Γιαπωνέζικος κήπος: Συνέντευξη με τη Μαρίνα Μιχαηλίδου-Καδή

Ο γιαπωνέζικος κήπος είναι ίσως ένα από τα πιο δομημένα είδη κήπων. Πρέπει απαραιτήτως να περιέχει επτά στοιχεία: νερό, πέτρες και άμμο, γέφυρες, πέτρινα φανάρια και γούρνες, φράκτες και πύλες, άνθη και δέντρα, και ψάρια. Οι παρούσες συνεντεύξεις θα αποτελούνται πάντα από επτά ερωτήσεις. Κάποιες από αυτές θα επαναλαμβάνονται και κάποιες θα είναι νέες, ώστε να ανταποκρίνονται στο έργο που έχουμε μπροστά μας. Σαν τον γιαπωνέζικο κήπο, οι συνεντεύξεις θα διατηρούν τη δομή τους, προσπαθώντας ταυτόχρονα να αποδώσουν, ακριβώς σαν αυτόν, τη ζωντάνια μιας μακρινής γης, που σε αυτήν την περίπτωση είναι, βέβαια, η διαδικασία της συγγραφής.

Με σπουδές στη ψυχολογία και τη διατήρηση του περιβάλλοντος, το συγγραφικό έργο της Μαρίνας Μιχαηλίδου-Καδή επικεντρώνεται σε παιδικά βιβλία που προωθούν την ενσυναίσθηση και την ανάπτυξη περιβαλλοντικής συνείδησης. Έχει διακριθεί με δύο κρατικά βραβεία λογοτεχνίας για μικρά παιδιά (Άσπρη στολή / Ο Νικόλας και η Έλλη), την τιμητική διάκριση White Ravens (Η κίτρινη κουβέρτα της ευτυχίας / Παιδικά όνειρα / Το κόκκινο φόρεμα της Σαβέλ), το βραβείο Peter Pan της Σουηδίας (Το κόκκινο φόρεμα της Σαβέλ), και αναφορά στον τιμητικό πίνακα της ΙΒΒΥ. Βιβλία της έχουν επίσης περιληφθεί στις βραχείες λίστες των βραβείων παιδικής λογοτεχνίας της Κύπρου και της Ελλάδας. Μένει στη Λευκωσία με την οικογένειά της.

• Στα παιδικά σας βιβλία όπως το Περιμένοντας τη βροχή, Ο Νικόλας και η Έλλη και Το χαμόγελο της Σεμέλης, αλλά και άλλα, φανερώνεται μια αντίσταση προς κάτι που κυριαρχεί και ίσως ελέγχει τις σύγχρονες κοινωνίες. Είναι η γραφή σας η ίδια μια μορφή αντίστασης; Πώς αυτές οι ανησυχίες σας απασχολούν και πώς σάς κτυπούν την πόρτα; Είναι η σύνδεση πιο πολύ διανοητική ή συναισθηματική; Είναι οι κοινωνίες μας έτοιμες για συζήτηση όλων των θεμάτων;

Γράφω για θέματα που με απασχολούν βαθιά, όπως για παράδειγμα η εκμετάλλευση και κακομεταχείριση των ζώων (Ο Νικόλας και η Έλλη / Το χαμόγελο της Σεμέλης) και η καταστροφή του περιβάλλοντος και της φύσης (Περιμένοντας τη βροχή). Η γραφή είναι σίγουρα μια μορφή αντίστασης ενάντια στο κατεστημένο και μια προσπάθεια να μπολιαστούν τα παιδιά με νέες ιδέες. Αντιλαμβάνομαι ότι τα θέματα αυτά είναι πολύπλοκα και δύσκολα για ένα παιδί, γι’ αυτό προσπαθώ να τα αγγίζω με έναν αισιόδοξο τρόπο. Γιατί μπορεί να είναι δύσκολο για ένα παιδί να αλλάξει τον κόσμο, όμως ένα παιδί μπορεί με τη στάση του να βοηθήσει ένα ζώο που υποφέρει, να στηρίξει έναν φίλο του που αντιμετωπίζει δυσκολίες, να αντισταθεί στην αδικία.
Η σύνδεση με τα θέματα αυτά είναι περισσότερο συναισθηματική παρά διανοητική – γράφω για θέματα που με προβληματίζουν και με συγκινούν και που είναι συνεχώς στη σκέψη μου. Πιστεύω ότι δεν υπάρχει κανένα θέμα – όσο δύσκολο κι αν είναι – που να μην μπορεί να γραφτεί. Τα παιδιά ζουν στον κόσμο μας και αντιλαμβάνονται τα πάντα. Όταν αποφεύγουμε να συζητήσουμε ένα θέμα, τότε αυτό αποκτά διαστάσεις, γίνεται ταμπού και φοβίζει περισσότερο τα παιδιά.

