Η μυθιστορηματική ζωγραφική του Αλέκου Λεβίδη

Με τον Αλέκο Λεβίδη γνωριζόμαστε από τότε που άνοιξε, μαζί με την Ειρήνη Λεβίδη, το βιβλιοπωλείο «Στροφή» μέσα στη δικτατορία. Έχω παρακολουθήσει τη δουλειά του, όσο τουλάχιστον μου το επέτρεπε η για πολλά χρόνια παραμονή μου εκτός Αθηνών. Μας συνδέει μια ακριβή φιλία χωρίς να βλεπόμαστε συχνά, και μια πολύχρονη εκτίμηση – δεν θα ξεχάσω ότι, όταν το 1975 είδε στο βιβλιοπωλείο του την πρώτη μου ποιητική συλλογή, με μικρά επιγραμματικά ποιήματα που άφηναν μεγάλα κενά στις σελίδες, ζωγράφισε με σινική μελάνη τα κενά στις σελίδες ενός αντιτύπου  και μου το χάρισε. Το κρατώ σαν κόρη οφθαλμού.

Δέχτηκα με χαρά να μιλήσω σήμερα ως συγγραφέας για την έκθεση, τόσο από αγάπη προς τον ζωγράφο και το έργο του, όσο και για την κοινή λίγο-πολύ πορεία κάποιων ανθρώπων όλα αυτά τα χρόνια – ας μνημονεύσω ανάμεσά τους τον ωσεί παρόντα Άγγελο Δεληβοριά.^[1]  Μεγάλος ήταν, άλλωστε, ο πειρασμός του τίτλου : «Μυθ-ιστορικά», με μια παύλα στη μέση της σύνθετης λέξης, ίσως για να μην υποβιβάσουμε αυτή τη λέξη σε κάτι το μονοσήμαντο, ή σε μεταγενέστερες από την αρχική της σημασίες. Το όλον έμπαινε ξαφνικά μέσα στα δικά μου τα χωράφια, αφού κάλλιστα –σκέφτηκα– θα μπορούσα να βάλω κι εγώ μια παύλα ανάμεσα στα δυο συνθετικά μύθος και ιστόρημα, δηλαδή στη λέξη μυθιστόρημα, χωρίς να αλλοιώσω ιδιαίτερα τη σημασία της. Κι αφού, επιπλέον, ιστόρημα ή Ιστορία λίγη διαφορά έχουν όταν υπηρετούν την τέχνη της λογοτεχνίας ή της ζωγραφικής, με άλλα λόγια όταν ανασυντίθενται, έστω και αποσπασματικά, έστω και άτακτα –εκούσια βεβαίως και αποσπασματικά και άτακτα– με σκοπό να δημιουργήσουν την υποκειμενική πραγματικότητα ενός συγγραφέα, αγγίζοντας έτσι τα όρια του μύθου. Φυσικά η Ιστορία υπάρχει ως αυτόνομη και σημαντική επιστήμη, μυθοποιείται ωστόσο από τη στιγμή που αναδημιουργεί «εν φαντασία και λόγω» ένα ιστορικό γεγονός στις τέχνες. Κοντά σ’ αυτή τη διαπίστωση, θέλω να υπογραμμίσω την άποψή μου ότι οι σημαντικοί συγγραφείς και οι σημαντικοί ζωγράφοι εκφράζουν μέσα από το έργο τους τις πιο προχωρημένες ιστορικές αντιλήψεις της εποχής τους, κι αυτό κατά τη γνώμη μου είναι ένας από τους πολλούς λόγους που συχνά καινοτομούν. Θα έλεγα και κάτι παραπάνω, ότι δηλαδή ο τρόπος που γράφει ένας συγγραφέας ή ζωγραφίζει ένας ζωγράφος, σχετίζεται ευθέως με τον τρόπο με τον οποίο σκέφτεται την ίδια την Ιστορία. Δηλαδή, αυτά τα δύο συμπίπτουν σε ένα βαθύτερο, σε ένα φιλοσοφικό επίπεδο.

Ο Αλέκος Λεβίδης είναι ένας «αφηγηματικός ζωγράφος», όπως πολύ σωστά έγραψε ένας μελετητής του, και το βλέπουμε στην ενότητα των έργων που έχει διαλέξει για αυτή την έκθεση. Για να το πω λίγο διαφορετικά, ο Αλέκος Λεβίδης είναι ένας «αφηγηματικός και διανοητής ζωγράφος». Αφηγείται, λέει μια ιστορία, όπως συμβαίνει και στο μυθιστόρημα, το οποίο δεν υπάρχει αν δεν εξιστορήσει μια ιστορία ανθρώπων, ταυτόχρονα όμως σκέφτεται και σχολιάζει όσα αφηγείται με τον πρωτότυπο τρόπο της ζωγραφικής του.

