Υμπύ Τύραννος, Δράμα εις πεζόν λόγον και πράξεις πέντε, του Alfred Jarry (1873- 1907), μετάφραση του Αχιλλέα Κυριακίδη, εκδόσεις Οpera 2003. Έχει μείνει στην ιστορία η σκανδαλώδης εκείνη πρεμιέρα της 10ης Δεκεμβρίου 1896. Παρένθεση: δεν ξεχνώ την ημερομηνία γιατί είναι τα γενέθλια του πατέρα μου, αν και δεν συνδέω τα δύο γεγονότα. Alfred Jarry: το όνομά του το βρίσκουμε στο Θέατρο του παραλόγου του Μartin Esslin, στην Ανθολογία του μαύρου χιούμορ του André Breton, ως ιδρυτή της «Παταφυσικής», στους προ-σουρεαλιστές και σίγουρα κάπου αλλού. Κατόπιν όλων των ανωτέρω, δεν νομίζω ότι περιμένει κανείς η μουσική αναπαράσταση του «δράματος» να πραγματοποιηθεί από πολυμελή συμφωνική ορχήστρα, μουσικούς στα μαύρα, κυρίες με μακριές τουαλέτες, μαέστρο με φράκο και μαλλιά που ανεμίζουν, το πρώτο βιολί περήφανο μπροστά, υποκλίσεις επί υποκλίσεων και… και… Ξαφνικά όμως υπεισέρχεται μια άλλη περίπτωση. Κι αν συμβαίνουν όλα αυτά επί σκηνής αλλά συνθέτης και μαέστρος είναι ο Frank Zappa;
Ας προχωρήσουμε στο θέμα, δηλαδή την ορχήστρα King Ubu και το CD The Concert. Ας πούμε ότι καθόμαστε στις θέσεις μας και περιμένουμε να αρχίσει η συναυλία με άξονα τον «Υμπύ Τύραννο». Πρώτη εντύπωση: δεν υπάρχουν πουθενά αναλόγια ούτε πόντιουμ. Να έχουν μάθει οι μουσικοί όλο το θεατρικό έργο συν τις παρτιτούρες απ’ έξω κάπως δύσκολο φαίνεται, αν και μπορεί να γίνει. Η απάντηση είναι απλή. Δεν υπάρχουν παρτιτούρες ούτε συνθέτης ούτε μαέστρος. (Ειδικά για την απουσία μαέστρου θα ήταν ευχαριστημένος ο Elias Canetti, όπως συμπεραίνουμε από το ανάλογο κεφάλαιο του βιβλίου του Μάζα και εξουσία).
Η ορχήστρα King Ubu ξεκίνησε ως ιδέα του Γερμανού σαξοφωνίστα Wolfgang Fuchs το 1983: Να συγκεντρώνεται από καιρού εις καιρόν ένα σύνολο τολμηρών και ικανών αυτοσχεδιαστών και να δημιουργούν ομαδικά και ελεύθερα και φυσικά χωρίς μαέστρο. Αυτός είναι ο τέταρτος δίσκος τους ο οποίος περιλαμβάνει την ηχογράφηση της συναυλίας αλλά και της πρόβας στις εκδηλώσεις «Total Music Meeting» του Βερολίνου, 7 και 8 Νοεμβρίου 2003. Έλαβαν μέρος εννέα μουσικοί και τρεις προσκεκλημένοι: Wolfgang Fuchs, μπάσο και κοντραμπάσο, κλαρινέτο και σοπράνο σαξόφωνο· Peter Van Bergen τενόρο σαξόφωνο· Radu Malfatti τρομπόνι· Melvyn Poore τούμπα· Phil Wachmann βιολί και ηλεκτρονικά επί σκηνής· Anne Lebaron άρπα· Bertran Turetzky κοντραμπάσο· Fernando Grillo κοντραμπάσο· Paul Lytton κρουστά και ηλεκτρονικά επί τόπου. Και οι εξτρά: Boris Aljinovic ηθοποιός-αφηγητής, Phil Minton φωνή, Irena Bart-Greiner σοπράνο. Ο Wolfgang Fuchs λέει ότι κάθε φορά που γίνεται η συνάντηση των μουσικών ─περνούν βέβαια μερικά χρόνια─ σχηματίζεται μια νέα ορχήστρα King Ubu γιατί έχουν μεσολαβήσει οι εμπειρίες του καθενός με άλλα σχήματα. Και αυτό διακρίνεται στον ομαδικό ήχο και στις σχέσεις των οργάνων. Στην παρουσίαση του θεατρικού έργου, από το οποίο πήρε το όνομά της η ορχήστρα, συμμετέχουν οι τρείς φωνές που αποδίδουν κείμενα και διαλόγους του έργου.
