Η ανθρωποθάλασσα, τα μεγάλα μεταναστευτικά κύματα και ο άνθρωπος που τα κάνει θάλασσα

———————————————
ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΑ ΣΧΟΛΙΑ ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΚΟΥΜΑΝΟΥΔΗ (13)
———————————————

ανθρωποθάλασσα, η. Ακρόπολις 26 Μαρτ. 1887. = Άστυ 4 Φεβρ. 1895. – Πρβλ. τας κατωτέρω λέξεις· ανθρωποκαταιγίς, ανθρωποκατακλυσμός, ανθρωπόμαζα, ανθρωπομυρμηκιά, ανθρωποπλημμύρα, ανθρωποπόταμος, ανθρωπόρρευμα, ανθρωποτρικυμία, ανθρωποχείμαρρος, και σε παρακαλώ, αναγνώστα, αρκέσθητι εις αυτάς και μη κάμης συ άλλας ομοίας.

 Ο Κουμανούδης παραθέτει δέκα συνολικά νεολογισμούς με πρώτο συνθετικό το μόρφημα ανθρωπο– ικετεύοντας παράλληλα, με λεπτό χιούμορ, τους αναγνώστες του λεξικού του να μην επιχειρήσουν τη δημιουργία και άλλων παρόμοιων αχρείαστων λέξεων. Το παράδοξο είναι ότι ξέχασε να συμπεριλάβει τέσσερις ακόμα λέξεις που υπάρχουν στο λεξικό του με την ίδια σημασία:^[1] ανθρωποπλήθεια, ανθρωποπληθύς, ανθρωποπλησμονή, ανθρωποσυρροή.
Το λεξικό μόρφημα ανθρωπο– είχε μεγάλη παραγωγική επίδοση ήδη από την αρχαιότητα. Στην παράλληλη αναζήτηση της ηλεκτρονικής βάσης του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας καταγράφονται 153 σύνθετα.^[2] Από τους 14 νεολογισμούς του Κουμανούδη σε κοινή χρήση βρίσκεται μόνο η ανθρωποθάλασσα με τα συνώνυμά της λαοθάλασσα, κοσμοπλημμύρα^[3] και κοσμοσυρροή. Η λαοσύναξη ανήκει στο λαϊκό ύφος, ενώ παράλληλα παραπέμπει, ως προς το δεύτερο συνθετικό, σε εκκλησιαστικά κείμενα. Το ανθρωπομάνι έχει κυρίως αρνητική συνυποδήλωση.  
Ας δούμε αναλυτικότερα τις χρήσεις και το υφολογικό επίπεδο στο οποίο κινούνται οι πιο πάνω νεολογισμοί:

