Μεταξύ μας. Για τους άλλους - 1

——————————————————————————————
Πέντε ώρες με τον Μάριο, του Μιγκέλ Ντελίμπες, εκδόσεις Ποταμός 2019
Μετάφραση: Κωνσταντίνος Παλαιολόγος

Στην πρώτη συζήτηση της σειράς Μεταξύ μας. Για τους άλλους, η οποία, επισημαίνουμε, στόχο έχει να αναδείξει τις στρατηγικές και τις τεχνικές κάποιων καλών μεταφράσεων σε δύσκολα έργα, πεζά ή ποιητικά, μέσα από ερωτήσεις προς το μεταφραστή τους, αντικείμενό μας είναι το έργο Πέντε ώρες με τον Μάριο, του Ισπανού συγγραφέα Miguel Delibes. Μεταφραστής είναι ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος.
Για όσους δε γνωρίζουν το έργο, για να μπουν κάπως στο κλίμα του αλλά και στο «κλίμα» της συζήτησης, αντιγράφουμε από το οπισθόφυλλο του βιβλίου: «Την δεκαετία του 1960 η Ισπανία εξακολουθεί να είναι μια χώρα που ζει υπό το ζυγό του φασιστικού φρανκικού καθεστώτος. Σε αυτό το περιβάλλον εκδίδεται το 1966 το Πέντε ώρες με τον Μάριο. Ηρωίδα του η 44χρονη φιλοφρανκική, αυθάδης, παρορμητική και ελκυστική Κάρμεν, που μόλις έχει χάσει από καρδιακή προσβολή, τον άντρα της, τον 49χρονο προοδευτικό, ονειροπαρμένο, ξεροκέφαλο και χαμηλών τόνων Μάριο. Επί πέντε ώρες του ψέλνει τον εξάψαλμο, βγάζει στη φόρα όλα τα απωθημένα της 25ετούς σχέσης τους». Το έργο είναι πολυμεταφρασμένο και έχει πολλές φορές ανέβη στο θέατρο ή έχει αναγνωσθεί από ηθοποιούς υπό μορφή θεάτρου από το ραδιόφωνο. Συνδυάζει τη υπαινικτική αποτύπωση μιας πολύ συγκεκριμένης ιστορικής εποχής σε μια «ιδιαίτερη» χώρα με τη διεισδυτική ματιά στα πασίγνωστα προβλήματα ενός μακροχρόνιου γάμου παντού και πάντα.

Το έργο αυτό, στο οποίο μεγάλο ρόλο παίζει, ως φόντο, η κοινωνία της φρανκικής Ισπανίας, παρουσιάζει πολλές δυσκολίες. Η πρώτη δυσκολία προκύπτει από τον ακραιφνώς προφορικό χαρακτήρα του, δουλεμένο με πολλή μαεστρία από τον συγγραφέα, με όλη την ένταση που βγαίνει από μια γυναίκα η οποία μιλά εκ βαθέως στον άντρα της καθώς τον ξενυχτά και ξέρει πως θα τον κηδέψει την επομένη. Η δεύτερη μεγάλη δυσκολία έγκειται στην απόσταση ανάμεσα στην έντονα καθολική Ισπανία του ’60 και τη μάλλον χαλαρά ορθόδοξη Ελλάδα του 2019. Απόσταση πολιτισμική που εντείνεται από τη χρονική. Η οποία, λόγω της εν γένει ελλειπτικότητας του προφορικού λόγου όσο και της ειδικής ελλειπτικότητας που χαρακτηρίζει την ιδιόλεκτο που αναπτύσσει, συν τω χρόνω, κάθε ζευγάρι, καθιστά πολλές φορές δυσχερή την πλήρη κατανόηση του έργου ακόμη από νεότερους Ισπανούς που δεν πρόλαβαν να βιώσουν το φρανκισμό.

Ας δούμε πώς αντιμετώπισε μεταφραστικά όλες αυτές τις προκλήσεις ο Κ. Παλαιολόγος και κατάφερε να δημιουργήσει μια «διαβαστερή» μετάφραση χωρίς να προδώσει το πνεύμα και το γράμμα του πρωτοτύπου.  

ΕΡΩΤΗΣΗ: Ποια στοιχεία από το έργο αποφασίσατε πως έπρεπε να μεταφερθούν, πάση θυσία, στον Έλληνα αναγνώστη;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Δύο είναι τα στοιχεία του μυθιστορήματος που προσπάθησα να μην προδώσω σε όλη την πορεία του μεταφραστικού έργου: α) την προφορικότητά του: Δεν υφίσταται το Πέντε ώρες με τον Μάριο δίχως αυτό το στοιχείο. Είναι ένα μυθιστόρημα που πρέπει να διαβαστεί έξω φωνή, και μάλιστα «νεράκι» που λέγαμε παλιά, αλλιώς δεν το αντιλαμβάνεσαι, χάνεις τον πυρήνα του, και β) την ισπανικότητά του: Είναι ένα μυθιστόρημα του εκεί (Ισπανία) και του τότε (δεκαετία του 1960). Θα γίνει καρικατούρα αν το βγάλεις από αυτές τις συντεταγμένες. Τη διατήρηση αυτής της ταυτότητας, πλην φυσικά του σεβασμού όλων των πολιτισμικών ενδεικτών, προσπάθησα να την πετύχω στα ελληνικά με τη χρήση ελάχιστων (ούτε καν 20) υποσημειώσεων που αφορούν στοιχεία/αναφορές/δεδομένα του μυθιστορήματος τα οποία έκρινα ότι είναι «απροσπέλαστα» για τον Έλληνα αναγνώστη, και με το «πέρασμα» κάποιων γενικότερων πληροφοριών στην εισαγωγή.  

