κή έν­νοια τον όρο εστία μό­λυν­σης με όλα τα συμ­φρα­ζό­με­νά του, τα οποία χρη­σι­μο­ποιού­νται σή­με­ρα στην επι­δη­μιο­λο­γία και τις επι­στή­μες του πε­ρι­βάλ­λο­ντος. Το ση­μα­ντι­κό στην πε­ρί­πτω­ση του «Χάρ­τη του Τζον Σνό­ου», εκτός της επι­βε­βαί­ω­σης της δύ­να­μης της «προ­σε­κτι­κής πα­ρα­τή­ρη­σης», εί­ναι ο συν­δυα­σμός που έκα­νε ο χα­ρι­σμα­τι­κός επι­στή­μο­νας με σχε­τι­κά δε­δο­μέ­να και πλη­ρο­φο­ρί­ες που αφο­ρού­σαν σε αν­θρω­πο­γε­νείς πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κές δρα­στη­ριό­τη­τες βά­σει των οποί­ων θε­με­λί­ω­σε την υπό­θε­σή του, την οποία τε­λι­κά απέ­δει­ξε με τη βο­ή­θεια του χάρ­τη και της πει­ρα­μα­τι­κής αφαί­ρε­σης της χει­ρο­λα­βής μιας δη­μό­σιας αντλί­ας πα­ρο­χής νε­ρού!

Τον χάρ­τη της χο­λέ­ρας στο Σό­χο έφε­ρε στη μνή­μη μας η σύγ­χρο­νη χρη­σι­μο­ποί­η­ση χαρ­τών στο δια­δί­κτυο, σε διά­φο­ρες κλί­μα­κες (βλ. Χάρ­της#2) –με­γά­λες και μι­κρές– για την απει­κό­νι­ση της χω­ρι­κής διά­δο­σης της νέ­ας παν­δη­μί­ας του κο­ρο­νοϊ­ού (COVID-19). Εί­ναι βέ­βαιο ότι η «προ­σε­κτι­κή πα­ρα­τή­ρη­ση» και η «επι­στη­μο­νι­κή μέ­θο­δος» που ει­σή­γα­γε πριν 166 χρό­νια ο Τζον Σνό­ου, μα­ζί με τη χρή­ση χάρ­τη, θα οδη­γή­σει πολ­λούς ση­με­ρι­νούς επι­στή­μο­νες στην χαρ­το­γρα­φι­κή υπο­στή­ρι­ξη των ερευ­νών τους, για την ανά­λυ­ση και ερ­μη­νεία της διά­δο­σης του –ακό­μη άγνω­στου– ιού στον χώ­ρο και των συ­νε­πειών της παν­δη­μί­ας. Ακό­μη και στην πρώ­ι­μη φά­ση που βρι­σκό­μα­στε οι χάρ­τες πα­ρου­σιά­ζουν ιδιόρ­ρυθ­μες συ­μπε­ρι­φο­ρές στα απο­τε­λέ­σμα­τα της παν­δη­μί­ας, τα οποία θα μπο­ρού­σαν να συν­δυα­στούν, ως ασκή­σεις σε αυ­τή την αρ­χι­κή φά­ση, με επι­πλέ­ον δε­δο­μέ­να που πα­ρου­σιά­ζουν λο­γι­κή συ­νά­φεια με το φαι­νό­με­νο της «έκρη­ξης» των συ­νε­πειών του COVID-19 σε συ­γκε­ρι­μέ­νο γε­ω­γρα­φι­κό χώ­ρο. Η ιτα­λι­κή πε­ρί­πτω­ση εί­ναι ένα εν­δει­κτι­κό πα­ρά­δειγ­μα: τα δε­δο­μέ­να εί­ναι πι­θα­νόν να σχε­τί­ζο­νται, κα­τά κά­ποιο αξιο­ση­μεί­ω­το βαθ­μό, με την «έκρη­ξη» της επι­δη­μί­ας στη Λομ­βαρ­δία στις αρ­χές της τρί­της εβδο­μά­δας του Φε­βρουα­ρί­ου 2020. Γε­γο­νό­τα που συ­νέ­βη­σαν την προη­γού­με­νη πε­ρί­ο­δο στην πε­ριο­χή μπο­ρεί να επη­ρέ­α­σαν την «έκρη­ξη», σε συν­δυα­σμό με γνω­στά μό­νι­μα επι­βα­ρυ­ντι­κά πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά της πε­ριο­χής (μέ­γι­στη συσ­σώ­ρευ­ση στον αέ­ρα ρυ­πο­γό­νων βιο­μη­χα­νι­κών σω­μα­τι­δί­ων, μα­κρο­χρό­νια υψη­λή στά­σι­μη υγρα­σία, γή­ραν­ση του πλη­θυ­σμού, υπερ­βο­λι­κή συ­χνό­τη­τα μα­ζι­κής εκ­θε­σια­κής δρα­στη­ριό­τη­τας με υψη­λή διε­θνή επι­σκε­ψι­μό­τα κ.ά.), που κα­θι­στούν το αν­θρω­πο­γε­νές πε­ρι­βάλ­λον πο­λύ ευά­λω­το στη διά­δο­ση ενός άγνω­στου επι­θε­τι­κού ιού. Στην όλη ει­κό­να μπο­ρεί να προ­στε­θούν και οι με­γά­λης κι­νη­τι­κό­τη­τας μα­κρο­χρό­νιες επι­χει­ρη­μα­τι­κές σχέ­σεις της πε­ρι­φέ­ρειας αυ­τής με τη χώ­ρα που πρω­το­εμ­φα­νί­στη­κε ο ιός, με υψη­λούς δεί­κτες κι­νη­τι­κό­τη­τας των συ­ντε­λε­στών των σχέ­σε­ων αυ­τών, που πά­ντα επη­ρε­ά­ζουν το πε­ρι­βάλ­λον, πολ­λές φο­ρές επι­βα­ρυ­ντι­κά. Αρ­κεί να ανα­τρέ­ξει κα­νείς στο υψί­συ­χνο και υπερ­βο­λι­κά βα­ρύ του­ρι­στι­κό φορ­τίο του Μι­λά­νου, με ρε­κόρ επι­σκέ­ψε­ων τον Δε­κέμ­βριο του 2019 ή στην πο­λυ­σύ­χνα­στη με­γά­λη διε­θνή έκ­θε­ση μό­δας που απλώ­θη­κε χω­ρι­κά για μια εβδο­μά­δα (18.2-24.2.2020) στην ίδια πό­λη –εί­ναι γνω­στό το εύ­ρος και βά­θος των ιτα­λι­κών επεν­δύ­σε­ων στην Κί­να, στον το­μέα αυ­τόν– λί­γο πριν την «έκρη­ξη» της επι­δη­μί­ας, από την οποία άλ­λω­στε προ­έ­κυ­ψε και το πρώ­το πε­ρι­στα­τι­κό που κα­τα­γρά­φη­κε στην Ελ­λά­δα την ίδια πε­ρί­ο­δο.