ΑΝΘΡΩΠΟΘΑΛΑΣΣΑ: ακριβές αντίστοιχο είναι η κοσμοθάλασσα,^[4] λέξη η οποία, παραδόξως, δεν λημματογραφείται στα Λεξικά Τριανταφυλλίδη, Μπαμπινιώτη και το Χρηστικό Λεξικό. Θα μπορούσε βέβαια να προβληθεί ως δικαιολογία η σημασιολογική της διαφάνεια. Χιλιάδες άνθρωποι έχουμε τραγουδήσει τους εμβληματικούς στίχους του Ιάκωβου Καμπανέλλη Καίει το φυτίλι, ξεθηκαρώνουν τα σπαθιά, / κάνουν βουλή συντακτική και γράφουν / το θέλημά τους στα χαρτιά κι η κοσμοθάλασσα πλατιά.^[5] Το Λεξικό Τριανταφυλλίδη θεωρεί ότι η ανθρωποθάλασσα αποτελεί μεταφραστικό δάνειο του αγγλικού σύμπλοκου human flood, ενώ το Χρηστικό Λεξικό το ανάγει στο αντίστοιχο γαλλικό marée humaine.^[6] Και οι δυο όμως εκφράσεις μεταφράζονται επακριβώς ως «ανθρώπινος κατακλυσμός».^[7] Συνώνυμο είναι το ποιητικό ανθρωποπέλαγο που χρησιμοποιεί ο Καζαντζάκης στην «Οδύσειά» του.
ΑΝΘΡΩΠΟΚΑΤΑΙΓΙΣ: Η λέξη στην καθαρευουσιάνικη μορφή της είναι σήμερα ανύπαρκτη και ως ανθρωποκαταιγίδα έχει εντελώς περιθωριοποιηθεί. Χρησιμοποιείται μόνο σε έντεχνα παραμύθια και λογοτεχνικά κείμενα με τολμηρούς νεολογισμούς.^[8] Το σπάνιο φραστικό όνομα «άνθρωποι-καταιγίδες», σημαίνει «άνθρωποι της συμφοράς» και αποτελεί ασυνήθιστη μεταφορά. Ενδιαφέρουσα είναι η μεταφορική εικόνα από δημοσιογραφικό κείμενο: «Ξαφνικά ξέσπασε ανθρωποκαταιγίδα και πέφτουμε όλοι από τα σύννεφα για τις υπεραριθμίες και τα πλεονάσματα».
ΑΝΘΡΩΠΟΚΑΤΑΚΛΥΣΜΟΣ: Ο Κουμανούδης παραθέτει το ερμήνευμα: «πλήθος ανθρώπων εν τινι τόπω». Η λέξη δεν χρησιμοποιείται πια.
ΑΝΘΡΩΠÓΜΑΖΑ (συχνότερα ανθρωπομάζα): Αναφέρεται σε πλήθος ανθρώπων, όπως το συχνότερα χρησιμοποιούμενο ανθρωπολόι.^[9] Το δεύτερο συνθετικό, όπως και το επίθετο μαζικός, παραπέμπει απαξιωτικά στον «χύδην όχλο», σε ένα άβουλο, εύκολα χειραγωγούμενο, άμορφο και απρόσωπο πλήθος.^[10] Στο ίδιο υφολογικό επίπεδο κινείται η λέξη ανθρωποκοπάδι που παραπέμπει ευθέως στο πλήθος των άβουλων ζώων.^[11] Το ίδιο ισχύει για τη λέξη ανθρωποσωρός, όπως δείχνει το παράδειγμα από τον Καρκαβίτσα: «Περίγυρα όλου αυτού του ανθρωποσωρού οι έφιπποι χωροφυλάκοι θύμιζαν άλλα χρόνια δουλείας και τυραννίας». Οι λέξεις μπούγιο και μπουλούκι κινούνται σε ανάλογο υφολογικό επίπεδο. Τα σύνθετα ανθρωπομάζεμα (σπανιότερα ανθρωπομάζωμα) και ανθρωποσύναξη παραπέμπουν σε λαϊκό ύφος για να δηλωθεί συγκέντρωση ανθρώπων με έμφαση στο γεγονός καθ’ αυτό χωρίς ποσοτικές αναφορές. Για τον ακριβέστερο προσδιορισμό του πλήθους χρησιμοποιούνται τα επίθετα μεγάλος και μικρός.
ΑΝΘΡΩΠΟΜΥΡΜΗΓΚΙΑ: Πρόκειται για την ανθρωπομυρμηγκιά της κοινής νεοελληνικής. Στη λογοτεχνική δημοτική έχει καθιερωθεί η ανθρωπομερμηγκιά: Είναι αγαπημένη λέξη του Καζαντζάκη: «Πού να χύνεται όλη ετούτη η ανθρωπομερμηγκιά;». Η μυρμηγκιά σημαίνει, επίσης, «μεγάλο πλήθος ανθρώπων».
ΑΝΘΡΩΠΟΠΛΗΜΜΥΡΑ: Τα νεοελληνικά λεξικά θα απέφευγαν τις επαναλήψεις παρόμοιων ή σχεδόν όμοιων ορισμών, αν φρόντιζαν στο στατιστικά συχνότερο συνώνυμο να έδιναν τον πλήρη ορισμό. Στο συγκεκριμένο λήμμα θα αρκούσε απλώς: «κοσμοπλημμύρα». Κατά κανόνα δεν πρόκειται μόνο για πλήθη ανθρώπων που πλημμυρίζουν μια πλατεία ή γενικά δημόσιους χώρους για να διαμαρτυρηθούν ή να γιορτάσουν ένα σπουδαίο γεγονός. Οι ανθρωποπλημμύρες της τελευταίας δεκαετίας παραπέμπουν στα μεταναστευτικά ρεύματα δύστυχων ανθρώπων που αναγκάζονται να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους λόγω πολεμικών συρράξεων ή ακραίας φτώχειας.
ΑΝΘΡΩΠΟΣΥΡΡΟΗ: κοσμοσυρροή, πλήθος ανθρώπων που συγκεντρώνονται στο ίδιο μέρος.
ΑΝΘΡΩΠΟΤΡΙΚΥΜΙΑ: Σπάνια λέξη. Ανευρέθηκε μόνο σε ένα ποίημα:^[12] Τι κι α βουίζει γύρω μου η ανθρωποτρικυμία;
ΑΝΘΡΩΠΟΧΕΙΜΑΡΡΟΣ: Η μηχανή αναζήτησης Google καταγράφει ελάχιστα παραδείγματα. Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα: «Το καλοκαίρι του 1942, καθώς τα γερμανικά στρατεύματα προχωρούσαν βαθιά στην περιοχή του Ντονμπάς, ένα τεράστιο κύμα ανθρώπων, ο ‘ανθρωποχείμαρρος’ που περιγράφει ανάγλυφα και δραματικά ο Αλ. Φαντέγιεφ στη ‘Νέα Φρουρά’, πλημμύριζε τις πεδιάδες γύρω από το Στάλινο (Ντονιέτσκ)».^[13]