Ο καθένας λοιπόν βασίζεται στον εαυτό του (πώς αλλιώς), λειτουργεί τελείως ελεύθερα και ταυτοχρόνως εντός του ομαδικού πνεύματος. Διαμόρφωση από κοινού της παράστασης χωρίς καθοδήγηση ─ γι’ αυτό κάποιοι κριτικοί μιλούν για μια μορφή άμεσης δημοκρατίας ή έστω ουτοπικής. Το σύνολο δεν λειτουργεί με επιμέρους σόλο από διάφορα όργανα, όπως γίνεται ακόμα και στην σύγχρονη τζαζ. Μια κινούμενη ηχητικά στιγματογραφία. Ικανότητα αυτόματης αντίδρασης στη στιγμή, σε ό,τι δημιουργείται από την συμβολή όλων. Και όλοι με τεντωμένα αυτιά. Αυτό ισχύει από παλιά. Το λέει χαρακτηριστικά ο Duke Ellington: «Το πιο σημαντικό πράγμα που αναζητώ στον μουσικό είναι να ξέρει πώς να ακούει». Και ο George Russell συμπληρώνει: «Ακούστε την σιωπή». Πράγματι στην ηχογράφηση φαίνεται πόσο σοβαρό θέμα είναι η σιωπή, όταν μάλιστα συμμετέχουν δώδεκα αυτοσχεδιαστές. Κι όμως στο CD «ακούμε την σιωπή».
Τώρα, για να μην το παρακάνουμε, καλός ο δίσκος, οι αυτοσχεδιασμοί και οι ηχογραφήσεις αλλά σίγουρα θα ήταν καλύτερα αν είμασταν παρόντες στον τόπο του εγκλήματος. Και γενικώς αλλιώς αισθάνεται κανείς στα live, όπως επικράτησε να λέγονται. Τα πρόσωπα, οι κινήσεις, οι λεπτομέρειες, τα απρόοπτα. Και το σπουδαιότερο: ό,τι συμβαίνει συμβαίνει άπαξ. Όπως στην καθημερινή ζωή.
Τι έλεγε ο Alfred Jarry για την μουσική της παράστασης; Στις πρώτες σελίδες η «σύνθεση της ορχήστρας» με τις προτάσεις του συγγραφέα για ένα τερατώδες πλήθος οργάνων, ίσως αντίστοιχων του έργου. Μερικά παραδείγματα στην μετάφραση του Αχιλλέα Κυριακίδη: οξύαυλοι, αυτοκρατορική τούμπα, κέρατα, τιμπάλες, τρομπόνια, γκάιδες, μικροί μαύροι και μικροί λευκοί οφίαυλοι, γκρανκάσα κ.ά. Αποκλείονται τα έγχορδα, αν και ήταν μάλλον απαραίτητα στην μουσική δωματίου της εποχής. Υπερέχουν πνευστά και κρουστά. Στην ίδια έκδοση βρίσκουμε και ένα κατατοπιστικό παράρτημα. Εκεί αναδημοσιεύεται η ομιλία του Jarry στην πρεμιέρα του Υμπύ όπου παραδέχεται ότι κανονικά «Για να μείνουμε απολύτως πιστοί στο πνεύμα της μαριονέτας, έπρεπε οπωσδήποτε να έχουμε μια πανηγυριώτικη μουσική, και η ενορχήστρωση διαμοιράστηκε σε χάλκινα, γκονγκ και τρόμπες-μαρίνες, που κι αυτά, όμως, δεν έχουμε χρόνο να τα συγκεντρώσουμε».
Συμπέρασμα: ο Wolfgang Fuchs δεν έπεσε έξω. Στην ορχήστρα King Ubu υπερέχουν τα πνευστά και τα ρυθμικά όργανα συν κάποιοι λεπτοί ηλεκτρονικοί ήχοι που δημιουργούνται επί τόπου. Γι’ αυτό δηλώνονται ως live electronics, δηλαδή όχι σε προετοιμασμένα προγράμματα όπως συνηθίζεται τις τελευταίες δεκαετίες, οπότε η εικόνα αλλάζει αισθητά. Στη σκηνή οι μουσικοί κάθονται μπροστά σε γραφεία με laptop, φορούν ακουστικά, έχουν ενδοεπικοινωνία και ενεργοποιώντας το πρόγραμμά τους ενεργοποιείται και η αποθηκευμένη μουσική η οποία εξέρχεται μέσω των ηχείων μόνο και αφού περάσει από κάποια στάδια περαιτέρω επεξεργασίας και… Για να μην χαλάσουμε την διάθεσή μας βάζουμε πάλι να παίξει το CD και παίρνουμε στα χέρια μας ένα άλλο βιβλίο, το Τυράννου εγκώμιο του Τζόρτζιο Μανγκανέλλι.