Τα πα­ρα­πά­νω δε­δο­μέ­να –απλώς εν­δει­κτι­κά και πρό­χει­ρα αλ­λά συ­να­φή– ανα­μέ­νε­ται να συ­μπλη­ρω­θούν και να εμπλου­τι­στούν με άλ­λα δε­δο­μέ­να, όταν θα γί­νε­ται η απαι­τού­με­νη ερευ­νη­τι­κή εμ­βά­θυν­ση. Επί­σης εί­ναι βε­βαιο ότι θα συ­στη­μα­το­ποι­η­θεί η χρή­ση χαρ­τών στην έρευ­να που θα ακο­λου­θή­σει, για να κα­τα­νοη­θεί και ερ­μη­νευ­τεί η τε­λευ­ταία παν­δη­μία και στις χω­ρι­κές της ιδιό­τη­τες. H εμπει­ρία του κα­θο­ρι­στι­κού ρό­λου της χαρ­το­γρά­φη­σης στην αντι­με­τώ­πι­ση της επι­δη­μί­ας Ebola το 2014 εί­ναι ιδιαί­τε­ρα δι­δα­κτι­κή. 

Πολ­λά άλ­λα δε­δο­μέ­να θα εμπλου­τί­σουν τις χαρ­το­γρα­φή­σι­μες πλη­ρο­φο­ρί­ες, ώστε να ενι­σχυ­θούν και διευ­ρυν­θούν οι γνώ­σεις μας για τις βιο-επι­δη­μί­ες που θα εμ­φα­νί­ζο­νται όλο και πιο συ­χνά, σύμ­φω­να και με τους ισχυ­ρούς «γκου­ρού» των μελ­λού­με­νων της επο­χής μας.