Τα σύνθετα ανθρωποπλήθεια, ανθρωποπληθύς, ανθρωποπλησμονή, ανθρωποπόταμος, ανθρωπόρρευμα, τα οποία διορατικότατα αποδοκίμασε ο Κουμανούδης, έχουν περιέλθει προ πολλού σε αχρησία.

Το υγρό στοιχείο και ο άνθρωπος
 
Για τη δήλωση της έννοιας «πολυκοσμία» η ελληνική γλώσσα διαθέτει εκπληκτικά μεγάλο αριθμό λέξεων και εκφράσεων. Η θάλασσα με την απεραντοσύνη της έδωσε τα σύνθετα ανθρωποθάλασσα, κοσμοθάλασσα και λαοθάλασσα.^[14] Το πέλαγος ενέπνευσε τον Καζαντζάκη να δημιουργήσει τον νεολογισμό ανθρωποπέλαγο. Η ανθρωποτρικυμία δεν βρήκε θιασώτες. Η ανθρώπινη παλίρροια έχει ακριβή αντιστοιχεία και σε άλλες γλώσσες: αγγλ. human tide, γαλλ. marée humaine, γερμαν. menschliche Flut, Menschenflut. Η γερμανική εφημερίδα Die Zeit προειδοποιούσε ήδη από το 1984 ότι η οικονομική ανάπτυξη θα καταποντιστεί από την ανθρώπινη παλίρροια.^[15] Όταν ξέσπασε το 2012 ο εμφύλιος πόλεμος στη Συρία, μια ανθρώπινη παλίρροια άρχισε να «ρέει» κατά μήκος των συνόρων. Το αίτημα «να ανακοπεί η ανθρώπινη παλίρροια» σημαίνει να εμποδιστούν με κάθε τρόπο οι μεταναστευτικές «ροές», τα αλλεπάλληλα «κύματα» των μεταναστών (vagues successives d'immigrants), χωρίς να εκδηλώνεται το ανάλογο ενδιαφέρον για την απάλειψη, ή έστω τον περιορισμό των αιτίων που έχουν οδηγήσει στη μεταναστευτική και προσφυγική κρίση και την πλήρη απαξίωση της έννοιας «άνθρωπος». Ανθρώπινη παλίρροια χαρακτηρίζεται, επίσης, το πλήθος που έρχεται κατά κύματα για να λάβει μέρος σε συλλαλητήριο, ιδίως σε μεγάλα αστικά κέντρα.^[16]
Οι μεταφορικές εικόνες που συνδέονται με τη βροχή και το νερό είναι εξίσου πολλές. Η καταιγίδα, η πλημμύρα, ο κατακλυσμός, ο ποταμός και ο χείμαρρος έδωσαν αφορμή για το σχηματισμό διαφόρων συνθέτων (ανθρωποκαταιγίδα, ανθρωποπλημμύρα^[17] (και κοσμοπλημμύρα, λαοπλημμύρα), ανθρωποκατακλυσμός, ανθρωποπόταμος, ανθρωποχείμαρρος). Η συρροή είχε ήδη στην αρχαιότητα τη σημασία «ροή υδάτων στο ίδιο σημείο». Τα σύνθετα ανθρωποσυρροή και κοσμοσυρροή δηλώνουν πλήθος ανθρώπων που συγκεντρώνονται στο ίδιο μέρος.  
Το ρεύμα παραπέμπει, εκτός των άλλων, στη ροή υγρής μάζας, όπως είναι το ρεύμα του ποταμού. Η μεταφορά αναφέρεται για πρόσφυγγες και μετανάστες: «Ένα συνεχές ρεύμα ανθρώπων, απελπισμένων ανθρώπων, μωρών, παιδιών, συνεχίζουν να έρχονται». «Παρατηρείται ένα μεγάλο, συνεχώς διογκούμενο μεταναστευτικό ρεύμα ανθρώπων». Η λέξη χρησιμοποιείται και με τη σημασία «τάση»: «Υπάρχει όμως και ένα αντίστροφο ρεύμα ανθρώπων, που έχουν καταλάβει ότι το ‘φτηνό μακροπρόθεσμα είναι ακριβό’».