Κατά τη γνώμη μου, το μυθιστόρημα εστιάζεται πάντα στο ανθρώπινο δράμα, όπως αυτό   εξελίσσεται (ας το προσέξουμε αυτό) μέσα σε συγκεκριμένες, αλλά και ταυτόχρονα συμβολικές, σχέσεις χώρου, χρόνου - και ασφαλώς γλώσσας. Η μείξη όλων αυτών σε ένα πραγματικό και ταυτόχρονα σε ένα συμβολικό επίπεδο είναι εκείνο που εκφράζει την αλληλεπίδραση της μικρής ιστορίας, της προσωπικής ενός εκάστου από εμάς ιστορίας,   με τη μεγάλη Ιστορία, δηλαδή με   μείζονα ιστορικά γεγονότα. Είναι αυτό που μυθοποιεί όσα περιγράφουμε. Στο επίκεντρο βρίσκεται σχεδόν πάντα η οικογένεια και η κοινότητα/κοινωνία, επειδή δεν νοείται άνθρωπος χωρίς γέννηση/έρωτα/θάνατο, ούτε και νοείται άνθρωπος εκτός κοινότητας/κοινωνίας – και αυτές οι συνάφειες είναι βέβαια που δημιουργούν τις σχέσεις εξουσίας και εξάρτησης, τις συγκρούσεις, τα διασταυρούμενα δίκαια, την εξέγερση, την αρχιτεκτονική του θυμικού και της νόησης είτε σε προσωπικό είτε σε συλλογικό επίπεδο, και πολλά άλλα.
Τα διακρίνω όλα αυτά στη ζωγραφική του Αλέκου Λεβίδη, διακρίνω τον τρόπο με τον οποίο η προσωπική του ιστορία συνομιλεί με μείζονα γεγονότα. Σημειώνω ότι με ελάχιστες εξαιρέσεις, υπάρχει στους πίνακες αυτής της έκθεσης μια καθαρά προσωπική-οικογενειακή αναφορά και μάλιστα σε βάθος χρόνου. Θέλω να πω ότι ο ζωγράφος ζωγραφίζει τον εαυτό του ή τους οικείους του, άλλοτε πεντακάθαρα, άλλοτε αχνά και σε μικρό μέγεθος. Ακόμη και το άσπρο άλογο που συχνά υπάρχει στους πίνακες του Αλέκου Λεβίδη, συμβολίζει τον πατέρα του – το κατάλαβα από λίγες λέξεις που ανταλλάξαμε σε μιαν εντελώς άσχετη στιγμή, και μετά τον ρώτησα και μου το επιβεβαίωσε.

Βλέπω λοιπόν τη σκηνοθεσία μέσα στην οποία εξελίσσεται η παλλόμενη από συναίσθημα και συλλογισμούς αφήγηση του Αλέκου Λεβίδη. Βλέπω τις ανθρώπινες ιστορίες του, αφού χρόνος-τόπος-χώρος συγκροτούν αναγκαστικά το πλαίσιο της ζωής και της τέχνης μας. Εν τούτοις, αυτή η φαινομενικά ελεύθερη, αποσπασματική, ακόμη και συνειρμική ζωγραφική του Αλέκου Λεβίδη. διέπεται από αυστηρούς ζωγραφικούς κανόνες.   Δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά, αφού η ευρεία, και σε μεγάλο βάθος χρόνου, γνώση της ζωγραφικής τέχνης από τον Αλέκο Λεβίδη, του έχει διδάξει αυτό το μέγιστο μάθημα: Ότι στη ζωγραφική –θα πρόσθετα και στη συγγραφή– η ελευθερία συνδυάζεται με την αυστηρότητα, τον έλεγχο, αν προτιμάτε, όσων αφηγούμαστε. Δεν εννοώ μόνο την ελευθερία/έλεγχο των εκφραστικών τρόπων κάθε μιας τέχνης, όσο ανατρεπτικοί κι αν μας φαίνονται. Κυρίως εννοώ την ελευθερία/έλεγχο στο εξής : στην κατάργηση των ορίων που όλοι βάζουμε στην καθημερινή μας ζωή για να μπορέσουμε να επιβιώσουμε, να δουλέψουμε, να συνεχίσουμε. Διότι η λογοτεχνία όσο και η ζωγραφική είναι η μεγάλη έξοδος από τους καθημερινούς μας τρόπους, είναι το κατ’ εξοχήν πεδίο όπου καταργούνται τα κάθε λογής όρια. Για παράδειγμα καταργούνται τα όρια ζωής και θανάτου (δηλαδή οι πεθαμένοι επανέρχονται και μπορούν να μιλήσουν ή να απεικονιστούν)· καταργούνται τα όρια του καθημερινού χρόνου (στην τέχνη ο χρόνος εκρήγνυται σπάζοντας όλα τα ρολόγια)· τα όρια του μύθου και της Ιστορίας, της ζωής και του ονείρου, της πραγματικότητας και των συμβόλων, και ούτω καθεξής. Εξ ου ενδεχομένως και η παράξενη αναίρεση του νόμου της βαρύτητας σε κάποιους πίνακες του Αλέκου Λεβίδη, ή η επιλεκτική έφοδος της ζωγραφικής του μνήμης μέσω των πινάκων που τον έχουν σημαδέψει.