• Στα βιβλία σας, όπως, Η κίτρινη κουβέρτα της ευτυχίας, συναντούμε αυτοβιογραφικά στοιχεία. Σε άλλα, όπως το Άσπρη στολή ή το Από τη γη μέχρι τα αστέρια το αυτοβιογραφικό ανοίγει την πόρτα στο ιστορικό ή και το πολιτικό. Πώς συμβαίνει αυτή η διαδικασία και η διαπραγμάτευση;

Πέρασαν αρκετά χρόνια για να νιώσω την ανάγκη να γράψω ιστορίες με αυτοβιογραφικά στοιχεία. Κάποια στιγμή η ανάγκη αυτή ήταν τόσο δυνατή, που δεν υπήρχε τρόπος να το αποφύγω. Η Κίτρινη κουβέρτα της ευτυχίας καταπιάνεται με το διαζύγιο και τη γονική αποξένωση, μέσα από βιώματα που είχα ως παιδί όταν χώρισαν οι γονείς μου. Η Άσπρη στολή είναι μια βιογραφική ιστορία εμπνευσμένη από τη ζωή της μητέρας μου, που ως νοσοκόμα έζησε τα δύσκολα χρόνια των δικοινοτικών ταραχών, του πραξικοπήματος και της εισβολής στην Κύπρο. Μέσα από τη δική της ιστορία, προσπάθησα να ρίξω φως σε όλους τους ανθρώπους – αφανείς ήρωες – που εργάζονται αθόρυβα και ακούραστα, για να απαλύνουν τον ανθρώπινο πόνο. Και στις δύο περιπτώσεις δεν ήταν μια συνειδητή απόφαση που σκέφτηκα και ανέλυσα. Η γραφή ήταν αυθόρμητη και πηγαία, ίσως και θεραπευτική θα έλεγα.

• Στο βιβλίο σας, Παιδικά όνειρα, το όνειρο συναντά το παιδί και το παιδί το όνειρο. Είναι οι δύο έννοιες ταυτόσημες; Είναι ο διαχωρισμός τους έγκλημα; Πώς αποφασίσατε για το πού (σε ποια πρόσωπα-χαρακτήρες) θα εστιάσετε σε αυτό το βιβλίο; Μιλήστε μας λίγο για τη διαδικασία συγγραφής του.

Το βιβλίο Παιδικά όνειρα μιλά για το δικαίωμα των παιδιών να ονειρεύονται και για τη δύναμη των ονείρων. Δυστυχώς στην κοινωνία που ζούμε κυριαρχούν ακόμα πολλά στερεότυπα σε σχέση με το φύλο, την καταγωγή, τα «πρέπει» και τα «μη» των ανθρώπων. Πολλοί γονείς, θεωρώντας ότι κάνουν το καλύτερο για τα παιδιά τους, τα αποτρέπουν από το να ακολουθήσουν τον δικό τους, ξεχωριστό δρόμο. Σε αυτή την ευαίσθητη ηλικία, ακόμα και μια ήπια αντίδραση από έναν ενήλικα, όπως «η τέχνη μπορεί να είναι το χόμπι σου, αλλά όχι το επάγγελμα σου» μπορεί να είναι καθοριστικής σημασίας για την κατεύθυνση που θα ακολουθήσει ένα παιδί. Αυτό το μήνυμα ήθελα να μεταφέρω μέσα από το βιβλίο – ότι ο ρόλος μας, ως ενήλικες, είναι να στηρίξουμε τα παιδιά να ακολουθήσουν τον δικό τους δρόμο. Και τα παιδιά πρέπει να ακούνε τη δική τους, εσωτερική φωνή, και να έχουν θάρρος και πίστη στις δυνατότητές τους.
Μέσα στο βιβλίο παρουσιάζονται οκτώ παιδιά με διαφορετικά όνειρα, τα οποία φαντάζουν ακατόρθωτα στα μάτια των μεγάλων. Κάποιοι χαρακτήρες είναι φανταστικοί και κάποιοι είναι εμπνευσμένοι από άτομα που είχα την τύχη να γνωρίσω. Μόνο ένα παιδί απεικονίζει ένα άτομο παγκοσμίως γνωστό: το κορίτσι που ονειρευόταν να ζήσει ανάμεσα στα ζώα είναι η Jane Goodall, που αφιέρωσε τη ζωή της στη μελέτη και προστασία των χιμπαντζήδων, σπάζοντας στερεότυπα σε σχέση με τις γυναίκες-επιστήμονες, αλλά και τη σχέση του ανθρώπου με τα ζώα.