«Ανθρωποπλημμύρα: Μια αβάσταχτη αλήθεια»

Με αυτό τον τίτλο ο συγγραφέας Gero Jenner (γεννήθηκε στο Αμβούργο το 1942) περιγράφει το δράμα του υπερπληθυσμού.^[18] Πανίσχυρη είναι η μεταφορική εικόνα της «ανθρώπινης παλίρροιας», που ανεβαίνει συνεχώς, με την οποία δραματοποιείται η επερχόμενη καταστροφή που επιφέρει η αυξανόμενη με γεωμετρική πρόοδο πληθυσμιακή έκρηξη, αν δεν ληφθούν τα απαραίτητα μέτρα. Τα 7.4 δισεκατομμύρια ανθρώπων που ζουν σήμερα στον πλανήτη Γη, σωστή ανθρωποπλημμύρα, δεν θα μπορούσαν να επιβιώσουν, αν από τα τέλη του 18^ου αιώνα δεν είχαν αξιοποιηθεί οι ορυκτές πηγές ενέργειας. Σε πενήντα όμως χρόνια υπολογίζεται ότι το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο θα αρχίσουν να εξαντλούνται. Αν ληφθεί υπόψη ότι στα τέλη του 21^ου αιώνα ο πληθυσμός της Γης θα ανέλθει σε 11.2 δισεκατομμύρια, τότε καταλαβαίνει ο καθένας ότι αργά η γρήγορα θα επέλθει η καταστροφή, εκτός αν υπάρξει αλλαγή πορείας πλεύσης. Ο αμερικανός βιολόγος Paul R. Ehrlich (γεννήθηκε το 1932), συγγραφέας του βιβλίου The Population bomb (Η πληθυσμιακή βόμβα, 1968), υποστήριξε το 2017 ότι αν φτάσουν όλοι οι λαοί στο επιδιωκόμενο καταναλωτικό επίπεδο των ΗΠΑ, η ανθρωπότητα θα χρειαστεί τέσσερις με πέντε επιπλέον πλανήτες σαν τη Γη.^[19]

Paul R. Ehrlich | Wikimedia | CC BY-2.5  

Η λεξική σύναψη πληθυσμιακή έκρηξη (απόδοση του αγγλικού population explosion, πρώτη εμφάνιση 1903, σπανιότερα δημογραφική έκρηξη κατά το γαλλικό explosion démographique) καταγράφεται λόγω της σπουδαιότητάς της ως αυτόνομο λήμμα σε ορισμένα αγγλικά λεξικά, όπως στο American Heritage Dictionary of the English Language το οποίο παρέχει ένα σύντομο και ουσιαστικό ορισμό.^[20] Ο αντίστοιχος γερμανικός όρος Bevölkerungsexplosion μαρτυρείται, επίσης, από τις αρχές του εικοστού αιώνα.  
Ο σύγχρονος άνθρωπος ζει εντονότερα ένα ακόμα δράμα. Ενώ βρίσκεται καθημερινά ανάμεσα σε εκατοντάδες ή και χιλιάδες ανθρώπους, κυρίως στις μεγαλουπόλεις, βιώνει ανυπόφορη μοναξιά. Είναι μόνος μέσα στην πολυκοσμία. Για να μη νομίσει κανείς ότι πρόκειται για φαινόμενο της σύγχρονης εποχής, αξίζει να αναφέρω ότι υπάρχει το μεσαιωνικό ρήμα ανθρωποεπιθυμώ που σημαίνει «επιθυμώ να έρθω σε επαφή με ανθρώπους» με αναφορά στον κεντρικό ήρωα του έργου: Ὁ ξένος ὡς ἐπήγαινεν καὶ ἀνθρωποεπεθύμειν (Ανωνύμου, Λόγος παρηγορητικός περί δυστυχίας και ευτυχίας, Ο 241, 14ος αι.). Σε πολλά πράγματα ο κόσμος δεν έχει αλλάξει και πολύ.