Σ’ αυτή την αυτοβιογραφική, όπως την ορίζει ο Αλέκος Λεβίδης, έκθεση, το βίωμα είναι σαφώς ευρύτερο από την προσωπική του ιστορία και εμπειρία. Συντάσσομαι με την άποψή αυτή, που συμφωνεί και με όσες σκέψεις προηγήθηκαν, ότι δηλαδή βίωμα είναι το ο,τιδήποτε μας έχει αγγίξει και το έχουμε οικειοποιηθεί βαθιά και για χρόνια, ή ενδεχομένως για μια μόνο πλην μοιραία στιγμή. Για παράδειγμα, βιωμένος μπορεί να είναι από τον ζωγράφο, εκτός από τις μνήμες της προσωπικής του ζωής, ένας στίχος που κάποτε αγάπησε και με τα χρόνια του γεννά εικόνες, ή ο πίνακας ενός αλλοτινού ζωγράφου που, ολόκληρος ή αποσπασματικά, αίφνης εντάσσεται σε μια καινούρια του σύνθεση. Άλλωστε αυτός είναι και ο μόνος τρόπος με τον οποίο, τόσο στη ζωγραφική όσο και στη λογοτεχνία, το παρελθόν αφορά το παρόν και το παρόν το παρελθόν, η ιστορία ενός άλλου ανθρώπου ενώνεται με τη δική μας καθώς τον αναδημιουργούμε με στοχασμό, με σεβασμό. Με δέος θα μπορούσα να πω, γιατί δεν είναι απλό να αναστήσεις με το γράψιμο ή με τη ζωγραφική κάτι που έχει οριστικά χαθεί, και που, παρά ταύτα, κάτι εξακολουθεί να αφήνει πίσω του, κάτι που μας αφορά και μας εμπνέει.

Ερωτήσεις:

Έχει σχέση το γεγονός ότι σε ένα μου μυθιστόρημα (Ελένη, ή ο Κανένας) και σε μια νουβέλα (Αθηνά βοσκοπούλα – για τον Γιαννούλη Χαλεπά), προσπάθησα να διαπραγματευτώ ζητήματα ζωγραφικής; Ή ακόμη ότι πάρα πολλά στοιχεία από το τελευταίο μου μυθιστόρημα (Η Άκρα Ταπείνωση) συμπίπτουν ιδιαίτερα με ένα πίνακα του Αλέκου Λεβίδη. (Πρόσωπα στο ατελιέ, ίσως τον πιο οικογενειακό-προσωπικό πίνακα του ζωγράφου), το κάτω μέρος του οποίου (predella) σχετίζεται έντονα με το παραπάνω μυθιστόρημα;

Οι χειρόγραφες σημειώσεις, ξεχωριστά τετράδια, εικαστικά σημειωματάρια και άλλα, ανέκδοτα όσο ξέρω. Σχέση τους με ζωγραφικό έργο. Υπάρχουν αυτόνομα από αυτό;

Επαναφορά παλιότερων θεμάτων-πινάκων του ίδιου του Αλέκου Λεβίδη. Κυκλική ζωγραφική; Τι σημαίνει; Έργο εν εξελίξει; Πότε τελειώνει, αν τελειώνει, ένα έργο;  

[ Διαβάστηκε στις 30/1/2020 στην παρουσίαση της έκθεσης με τίτλο «Μυθ-ιστορικά» του Αλέκου Λεβίδη στην Πινακοθήκη Χατζηκυριάκου-Γκίκα (Μουσείο Μπενάκη)]