• Τι είναι το παιδί για σας ως έννοια και τι στην πραγματικότητά του; Τι σημαίνει παιδί χωρίς μέλλον; Πώς εκλαμβάνετε την παρούσα κατάσταση του κόσμου και του περιβάλλοντός μας; Τι σας λένε φωνές παιδιών όπως της Γκρέτα Τούνμπεργκ;

Τα τελευταία χρόνια η Ευρώπη ήρθε, για πρώτη φορά ίσως μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου πολέμου, αντιμέτωπη με τη σκληρή πραγματικότητα παιδιών που ξεριζώθηκαν, που έχασαν τα πάντα, που κινδύνευσαν στη στεριά και τη θάλασσα. Παιδιά που παραμένουν ακόμα εγκλωβισμένα σε προσφυγικούς καταυλισμούς, όπου το όνειρο και η ελπίδα εξανεμίζονται. Την ίδια στιγμή, χιλιάδες παιδιά σε αναπτυσσόμενες χώρες βιώνουν την απόλυτη φτώχια, με ελάχιστες ευκαιρίες να ξεφύγουν από την κατάσταση αυτή. Είναι πολύ λυπηρό που δεν βρήκαμε ακόμα τους μηχανισμούς να προστατεύσουμε τα παιδιά αυτά, ενώ αντίθετα, με πρόφαση την «ανάπτυξη», οι κοινωνίες μας συνεχίζουν να ρυπαίνουν και να καταστρέφουν το φυσικό περιβάλλον, μέσα από ένα σύστημα που ευνοεί κυρίως τους πλούσιους. Παιδιά όπως η Γκρέτα Τούνμπεργκ αντιλαμβάνονται ότι επείγει να αλλάξει ο τρόπος ζωής μας, για να εξασφαλίσουν όλα τα παιδιά ένα καλό μέλλον. Οφείλουμε να ακούσουμε τις φωνές αυτές και να αναθεωρήσουμε τις κακές μας συνήθειες.

• Τι σας μαγεύει στο εικονοβιβλίο; Ποια τέτοια βιβλία άλλων συγγραφέων σας μάγεψαν μέχρι τώρα; Περιγράψτε τη συνάντησή σας με ένα από αυτά ως αναγνώστρια. Πώς σκέφτεστε τη συγγραφή του εικονοβιβλίου σε σχέση με την εικόνα; Πώς γράφτηκε και πώς ολοκληρώθηκε το βιβλίο Το κόκκινο φόρεμα της Σαβέλ;

Το εικονοβιβλίο, ως λογοτεχνικό είδος, θεωρώ ότι είναι πολύ πιο κοντά στην ποίηση απ’ ότι σε οποιοδήποτε άλλο είδος. Με τη λιτότητα λόγου που χαρακτηρίζει τα βιβλία αυτά, ο/η συγγραφέας επικεντρώνεται στα απολύτως απαραίτητα στοιχεία, αφήνοντας χώρο να αναδυθεί το συναίσθημα. Μέσα από την αλληλεπίδραση κειμένου και εικόνας, το εικονοβιβλίο έχει την ικανότητα να προβληματίσει και να αγγίξει συναισθηματικά τα παιδιά, αλλά και τους ενήλικες. Το κείμενο είναι περιορισμένο, έτσι ώστε να δίνεται ο απαραίτητος χώρος στην εικόνα για να συμπληρώσει και να επεκτείνει την ιστορία.
Όταν γράφω μια ιστορία σκέφτομαι πάντα εικόνες και τα κείμενα μου είναι συνήθως χωρισμένα σε παραγράφους που αντιστοιχούν η κάθε μία σε μία εικόνα. Το βιβλίο Το κόκκινο φόρεμα της Σαβέλ, που καταπιάνεται με την προσφυγιά και περιγράφει την προσπάθεια ενός παιδιού να προσαρμοστεί σε μια νέα χώρα, αποτελείται από μόνο 640 λέξεις και 10 εικόνες. Στην τελευταία σελίδα, αποφασίσαμε μαζί με την εικονογράφο του βιβλίου, τη Ντανιέλα Σταματιάδη, να αφαιρεθεί τελείως το κείμενο και να αφεθεί η εικόνα να δώσει το τέλος της ιστορίας.
Μία από τις αγαπημένες μου συγγραφείς είναι η αμερικανίδα Jacqueline Woodson, η οποία πραγματεύεται ζητήματα που αφορούν την ιστορία της αφροαμερικάνικης κοινότητας. Ο λόγος της λιτός και δυνατός, που συγκινεί και ταρακουνά το αναγνώστη. Ένα από τα βιβλία της που ξεχωρίζω είναι το The other side που αναδεικνύει την αθλιότητα του φυλετικού διαχωρισμού: δύο παιδιά θέλουν να παίξουν μαζί αλλά δεν μπορούν, καθώς ένας φράκτης χωρίζει την πόλη τους στα δύο.