EΡΩΤΗΣΗ: Πώς αντιμετωπίσατε την προφορικότητα ενός mainstream ζευγαριού μιας άλλης εποχής σε μια χώρα αρκετά «ξένη» ιστορικά και πολιτισμικά –για όσους δεν «κολλάνε» σε επιφανειακές αναλογίες του τύπου μεσογειακός χαρακτήρας, αυταρχικά καθεστώτα, εμφύλιος κλπ- και πως τη μεταφέρατε στο σήμερα, στην Ελλάδα;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Χρειάστηκε, εν πρώτοις, μεγάλη έρευνα σε πηγές και πολλές συζητήσεις με ισπανούς μεταφραστές και φιλολόγους για να μπορέσω να καταλάβω πλήρως όλα τα στοιχεία που μεταφέρει ο λόγος της Κάρμεν. Ένας λόγος απλός μεν, αλλά άλλης εποχής, που παρουσιάζει τεράστιες δυσκολίες κατανόησης ακόμα και για έναν σύγχρονο Ισπανό. Όταν θεώρησα ότι είχα αντιληφθεί πλήρως όλο το κείμενο, αν μπορεί κάποιος να ισχυριστεί κάτι τέτοιο γι’ αυτό το πολυσχιδές έργο, προσπάθησα να φανταστώ την Κάρμεν να μιλάει ελληνικά: κάπως παλιομοδίτικα, κάπως λαϊκά, με πινελιές λόγιες (μην ξεχνάμε ότι η φωνή της μεταφέρει το λόγο όλων των υπολοίπων χαρακτήρων του μυθιστορήματος) και με ισχυρές δόσεις (πανανθρώπινης και διαχρονικής) πικρίας.  

ΕΡΩΤΗΣΗ: Πώς αντιμετωπίσατε τις μεταφραστικές προκλήσεις λόγω στοιχείων πασίγνωστων στους Ισπανούς του σήμερα (ήθη, ιστορικά περιστατικά, πρόσωπα και πράγματα εν γένει) αλλά παντελώς άγνωστων στον σημερινό σχετικά «πληροφορημένο» Έλληνα επαρκή αναγνώστη;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Όπως προείπα, κατέφυγα σε 18 απολύτως απαραίτητες υποσημειώσεις. Θα μπορούσαν να ήταν 80 ή και 100, αλλά δεν θέλησα να διευκολύνω πλήρως το έργο του Έλληνα αναγνώστη, κυρίως από τη στιγμή που είδα τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν κατά την ανάγνωση του έργου ακόμα και επαρκέστατοι σημερινοί Ισπανοί αναγνώστες. Ας πούμε ότι προτίμησα την αναγνωστική του εκγύμναση.

ΕΡΩΤΗΣΗ: Πώς αντιμετωπίσατε μεταφραστικά την «ιδιόλεκτο του ζευγαριού»;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Να θυμίσω ότι ο Μάριο δεν μιλάει, είναι πτώμα, αμίλητο, ακίνητο. «Μιλάει» όμως μέσα από το παραλήρημα της συζύγου του (και νυν χήρας), της Κάρμεν. Έφτιαξα, λοιπόν, καταλόγους με τις φράσεις και τις λέξεις που επανέρχονται ξανά και ξανά στο κείμενο και αποτελούν τον κώδικα (όλα τα ζευγάρια, όλες οι παρέες, όλες οι οικογένειες, όλα τα επαγγέλματα έχουν τον δικό τους) της Κάρμεν και του Μάριο, και ακολούθησα κατά πόδας τον Ντελίμπες, τον σεβάστηκα όσο δεν έπαιρνε άλλο, γιατί στη διάρκεια της επαγγελματικής μας «σχέσης» με έπεισε ότι είναι ο πιο ακριβής, ο πιο επαγγελματίας γραφιάς που έχω μεταφράσει.

ΕΡΩΤΗΣΗ: Ποιο νομίζετε ότι είναι, τελικά, το πιο ισχυρό στοιχείο στο μεταφραστικό σας αποτέλεσμα και σε τι νομίζετε πως το πρωτότυπο σας αντιστάθηκε «μέχρι τέλους»;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Νομίζω ότι ο λόγος της «Ελληνίδας» Κάρμεν ρέει. Αυτό η μετάφραση το πέτυχε. Τη διάβασα πολλές φορές δυνατά, διορθώνοντας λεπτομέρειες, και με βοήθησαν επαρκείς αναγνώστριες και αναγνώστες να βρω τον κατάλληλο ρυθμό στη γλώσσα μας. Τώρα, ως προς το μέχρι ποιου σημείου και σε τι μου αντιστάθηκε το πρωτότυπο, θα πω ότι δουλειά του πρωτοτύπου είναι να αντιστέκεται (αφού αποτελεί μια παγιωμένη δομή) και δουλειά του μεταφραστή είναι να υπερνικά αυτή την αντίσταση (δημιουργώντας μια νέα παγιωμένη δομή σε μια άλλη γλώσσα, εν αναμονή κάποιου αναμεταφραστή που θα πιάσει τη δουλειά από τη αρχή και ούτω καθεξής…)

ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ:

Άγης Αθανασιάδης, Πέντε ώρες με τον Μάριο, «Librofilo», 3/12/2019
Δημήτρης Δουλγερίδης, Μονόλογος για τις δύο Ισπανίες, Τα Νέα / «Βιβλιοδρόμιο», 17/8/2019
Γρηγόρης Μπέκος, Η «αντιδραστικιά» Κάρμεν και ο «κόκκινος» Μάριο, Το Βήμα / «Βιβλία», 6/7/2019
Κατερίνα Σχινά, Η καρδιά είναι ύπουλο πράγμα, Athens Voice, 5/6/2019