• Υπάρχουν στιγμές που η πορεία της ιστορίας σάς εκπλήσσει; Υπάρχουν στιγμές που οι ήρωες και οι ηρωίδες σάς συγκινούν; Πώς αφήνετε αυτούς τους ήρωες και τις ηρωίδες όταν τελειώσει η ιστορία;

Η αλήθεια είναι ότι ποτέ δεν γνωρίζω το τέλος μιας ιστορίας όταν αρχίσω να γράφω. Για παράδειγμα, στο βιβλίο Ο Νικόλας και η Έλλη, που περιγράφει τη μοναχική ζωή μίας ελεφαντίνας σε ζωολογικό κήπο, δεν ήξερα ότι η Έλλη θα πέθαινε στο τέλος. Η αρχική μου πρόθεση ήταν η Έλλη να ελευθερωθεί και να επιστρέψει στη φύση. Στην πορεία όμως η ιστορία πήρε διαφορετική τροπή. Η Έλλη έφυγε από τη ζωή, αλλά ο θάνατός της έφερε μια μεγάλη κοινωνική κατακραυγή, που είχε ως αποτέλεσμα να ελευθερωθούν άλλα ζώα του ζωολογικού κήπου.
Όταν γράφω μια ιστορία, οι ήρωες είναι συνέχεια στο μυαλό μου, με συνοδεύουν κάθε λεπτό της μέρας, ό,τι κι αν κάνω. Όταν η ιστορία φτάσει στο τέλος της, οι ήρωες με αφήνουν κι αυτοί, για να συνεχίσουν το ταξίδι τους!

• Γιατί, πού γράφετε και πότε; Πώς ξέρετε ότι μια σύντομη ιστορία έχει ολοκληρωθεί; Έχει αυτό αλλάξει με την πάροδο των χρόνων; Υπάρχει κάποια ιστορία σας που απαιτούσε περισσότερή ή λιγότερη έκταση; Όταν γράφετε φαντάζεστε το παιδί αναγνώστη-αναγνώστρια ή είστε μόνη;

Γράφω γιατί νιώθω έντονα την ανάγκη να μιλήσω για θέματα που απασχολούν, γιατί θέλω να μεταφέρω στα παιδιά κάποια μηνύματα ή προβληματισμούς, και γιατί η γραφή με βοηθά να βάλω τις δικές μου σκέψεις και συναισθήματα σε μία τάξη. Γράφω όταν έρθει μια ιστορία και με βρει, γιατί είναι αδύνατο να την αγνοήσω. Όταν γράφω είμαι μόνη με τους ήρωες της ιστορίας μου και δεν σκέφτομαι πώς θα εισπράξει την ιστορία το παιδί αναγνώστης-αναγνώστρια.
Αυτό θα ήταν πιστεύω περιοριστικό. Τα εικονοβιβλία, εξάλλου, δεν απευθύνονται μόνο σε παιδιά.
Όταν ολοκληρώσω μια ιστορία τη βλέπω ξανά και ξανά και αφαιρώ όλα τα περιττά στοιχεία – προτάσεις που μπορούν να φύγουν χωρίς να αλλοιώσουν την ιστορία ή στοιχεία που περιγράφονται μέσα από τις εικόνες, άρα δεν χρειάζεται να επαναλαμβάνονται στο κείμενο. Όταν νιώσω ότι η κάθε λέξη που παραμένει είναι απαραίτητη για την ιστορία, τότε μπορώ να αφήσω την ιστορία να πάρει τον δρόμο της.
Ακόμα δεν έχω νιώσει την ανάγκη να γράψω κείμενα μεγαλύτερης έκτασης – οι μικρές ιστορίες είναι το είδος που με εκφράζει ως συγγραφέα και ως άτομο. Το 2020 κλείνουν 10 χρόνια από την έκδοση του πρώτου μου βιβλίου και νιώθω μεγάλη ευγνωμοσύνη για το ταξίδι αυτό και την επαφή που είχα με παιδιά, εκπαιδευτικούς και γονείς. Νιώθω επίσης τυχερή που είχα την ευκαιρία να συνεργαστώ με αξιόλογους εκδότες και εικονογράφους, όπως η Ρένια Μεταλληνού, ο Βασίλης Κουτσογιάννης, η Ντανιέλα Σταματιάδη, η Αιμιλία Κονταίου και άλλοι.

ΒΡΕΙΤΕ ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ Μαρίνας Μιχαηλίδου-Κάδη ΣΤΟΝ ΙΑΝΟ.